DIAGNOZA PEDAGOGICZNA ŚRODOWISKA

Pojęcie diagnozy pedagogicznej i jej specyfika

DIAGNOZA PEDAGOGICZNA - to teoria i praktyka diagnozowania działalności wychowawczej jej środowiskowych uwarunkowań i skutków. Z diagnostyki wynikają pewne działania, które można zastosować w praktyce.

DIAGNOZA - termin pochodzenia greckiego oznaczający rozpoznanie, rozróżnianie. W ramach diagnozy będziemy rozpoznawać pewne środowiska, dziecko itp.

W diagnozie rozróżnia się dwa elementy:

1. zebranie niezbędnych danych o rozpoznawanym obiekcie

2. ich krytyczne opracowanie w drodze rozumowania

Definicja diagnozy wg S. Ziemskiego: Diagnoza to „ rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie jego cech (objawów) w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie.” W definicji tej mamy sygnał, że to co diagnozujemy jest złożone i na podstawie jego objawów czyli wskaźników potrzebna nam będzie wiedza teoretyczna na temat danego zjawiska.

Definicja opracowana przez A. Kamińskiego: Diagnoza to „rozpoznanie badanego stanu rzeczy na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości przez przyporządkowanie stwierdzonych objawów do określonego ich typu oraz przez wyjaśnienie genetyczne tego stanu, określenie jego fazy obecnej i przewidywanego rozwoju.” W tej definicji odwołujemy się do źródeł i do tego do czego można te zjawiska przyporządkować oraz to co będzie się działo kiedy nie podejmiemy działań profilaktycznych, oraz musimy wiedzieć na jakim poziomie rozwoju jest dane zjawisko, żeby podjąć profilaktykę bądź terapię.

Cechy diagnozy pedagogicznej:

1. dzięki niej nie tylko zdobywamy wiedzę o badanym obiekcie (cel poznawczy), ale otrzymujemy także przesłanki do podjęcia decyzji związanych z praktycznym działaniem wychowawczym. Zatem diagnoza pedagogiczna jest zawsze diagnozą decyzyjną.

2. każda diagnoza przeprowadzana na gruncie pedagogiki ma zawsze aspekt społeczny czyli ujmowana jest w kontekście środowiskowym. W związku z kontekstem środowiskowym diagnozujemy rodzinę, grupę rówieśniczą, środowisko lokalne, szkołę. Szukamy przyczyn określonego stanu w wielu czynnikach środowiskowych, opiece, wychowaniu.

Etapy diagnozy pełnej

W pełnej diagnozie wyróżniamy ciąg powiązanych ze sobą etapów. Są to:

1. Opis stanów rzeczy - to etap w ramach którego ma miejsce zestawienie, charakterystyka, omówienie danych empirycznych dotyczących obszaru, gdzie spodziewamy się istnienia potrzeby podjęcia działań reformatorskich, naprawczych. Zadajemy tu pytanie „Jak jest ........”. Jest to działanie wstępne np. za pomocą wywiadu, ankiety, metody indywidualnych przypadków. Jest to diagnoza powierzchowna, po to żeby stwierdzić czy jest dobrze, czy źle.

2. Ocena - na tym etapie ustalamy kryteria ze względu na które określamy analizowany stan jako prawidłowy, nieprawidłowy czy też częściowo prawidłowy. Kryteria mogą mieć charakter organizacyjny, biomedyczny, psychologiczny, psychospołeczny. Jakie bierzemy kryteria to zależy od tego co badamy, w określaniu kryteriów bardzo ważna jest znajomość teoretyczna badanego stanu rzeczy. Szukamy odpowiedzi na pytanie: „Jaki stan można uznać za optymalny, prawidłowy dla danego dziecka w tym wieku, dla takiej grupy czy też instytucji?”

Etap 1 i 2 nazywane są w diagnozie: diagnozą przyporządkowującą lub klasyfikacyjną. Opis stanu rzeczy i ocena nazywane są diagnozą przyporządkowującą, klasyfikacyjną lub kategorialną. Jest ona wstępnym etapem każdej diagnozy. W oparciu o wstępny etap wysuwamy konkluzję czyli wniosek.

3. Konkluzja oceniająca - wiąże się z porównaniem opisanego stanu rzeczy z przyjętymi kryteriami i stwierdzeniem potrzeby, bądź braku potrzeby podjęcia działania zmierzającego do zmiany tego stanu rzeczy.

Jeśli dojdziemy do 3 etapu i stwierdzimy, że nie musimy nic robić bo jest dobrze tzw. konkluzja pozytywna to mamy do czynienia z diagnozą niepełną.

4. Wyjaśnianie analizowanych stanów rzeczy - jest to najbardziej obszerny etap diagnozy bo wchodzi w niego kilka diagnoz cząstkowych

1. diagnoza genetyczna - polega na ustaleniu źródeł określonego zaburzenia, określeniu przyczyn pierwotnych i wtórnych, a także przyczyny dominującej. Pełna diagnoza genetyczna zawiera łańcuch uwarunkowań przyczynowych danego zjawiska i wynikających z nich skutków wychowawczych. Wiąże się z nią pytanie: „Jak to się mogło stać?” Wymaga wiedzy teoretycznej.

2. diagnoza funkcjonalna - jej celem jest określenie znaczenia badanego układu w stosunku do innego układu, polega na rozpatrywaniu określonego zaburzenia w powiązaniu z innymi sferami aktywności wychowanka czy grupy oraz określaniu jego stosunku do całości zachowania się jednostek i grup. Wymaga ona wiedzy teoretycznej.

3. diagnoza fazy - wiąże się ona z określeniem dynamiki analizowanego zjawiska i określeniu jego fazy. Jest ważna z tego względu aby pewnych działań nie podejmować zbyt wcześnie lub zbyt późno. Konieczne jest tu pogłębianie literatury, poszukiwanie wskaźników charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwoju zaburzeń.

4. diagnoza prognostyczna - zmierza ona do odkrycia przewidywanego kierunku zmian badanej rzeczywistości. szukamy tu odpowiedzi na pytanie: „Co może stać się w przyszłości, jeśli teraz nie zostaną podjęte działania do zmiany obserwowanego stanu rzeczy.

5. Postulowanie i przyjęcie hipotezy o charakterze sprawczym - wiąże się z opracowaniem programu naprawczego, który powinien mieć wyraźnie dookreślone teoretyczne podstawy. Stawiane hipotezy, wysoce prawdopodobne przypuszczenia muszą się opierać na wiedzy naukowej z różnych dziedzin: najczęściej z psychologii, biomedyki, socjologii, pedagogiki. Ważne jest aby opracowany projekt był realny, czyli uwzględniał rzeczywiście istniejące zasoby materialne i ludzkie. Powinien brać pod uwagę mocne strony jednostki, grupy, środowiska czy też instytucji.

Jeśli diagnoza obejmuje wszystkie te etapy to jest pełna.

Ważne jest żeby cały ten proces był poddawany monitoringowi. Sprawdzamy jak to działa - ewaluacja.

Celem diagnozy pedagogicznej jest podjęcie racjonalnej decyzji o działaniu. Jednak diagnoza powinna także pełnić funkcję sprawdzającą tzn. badać niektóre elementy po upływie pewnego czasu od wprowadzenia zaprojektowanych zmian.

PYTANIA DOTYCZĄCE PROBLEMU, MOGĄCE WYSTĄPIĆ NA EGZAMINIE:

1. Na czym polega specyfika diagnozy pedagogicznej?

2. Co składa się na diagnozę pełną?

3. Co obejmują poszczególne etapy diagnozy?

4. Jakim celom służy diagnoza pedagogiczna?

POZNAWANIE KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH DZIECI W CELACH PROFILAKTYCZNYCH

Pojęcie kompetencji społecznej.

Diagnoza kompetencji społecznych podejmowana już w przedszkolu, szkole podstawowej może być punktem wyjścia do wspomagania rozwoju społecznego. Dzieci izolowane, odrzucane przez rówieśników w pierwszych latach nauki mają określone trudności w okresie dojrzewania i w życiu dorosłym - wagarują, mają skłonności do depresji, sięgają po środki odurzające, popełniają przestępstwa. Z uwagi na to wczesna diagnoza kompetencji społecznych uważana jest za sposób ujawniania jednostek zagrożonych i staje się punktem wyjścia do konstruowania programów profilaktycznych.

Kompetencja wg M. Czerpaniak - Walczak - Kompetencja podmiotu to - „szczególna właściwość wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczone przez społeczne standarty umiejętności adekwatnego zachowania się, w świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania się oraz przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za nie.”

Elementy definicji:

1. stosowanie zachowań stosownych do danej sytuacji

2. świadomość takiego zachowania

3. odpowiedzialność za swoje zachowania

Kompetencja wg Heleny Sęk - zdaniem autorki kompetencja społeczna oznacza skuteczność działania z ludźmi. Składa się na nią:

1. trafność dostrzegania i rozumienia sytuacji społecznych

2. zdolność do współpracy w toku interakcji

3. dążenie do rozwiązywania problemów interpersonalnych i umiejętność ich rozwiązywania zwłaszcza umiejętność podtrzymywania kontaktu, komunikacji i negocjacji.

Jeśli człowiek posiada szeroki krąg przyjaciół tzn. że jest kompetentny społecznie.

Wg Dogde - kompetencja społeczna jest efektem procesów odkodowywania i interpretowania sygnałów społecznych, poszukiwania rozwiązań problemu pojawiającego się w relacjach z innymi ludźmi, dokonywania wyboru rozwiązania i zastosowania go w danej sytuacji. Przebieg tych procesów zależy od całości otrzymanych z otoczenia sygnałów, od celów do jakich podmiot zmierza w danym momencie oraz od przechowywanych w pamięci wcześniejszych doświadczeń podmiotu.

Osoba kompetentna społecznie to osoba, która potrafi nawiązać i podtrzymać kontakt, potrafi rozwiązać problemy, potrafi być odpowiedzialna za siebie i za to co robi, potrafi współdziałać z innymi

Poznanie kompetencji społecznych z różnych perspektyw.

Wg M. Detur kompetencje społeczne dziecka można poznawać z różnych perspektyw. Z perspektywy osoby z zewnątrz, oraz z punktu widzenia samego dziecka. Badając kompetencje społeczne bierzemy pod uwagę różne kryteria:

1. Perspektywa osoby z zewnątrz uwzględnia:

1. kryteria badacza

2. kryteria otoczenia środowiska tzn. nauczycieli, rówieśników, rodziców

2. Perspektywa wewnętrzna - w jej skład wchodzą kryteria samego dziecka (samoocena)

Poznanie kompetencji społecznych dzieci z perspektywy badacza

W tym działaniu pomaga nam obserwacja zachowań dzieci w kontaktach z rówieśnikami. Wg Dogdea wynika, że diagnostyczne są takie sytuacje:

1. Sposób w jakie dziecko próbuje przyłączyć się do zabawy lub innej aktywności grupy

2. Reagowanie na prowokacje rówieśników.

3. Reagowanie na sukces.

4. Reagowanie na porażkę.

5. Respektowanie norm grupy rówieśniczej

6. Dostosowywanie się do wymagań nauczyciela.

5. 11.2004 - 4 godz.

Perspektywa otoczenia bliskiego dziecku

Biorąc pod uwagę tę perspektywę wykorzystujemy z perspektywy rówieśników wywiady oraz socjometrię.

Socjometria - pozwala na zdiagnozowanie pozycji dziecka w grupie rówieśniczej, skali jego popularności, operujemy tu takimi kategoriami jak: akceptacja, odrzucenie, izolacja. Dzięki socjometrii możemy także poznać stosunek dziecka do grupy rówieśniczej oraz pełnione w niej przez dziecko role społeczne.

Uwzględniając perspektywę rodziców wykorzystujemy głównie wywiady zarówno o charakterze jakościowym, jak też ilościowym. Mogą one być samodzielnie konstruowane przez badaczy bądź też w wersji wystandaryzowanej tzn. czymś co jest gotowe, wykorzystywane przez wychowawców, pedagogów psychologów.

Perspektywa oceny kompetencji społecznych przez nauczyciela. - biorąc pod uwagę opinię nauczyciela możemy korzystać z kwestionariuszy wywiadów z nauczycielami oraz brać pod uwagę te kategorie zachowań, które znajdują się w gotowych arkuszach obserwacji np. w „kwestionariuszu zachowań się ucznia w szkole” Barbary Markowskiej. Zawarte są w nim następujące skale:

1. przyhamowanie,

2. uspołecznienie,

3. zachowania antyspołeczne

W kwestionariuszu CBI - Schaeffera i Aronsona adaptacji Rembowskiego zawarte są skale:

1. towarzyskość, życzliwość,

2. odsuwanie się

3. nieśmiałość, zażenowanie

„Arkusz społecznego zachowania się dziecka” Soborskiego zawiera skalę:

1. współpraca z kolegami,

2. współżycie z kolegami

3. podporządkowanie się regulaminowi

Możemy korzystać z pewnych fragmentów gotowych kwestionariuszy, a także z wywiadów w stosunku do rodziców i nauczycieli.

Perspektywa wewnętrzna - poznanie kompetencji dziecka z ich perspektywy.

W literaturze pedagogicznej mało jest propozycji do badania samooceny kompetencji społecznych dziecka. M. Deptuła opracowała „Kwestionariusz badania spostrzegania swojej sytuacji w klasie szkolnej”, w którym część pytań dostarcza informacji na ten temat. Celom tym mogą także służyć elementy kwestionariusza wywiadu z dzieckiem opracowane przez Elżbietę Jachowską.

Jeśli chcemy postawić pełną diagnozę kompetencji społecznych dziecka musimy uwzględnić te wszystkie kryteria, dlatego że każdy kieruje się odmiennymi kryteriami oceny.

Skala samooceny kompetencji społecznych wg Marii Deptuły.

Składa się ona z 17 twierdzeń zgrupowanych w trzech podskalach:

1. Samoocena umiejętności komunikowania uczuć dotyczy uczuć przyjemnych: zadowolenie, radość, także przykrych: lęk, strach, wstyd.

2. Samoocena dotycząca przekonania związanego z umiejętnością kierowania własnym życiem pojawia się umiejętność obrony swoich przekonań, mówienie prawdy nawet gdy jest to trudne oraz umiejętność podejmowania decyzji i planowania swojej przyszłości.

3. Samoocena umiejętności nawiązywania i podtrzymywania relacji z rówieśnikami zawiera ona podskale dotyczące zdolności do przeżywania i okazywania radości w sytuacji gdy koleżankę lub kolegę spotka coś miłego, rozpoznawania sytuacji gdy koleżanka lub kolega źle się czuje i podjęcia rozmowy na ten temat. Cierpliwego słuchania tego co ma do powiedzenia koleżanka lub kolega o swoich ważnych sprawach oraz zdolność do nawiązywania i podtrzymywania przyjaźni.

Obliczano rzetelność prezentowanej skali badając uczniów klas V. Uczniowie najniżej ocenili swoje umiejętności związane z komunikowaniem swoich uczuć zwłaszcza przykrych. W badaniach zastosowano także skalę „umiejętności odmowy” z kwestionariusza Slich - 98, stwierdzono, że im wyżej badani oceniali swoją kompetencję społeczną tym bardziej byli przekonani, że potrafią odmówić alkoholu bliskim sobie osobom. Analiza związanych pomiędzy skalami składającymi się na kompetencje społeczne, a umiejętnością odmowy wskazuje na to, że największą rolę odgrywa przekonanie o umiejętności kierowania swoim życiem.

DIAGNOZOWANIE ZABURZEŃ PROCESU SOCJALIZACJI

USTALENIA TERMINOLOGICZNE

Socjalizacja - to integracja jednostki z grupą społeczną poprzez uczenie się kultury tej grupy i pełnienie w niej własnej roli. Proces socjalizacji wiąże się z przestrzeganiem przez człowieka określonych norm i reguł życia społecznego.

Dyfunkcjonalizm procesu socjalizacji - stanowi zasadniczą przeszkodę w osiąganiu założonych celów społecznych i uzyskiwaniu powodzenia w życiu przez pojedyncze osoby. O zaburzeniu procesu socjalizacji mówimy wtedy gdy występuje pewna stabilizacja zachowań antyspołecznych bądź aspołecznych. Jednorazowe pojawienie się zachowań negatywnych nie może być postrzegane jako symptom anomii socjalizacji.

Zachowania antyspołeczne - to zachowania wymierzone przeciwko komuś bądź czemuś. Są to kradzieże, rozboje, gwałty itp.

Zachowania aspołeczne - związane z zagrażaniem własnemu życiu, obniżaniem własnej pozycji społecznej np. izolacja, narkomania, alkoholizm.

ANALIZA „WSTĘPNEJ WERSJI SKALI ZABURZEŃ PROCESU SOCJALIZACJI WG STANIAŁAWA KOWALIKA

SHEMAT UZUSKIWANIA INFORMACJI O ZABURZONYM PROCESIESOCJALIZACJI

Wg Stanisława Kowalika

ZABURZENIA PROCESU SUBIEKTYWNE KORELATY

SOCJALIZACJI ZABURZEŃ PROCESU

SOCJALIZACJI

ilość

Czynniki ryzyka ilość czynników

DIAGNOZA SKUTKÓW

UDZIAŁU W ZABURZONYM

Pojedyncze zachowania ilość zachowań PROCESIE SOCJALIZACJI

antyspołeczne i

aspołeczne

Częstotliwość zachowań

Syndrom zachowań

antyspołecznych

i aspołecznych

5.12.2004r - 2 godz.

St. Kowalik określa cele które powinno ono określać:

1. Zbieranie informacji o skali i charakterze zaburzeń procesu socjalizacji dzieci i młodzieży w danym środowisku np. szkole, przed podjęciem działań resocjalizacyjnych.

Autor zakłada, że skala jest adresowana do przedstawicieli szkół, którzy z racji obowiązków zawodowych czy też pasji społecznikowkich chcą realizować zadania resocjalizacji. Szczegółowe funkcje skali są następujące:

1. Funkcja ostrzegawcza - dzięki temu, że zbieramy informacje to ostrzegamy kogoś , że dzieje się cos niepokojącego

2. Funkcja orientacyjna - uzyskuje informację dotyczącą tego jaki % badanej populacji przejawia zachowania świadczące o zaburzonej socjalizacji

3. Funkcja uwrażliwiająca - dzięki skali nadamy odpowiednią rangę procesowi socjalizacji, co zwiększa szansę na to, że zarówno rodzice jak i nauczyciele poświęcą więcej uwagi temu zagadnieniu. Już sam ten fakt zdaniem Kowalika może przyczynić się do ograniczenia zaburzeń procesów socjalizacji.

4. Funkcja diagnostyczna - dopóki jest anonimowa nie ma dużej wartości diagnostycznej. Narzędzie będzie miało dużą moc diagnostyczną jeśli będzie narzędziem imiennym. Ponadto diagnoza przy pomocy skali ma charakter selekcyjny, więc w związku z tym powinna być uzupełniona innymi badaniami psychologiczno - pedagogicznymi

Wskaźniki zawarte w skali:

1. Zachowania antyspołeczne lub antysocjalne

• wyładowywanie własnej złości na innych uczniach

• przynależność do paczki, której inni się boją

• używanie siły dla wymuszenia czegoś od innych

• znajdowanie przyjemności w drażnieniu zwierząt i znęcaniu się nad nimi

• celowe uszkodzenie lub zniszczenie czyjejś własności w ciągu ostatnich 12 miesięcy

• celowe pobicie kogoś w ciągu ostatnich 12 miesięcy

• celowe grożenie komuś, że uczyni mu się krzywdę w ciągu 12 miesięcy

• odebranie komuś czegoś przemocą w ciągu 12 miesięcy

• włamanie się komuś do mieszkania, samochodu w ciągu 12 miesięcy

• robienie czegoś nagannego razem z kolegami w ciągu 12 miesięcy

• Zachowania aspołeczne

• poczucie osamotnienia w szkole

• znajdowanie przyjemności w przebywaniu w towarzystwie koleżanek i kolegów, gdzie mogą spokojnie pić i palić

• branie narkotyków od pewnego czasu

• częste branie leków z powodu złego samopoczucia

• wybór samotności zamiast towarzystwa kolegów i koleżanek

• częstotliwość brania niżej wymienionych środków w ostatnich 12 miesiącach - codziennie - kilka razy w miesiącu - rzadziej - nigdy

1. środki odurzające (do wąchania)

2. inne narkotyki

3. leki (uspokajające, pobudzające, przeciwbólowe)

4. alkohol (wódka, wino, piwo, inne)

SUBIEKTYWNE KORELATY ZABURZEŃ SOCJALIZACYJNYCH

Subiektywne korelaty - to pewne emocje kierujące człowiekiem, wcześniejsze doświadczenia, picie alkoholu wpływające na jego zachowania antyspołeczne.

1. Częstotliwość przeżywania zadowolenia, radości, poczucia pełni energii bądź wściekłości, smutku, poczucia rezygnacji.

2. Problemy np. brak wolnego czasu, słabe wyniki w nauce, picie alkoholu, branie narkotyków, niepowodzenia z rodzicami, brak przyjaciół, brak akceptacji własnego wyglądu, brak sensu życia, brak pieniędzy, problemy w kontaktach seksualnych

3. Przekonania badanego na temat tego czy dane zachowanie zasługuje na potępienie np. udostępnianie innym narkotyków, alkoholu, papierosów, przywłaszczanie rzeczy które należą do innych, stosowanie drwin i ośmieszanie innych, znęcanie się, bicie i nie stawanie w obronie krzywdzonych, wygłaszanie opinii niezgodnych z własnymi przekonaniami, oszukiwanie nauczycieli w obronie kolegów z klasy, oszukiwanie kolegów aby być lojalnym w stosunku do nauczycieli

4. Opinia badanego na temat stanu własnego stanu zdrowia: bardzo dobry, zadowalający, zły

5. Częstotliwość występowania w ciągu ostatnich 12 miesięcy takich dolegliwości jak: bóle głowy, kłopoty z żołądkiem, nerwowość, niepokój, nadmierne pocenie się, ucisk w gardle, gorączka, mdłości

6. Plany na przyszłość po ukończeniu szkoły

CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE RYZYKO ZABURZEŃ SOCJALNYCH

1. Opinia badanego dotycząca oceny wyników w nauce w porównaniu z innymi uczniami w klasie - bardzo dobre - dość dobre - dość słabe - bardzo słabe

2. Opinia badanego o klasie: czy jest to klasa w której są: nieporozumienia między uczniami, nieporozumienia między nauczycielami, a uczniami, uczniowie palą i piją alkohol, znęcają się nad innymi, nauczyciele traktują uczniów niesprawiedliwie, większość uczniów boi się nauczyciela, wielu uczniów boi się kolegów z innych klas lub szkół, są uczniowie którzy zażywają narkotyków, stawia się nadmierne wymagania wobec uczniów.

3. Oparcie w rodzinie - przekonanie badanego, że może liczyć na pomoc matki i ojca w przypadku trudnej sytuacji życiowej, ocena porozumiewania się z matką i ojcem (pytamy czy są spięcia, jak często one występują)

4. Negatywne doświadczenia w środowisku szkolnym - spotykanie się z przemocą ze strony rówieśników, ciągłe odczuwanie napięcia z którym badany nie umie sobie poradzić, przynależność w ciągu ostatnich 12 miesięcy do takich grup jak szalikowcy, hevi metalowcy, anarchiści.

5. Doświadczanie sytuacji przymusu połączonej z zagrożeniem - pytamy czy groził ci ktoś, że uczyni tobie krzywdę jeżeli nie zrobisz tego co on chce

DIAGNOZOWANIE ŚRODOWISKA RODZINNEGO

1. Czynniki brane pod uwagę przy diagnozie środowiska rodzinnego

Czynniki środowiska rodzinnego wg E. Jackowskiej

1. czynniki społeczno - ekonomiczne - np. warunki bytowe, źródła utrzymania, relacje rodziny ze środowiskiem lokalnym

2. czynniki kulturalne - np. wykształcenie rodziców, wzorzec kulturowy obowiązujący w rodzinie określający między innymi podział obowiązków domowych, zasady wychowywania dzieci, sposób spędzania czasu wolnego, kształtowanie potrzeb kulturalnych

3. czynniki pedagogiczne - metody, środki stosowane w wychowaniu dzieci, warunki opieki nad dziećmi, kontrola zachowań dzieci, normy, wartości przekazywane dzieciom w wychowaniu, zakazy i wymagania, nagrody i kary.

4. czynniki psychologiczno - społeczne - struktura rodziny stosunki wewnątrz rodzinne, właściwości osobowości rodziców i innych członków rodziny, stosunki prawno - społeczne łączące członków rodziny, liczba dzieci w rodzinie, pozycja dziecka w rodzinie określana przez kolejność jego narodzin, więź uczuciowa między matką i ojcem, więzi uczuciowe między innymi członkami rodziny.

2. Teoretyczne podstawy modelu Circumplex D. Olsona 12.12.2004r - 4 godz.

Stanowił on podstawę dla Gasia do opracowania rodziny. D. Olson twierdzi, że analizując rodzinę bierzemy pod uwagę trzy wymiary funkcjonowania:

1. Spójność - określana jest jako więź emocjonalna, która łączy członków rodziny. Jest to także nasilanie się indywidualnego poczucia niezależności od własnej rodziny. Wyróżniamy cztery poziomy spójności:

1. Systemy luźne - niski poziom spójności, ma w nich miejsce bardzo słaba więź emocjonalna. Granice międzypokoleniowe są bardzo sztywne. Członkowie rodziny spędzają bardzo dużo czasu poza nią i dystansują się od niej emocjonalnie. Rodzina jako całość nie posiada przyjaciół, posiadają ich natomiast poszczególni członkowie rodziny. Każdy z członków rodziny podejmuje samodzielnie decyzje życiowe i realizuje swoje zainteresowania. Rodzina traktowana jest jak hotel i realizuje tylko siebie.

2. Systemy odseparowane - poziom spójności od niskiego do umiarkowanego. Charakteryzuje się osłabioną lub umiarkowaną więzią emocjonalną. Obowiązują wyraźnie określone granice międzypokoleniowe. Widoczna jest koalicja małżeńska. Ciągle utrzymywana jest przestrzeń prywatna ale pojawiają się elementy przestrzeni rodzinnej i pierwsi przyjaciele rodziny. Niektóre decyzje podejmowane są wspólnie i pojawiają się spontanicznie podejmowane zajęcia rodzinne.

3. Systemy połączone - występuje poziom spójności od umiarkowanego do wysokiego. Nasilają się więzi emocjonalne. Zawężają się jeszcze granice międzypokoleniowe, występuje bardzo silna koalicja małżeńska. Przestrzeń rodzinna rozrasta się kosztem przestrzeni prywatnej. Rodzina spędza ze sobą czas wolny i podejmuje wspólne decyzje dotyczące rodziny. Dominują przyjaźnie rodzinne.

4. Systemy zwarte - jest to bardzo wysoki poziom spójności. Bardzo silne więzi emocjonalne. Zanikają granice międzypokoleniowe. Jest silna koalicja między rodzicami, a dziećmi. Zanika przestrzeń prywatna. Wszystkie decyzje zarówno w sprawach rodzinnych jak i osobistych podejmowane są wspólnie.

2. Adaptacyjność - to zdolność systemu rodzinnego do reagowania na stres rozwojowy poprzez zmianę struktur władzy, ról oraz zasad rodzinnych. Istotne jest zachowanie równowagi między zdolnością do wprowadzenia zmian, a utrzymaniem stanu dotychczasowego. Istotny wymiar adaptacyjności to: sposób wyrażania opinii, sposób sprawowania kontroli, panowanie nad dyscypliną, działania negocjacyjne, pełnione role, reguły życia rodzinnego. Poziomy adaptacyjności:

1. Systemy chaotyczne - bardzo wysoki poziom adaptacyjności. Charakteryzuje się pasywnymi i agresywnymi stylami wyrażania opinii oraz brakiem lub łagodną kontrolą. Trwają w nim ustawiczne negocjacje ale są słabe umiejętności rozwiązywania problemów. Role i zasady życia rodzinnego ciągle się zmieniają. Zasady są ukryte a większość z nich jest wymuszana arbitralnie.

2. Systemy elastyczne - poziom adaptacyjności od wysokiego do umiarkowanego. Charakteryzują się stanowczym stylem wyrażania opinii oraz egalitarnym systemem kierowania. Egalitarny tzn. że każdy każdego ma prawo kontrolować. Trwają negocjacje, które są skutecznie rozwiązywane, ma miejsce wymiana ról i wspólne ich wypełnianie. Zasady życia ulegają powolnym zmianom, ale nadal są ukryte i występuje tendencja do ich wymuszania. Sprzężenia w tej rodzinie będą pozytywne.

3. Systemy ustrukturalizowane - poziom adaptacyjności od umiarkowanego do niskiego. Występuje stanowczy sposób wyrażania opinii. Stały przywódca oraz demokratyczna kontrola. Mają miejsce konstruktywne negocjacje, problemy są sprawnie rozwiązywane. Występuje sporadyczne dzielenie się i wymiana ról rodzinnych. Zaczynają dominować zasady jawne, a ich przestrzeganie jest kontrolowane. Występują zarówno sprzężenia pozytywne jak i negatywne.

4. Systemy sztywne - bardzo niski poziom adaptacyjności. Występują pasywne i agresywne style wyrażania opinii. Ma miejsce autorytarne kierowanie i silnie skodyfikowana kontrola. Negocjacje są ograniczone co wiąże się z osłabieniem umiejętności rozwiązywania problemów. Role społeczne są sztywne, stereotypowe. Zasady życia jawne, sztywne i dokładnie egzekwowane.

3. Procesy komunikacyjne

1. Emocjonalne oddzielenie - niska spójność i umiarkowana adaptacyjność. Wiąże się ono ze znacznym dystansem emocjonalnym. Stworzenie sztucznych barier komunikacyjnych. Ma miejsce odtrącanie, oskarżanie i silna emocjonalna reaktywność czyli: lęk, złość, poczucie winy, gniew.

2. Struktura zdezorganizowana - wysoka adaptacyjność i umiarkowana spójność. Trwają nieustanne negocjacje, rozwlekłe, małokonkretne, komunikaty są niejasne, niekonsekwentne, brak osobistej odpowiedzialności za nie.

3. Relacje zrównoważone - występują umiarkowana spójność i adaptacyjność. Negocjacje są skuteczne, porozumiewanie efektywne, dobra współpraca, duża odpowiedzialność za to co się mówi i robi. Wyznaczone są pozytywne cele, a potrzeby są konstruktywne

4. Struktura sztywna - to niska adaptacyjność i umiarkowana spójność. Rzadko prowadzi się negocjacje. Obowiązują sztywne wzorce porozumiewania się. Występują tendencje do zachowania przewagi nad innymi (manipulacje). Może występować przesadna odpowiedzialność i nadmierna zależność.

5. Emocjonalne uwikłanie - występuje tu umiarkowana adaptacyjność i wysoka spójność. Ma miejsce wymieszanie celów i potrzeb - bardzo silna odpowiedzialność i bardzo silna zależność. Budzi to silną reaktywność emocjonalną, głównie w formie lęku, poczucie winy.

Rodzina działa w oparciu o te trzy aspekty.

Olson analizując elementy składowe systemu rodziny zidentyfikował 16 systemów rodzinnych i uporządkował je w3 grupy. Są to:

1. Systemy zrównoważone czyli funkcjonujące prawidłowo czyli np. elastyczny - połączony

2. Systemy pośrednie - w których jeden z wymiarów osiągnął wartości skrajne, a w związku z tym pojawiają się obszary dysfunkcjonalności np. sztywny - połączony

3. Systemy skrajne - w których oba wymiary osiągnęły wartości skrajne np. luźny - sztywny

3. „Profil rodziny” jako technika diagnozy systemu rodzinnego z punktu widzenia każdego z jego członków Zbigniewa Gasia

Zbigniew Gaś - badacz - pisze dużo na temat uzależnień.

„Profil rodziny” zawiera 86 twierdzeń, które są zgrupowane w 6 skalach, z których trzy dotyczą pozytywnych wymiarów rodziny, a trzy negatywnych. W oparciu o te skale możliwe jest także obliczanie wskaźnika PF badającego poczucie funkcjonalności rodziny wyrażone przez poszczególnych jej członków.

Skala S - spójność - bada ona czy członkowie rodziny przeżywają poczucie wspólnoty, bliskości emocjonalnej, system wartości rodzinnych i przekonań.

Skala A - adaptacyjność - bada konstruktywność w radzeniu sobie z problemami, współdziałanie w trudnościach, umiejętność negocjowania, wzajemne uzupełnianie się i wymienianie rolami oraz obowiązkami. Bada również zdolności do analizowania wcześniejszych doświadczeń i umiejętne ich wykorzystywanie w planowaniu przyszłości.

Skala WZ - wzajemne zrozumienie - ujmuje te elementy systemu, które wskazują na istnienie empatii wzajemnego zrozumienia, motywów i postępowania poszczególnych członków rodziny, otwartość na cudze komunikaty i alternatywność wzajemnej percepcji.

Skala RR - role rodzinne - bada negatywne aspekty połączenia ról rodzinnych czyli role patogenne np. nadmierny rygoryzm czy nadmierną nadopiekuńczość.

Skala TR - trudności rozwojowe - bada poczucie trudności rozwojowych takich jak: schematyzm działania, stagnacja, pesymizm życiowy, poczucie bezradności życiowej.

Skala DR - dezintegracja rodziny - bada ta skala poziom trudności rodziny zintegrowanej przeciwstawianiu się kryzysom np. wpływ sytuacji kryzysowej na rozpad rodziny, na podwyższenie poziomu zorganizowania, na jej dysfunkcjonalność.

PF - poczucie funkcjonalności = (S + A + WZ) : (RR + TR + DR)

Jeżeli badamy rodzinę nie możemy opierać się tylko na jednym narzędziu. Ta skala wykorzystywana jest łącznie z kwestionariuszem M. Ziemskiej, „Inwentarz postaw dzieci w stosunku do rodziny”.

Badania prowadzone za pomocą „Profilu rodziny” dowodzą, że najlepsza stabilność poglądów i wyników występuje w grupie ojców. Najbardziej stabilne są skale S i RR, najmniej stabilne w przypadku dzieci jest skala WZ, a w przypadku matek wskaźnik PF. Narzędzie wykorzystywane w powiązaniu z testem „Postaw rodzicielskich” M. Ziemskiej oraz z inwentarzem PCR Anny Roe dla dzieci.

Stwierdzono następujące zależności w relacjach dziecko - matka zauważa się że

1. Poziom spójności rodzicielskiej współzależy pozytywnie od postawy kochającej.

2. Poziom adaptacyjności współzależy pozytywnie od postawy kochającej i ochraniającej

3. Poziom wzajemnego zrozumienia koreluje pozytywnie z postawą wymagającą matek.

4. Pełnienie dysfunkcjonalnych ról w rodzinie koreluje z postawą odrzucającą i jest odwrotnie proporcjonalne do postawy ochraniającej.

5. Poziom ogólnego poczucia funkcjonalności koreluje pozytywnie z postawą kochającą

Relacje dziecko - ojciec:

1. Poziom spójności i adaptacyjności rodziny współzależą pozytywnie od nasilenia postawy ochraniającej

2. Wzajemne zrozumienie w rodzinie koreluje negatywnie z postawą wymagającą

3. Pełnienie dysfunkcjonalnych ról współzależy pozytywnie od postawy wymagającej i odrzucającej

4. Trudności rozwoju rodziny są odwrotnie proporcjonalne do postawy kochającej

5. Poczucie ogólnej funkcjonalności rodziny jest wprost proporcjonalne do postawy kochającej i liberalnej, a odwrotnie proporcjonalne do postawy ochraniającej i wymagającej

DIAGNOZA BŁĘDÓW WYCHOWAWCZYCH

Wg Antoniny Góryckiej błąd wychowawczy to zachowanie, które zachodzi w konkretnej sytuacji wychowawczej i jest takim zachowaniem wychowawczym które ma niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie wychowanka i jego rozwój bliższy lub dalszy. Stwierdza, że błąd wychowawczy jest zazwyczaj popełniany w sposób niezamierzony:

1. W właściwościach osobowych wychowawcy zwłaszcza jego stosunku do ludzi

2. Prymitywnych teoriach wychowawczych tzn. przekonaniach na temat dziecka i jego rozwoju oraz siebie jako wychowawcy

3. Czynnikach sytuacyjnych związanych bezpośrednio z konkretną sytuacją wychowawczą

Za szczególnie znaczące dla występowania błędów wychowawczych uznaje się występowanie u wychowawcy nieodpowiedniej reprezentacji dziecka jako partnera interakcji, a zwłaszcza uprzedmiotowienie dziecka, spostrzeganie go jako słabego i niepełnowartościowego.

Górecka wyróżnia osiem błędów:

1. Rygoryzmu

2. Agresja

3. Hamowanie aktywności

4. Obojętność

5. Eksponowanie siebie

6. Uleganie

7. Zastępowanie

8. Idealizowanie dziecka

Dziewiątym błędem jest niekonsekwencja.

Błędy opiera się na współwystępowaniu w różnym nasileniu trzech wymiarów:

1. Ekstremalnej, emocjonalnej akceptacji dziecka - ekstremalnego, emocjonalnego odrzucenia dziecka

2. Nadmierna koncentracja na dziecku - nadmierna koncentracja na sobie

3. Nadmiernej koncentracji na zadaniu dziecka - niedocenianie zachowań dziecka

Diagnozowanie błędów wychowawczych w konkretnych sytuacjach jest możliwe gdyż każdy z nich ma własną charakterystykę behawioralną oraz charakterystykę dziecka w umyśle wychowawcy. Podstawową metodą diagnozy występowania błędów jest obserwowanie zachowań wychowawcy oraz analiza reprezentacji błędów w umyśle wychowanka. Pełna diagnoza obejmuje jednocześnie oba te parametry. Aby identyfikować błędy wychowawcze rodziców jesteśmy zmuszeni oprzeć się na metodzie analizy autoprezentacji własnych zachowań wychowawczych przez rodziców oraz na określaniu charakteru reprezentacji zachowań rodziców w umyśle dziecka.

Górecka opracowała kwestionariusz autopercepcji wychowawcy, który zawiera 33 pytania twierdzenia wobec których rodzice ustosunkowują się wyrażając swoją opinię na temat rozwiązywania konkretnych problemów dotyczących praktyk wychowawczych. Kwestionariusz przedstawia różnorodne możliwości odpowiedzi w formie skali określającej natężenie danego zachowania lub przez wybór jednej z wielu odpowiedzi. Twierdzenia odpowiadają błędom wychowawczym. Każde pytanie - twierdzenie jest punktowane od 0 do 4.

Drugim narzędziem służącym do identyfikacji błędów wychowawczych jest kwestionariusz percepcji ucznia. Rozpoznaje on błędy wychowawcze rodziców na podstawie tego, jak dziecko spostrzega rodzica. Ważne, że dziecko nie ocenia rodzica w całości, ale ustosunkowuje się do jego konkretnych zachowań. W narzędziu mamy 27 propozycji, które wymagają określenia natężenia wystąpienia pewnych zachowań lub wyboru jednej z kilku możliwych odpowiedzi.

Inne narzędzia:

1. Inwentarz doświadczeń

2. Kwestionariusz do badania nastroju wychowawcy

---