ĆWICZENIA Z DIAGNOSTYKI PEDAGOGICZNEJ :

OBSERWACJA W DIAGNOZIE PEDAGOGIZCNEJ :

Obserwacja - polega na uważnym przyglądaniu się czemuś, skupieniu na czymś bądź na kimś swojej uwagi, wiąże się to z dokonywaniem systematycznych spostrzeżeń.

Wg. Zofii Babskiej obserwacja to metoda, której istotną cechą jest nieingerowanie w przebieg badanych zjawisk, ograniczanie się do rejestrowania ich naturalnego przebiegu.

Przygotowanie do obserwacji obejmuje:

- znajomość takich dziedzin jak psychologia, pedagogika, niektóre elementy medycyny dotyczące rozwoju

człowieka

- znajomość technik obserwacyjnych

- znajomość sposobów zbierania danych

- znajomość sposobów analizy i interpretowania danych uzyskanych na drodze obserwacji.

Występują dwa podejścia do obserwacji:

- uczestniczące

- nie uczestniczące

RODZAJE OBSERWACJI :

1. Obserwacja fotograficzna

charakteryzuje ją ciągłe, nieprzerwane obserwowanie zachowań dziecka w jakimś odcinku czasowym. Czas obserwacji zależy od potrzeb obserwującego. W tego typu obserwacji rejestruje się wszystkie fakty pojawiające się w zachowaniu dziecka. Często obserwacja fotograficzna stanowi punkt wyjścia do innych badań. Materiały uzyskane z tej informacji mogą być analizowane i opracowywane z wielu punktów widzenia. Obserwator rejestruje pisemnie bądź na taśmie magnetofonowej wszystko, co jest w stanie spostrzec, wszystkie szczegóły np: drapanie po głowie, zamykanie oczu. Analizy można dokonywać za punktu widzenia przedmiotu, celu, warunków i środków, zależ ona od potrzeb obserwatora.

2. Obserwacja metodą ,,próbek czasowych”

Ustala się, jak długo 2, 4, 10 minut, a nawet sekund będzie obserwowane jedno dziecko i jak często w danym seansie obserwacyjnym. Sposób notowania zależy od celu badania. Rzadko kiedy w tego typu obserwacjach rejestruje się wszystkie zachowania dziecka, najczęściej określa się z góry kategorie zachowań obserwowanych. Wszystkie te kategorie muszą być wcześniej opracowane, a obserwatorzy powinni wiedzieć, jakie zachowanie należy zakwalifikować do danej kategorii. Podziału zachowań dziecka dokonuje się na podstawie wcześniej przeprowadzonych obserwacji fotograficznych. Obserwacje tą metodą powinno przeprowadzać kilku obserwatorów w tym samym czasie, co pozwala porównać wyniki i uzyskać miarę rzetelności dokonanych obserwacji. Otrzymane dane wykorzystuje się do określenia różnorodności, częstości i czasu występowania danego zjawiska.

3. Obserwacja metodą ,,próbek zdarzeń”

W czasie takiej obserwacji obserwator czeka na pojawienie się zachowania, jakie go interesuje, i wówczas rejestruje je od początku do końca. W tej obserwacji dziecko wyznacza czas rozpoczęcia i zakończenia obserwacji. Zachowanie dziecka jest tu funkcjonalnie związane z sytuacją tzn. że pojawienie się danej sytuacji wyzwala określone zachowanie dziecka. Interesuje nas zachowanie i sytuacja je wywołująca. Taka obserwacja jest stosowana do rejestrowania zachowań rzadko pojawiających się, jak zachowania prospołeczne, bunt, konflikty.

4. Obserwacja sytuacyjna

Ukazuje ona związek miedzy sytuacją a zachowaniami dziecka. Obserwacja sytuacyjna jest to zamierzone spostrzeganie zachowań dziecka w założonym przez obserwatora układzie bodźców sytuacyjnych sprzyjających ujawnianiu się zachowań pożądanych przez badacza podczas obserwowania rejestrujemy wszystkie zachowania dziecka, wszystkie fakty, od dostrzeżenia przez dziecko problemu do jego rozwiązania. Obserwację tę można porównać do metody obserwacji ,,próbki zdarzeń”, ponieważ w obu czekamy na działanie bodźca. Obserwację przeprowadzamy dyskretnie, aby dziecko nie domyślało się, że jest obserwowane, nie reagujemy w ogóle na zachowanie dziecka. To co podlega naszej ingerencji, to sytuacja, w jakiej dziecko się znajduje. Obserwując działanie dziecka w nowej sytuacji piszemy o tym co robi w języku potocznym. Tak jak w obserwacji fotograficznej tak i w sytuacyjnej, rejestrujemy wszystkie zachowania dziecka - fakty w organizowanej przez nas sytuacji, a potem decydujemy, z jakiego punktu widzenia będziemy dokonywać analizy i interpretacji zaobserwowanych zachowań. Przystępując do przeprowadzenia obserwacji sytuacyjnej musimy sformułować pytanie o interesujące nas zachowania dziecka, dobrać wskaźniki, zastanowić się nad częstością i długością obserwacji.

5. Samoobserwacja

Przedmiotem obserwacji jest zachowanie dziecka, ale nie tylko jego. Głównym przedmiotem obserwacji będzie relacja między naszym zachowaniem a zachowaniem dzieci. Bardzo ważne jest obserwowanie, jak zachowuje się dziecko tuż przed i niedługo po naszym działaniu, gdyż możemy w ten sposób możemy uzyskać informację zwrotną mówiącą nam o tym, jak dziecko odebrało nasze zachowanie. Informacje od dziecka pozwoli stwierdzić czy i na ile nasze zachowanie buło prawidłowe lub błędne. Kolejnym etapem procesu autoobserwacji jest projektowane. Dana sytuacja już minęła ale mogą się powtórzyć podobne do niej, można więc próbować wymyślić różne sposoby zachowania, dające się zastosować w danej sytuacji, w stosunku do danego dziecka reagującego tak, a nie inaczej. W ten sposób proces autoobserwacji może przerodzić się w ciągły proces modyfikowania własnych zachowań ze względu na uzyskiwane informacje zwrotne od dzieci. Autoobserwacja może mieć istotne znaczenie w samodoskonaleniu pedagogicznym, a także w lepszym poznawaniu dzieci z którymi pracujemy.

RODZAJE BŁĘDÓW W OBSERWACJI:

1. Przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się

Błąd ten w pewnych dopuszczalnych granicach nie wpływa istotnie na wyniki w obserwacji. Chodzi tylko o to, aby nie interpretować przedwcześnie tego, co stanowić będzie podstawę przyszłych wniosków. Na przykład niedopuszczalne jest podawanie w trakcie zbierania materiału obserwacyjnego uzasadnienia i wyjaśniania pewnych zachowań , świadczących rzekomo o lenistwie, lenistwie tym czy uczeń jest leniwy można powiedzieć jedynie na podstawie całego szeregu obserwacji i to na przestrzeni dłuższego okresu czasu.

2. Powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń.

Wżyciu szkolnym może się to przejawiać to m.in. w tym, że nauczyciel :

1. dokonuje selekcji obserwowanych faktów zgodnie z przyjętym założeniem, które chce udowodnić; pomija celowo fakty, świadczące przeciwko temu założeniu.

2. Pomija mniej lub bardziej świadomie warunki i sytuacje, stanowiące główne tło obserwowanego przez niego zachowania uczniów

3. Kładzie przesadny nacisk na osoby i zdarzenia, które go osobiście interesują lub niepokoją, w skutek czego przeocza szereg spostrzeżeń istotnych punktu widzenia celu przeprowadzonych badań.

4. Traktuje własne przypuszczenia i domysły jako aktynie podlegające wątpliwości

5. Zadowala się obserwacją ucznia jedynie w ściśle określonej sytuacji i określonym czasie

3. Prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego (formalnego) dystansu.

Dystans taki stwarza autokratyczna postawa nauczyciela, powodując nienaturalne zachowanie się uczniów.

4. Niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych.

Wynika to często ze zbytniego zaufania do swojej pamięci. Ponadto nie bierze się tu pod uwagę tego, że gromadzony materiał obserwacyjny może być wykorzystany przez kogoś, kto nie miał bezpośredniego udziału w obserwacji.

5. Błędna interpretacja materiału obserwacyjnego.

Błąd ten zdarza się bardzo często. Polega m.in. na zbyt pośpiesznym wyciąganiu wniosków traktowaniu ich jako bezspornych stwierdzeń, gdy tymczasem materiał obserwacyjny z reguły stanowi podstawę jedynie dla uogólnień o mniejszym lub większym stopniu prawdopodobieństwa.

WSKAŹNIKI W BADANIACH PEDAGOGICZNYCH

Wskaźnik jest to pewna cecha, zjawisko lub zdarzenie, na podstawie którego wyciągamy pewne wnioski.

Występują dwa podejścia do badań pedagogicznych:

1. Twarde: arkusze kalkulacyjne (naniesione wskaźniki zachowań), obserwacja ilościowa, obserwacja kaloryzowana

2. Miękkie: są to badania jakościowe obejmujące losy poszczególnych jednostek, żeby interpretować badania jakościowe należy zapoznać się z obserwacją ilościową.

PRZYKŁADY NARZĘDZI BADAWCZYCH :

ARKUSZ ZACHOWANIA SIĘ UCZNIA

B. MARKOWSKIEJ

Arkusz składa się z 3 części:

1. Dotyczy charakterystyki ucznia

2. charakterystyki środowiska rodzinnego ucznia

3. charakterystyki stanu zdrowia dziecka

Arkusz wypełnia nauczyciel i lekarz szkolny, lekarz wypełnia tylko 3 część. Zastosowano skalę 5 stopniową- w zależności od stopnia nasilenia cech.

Cechy ucznia:

1. Motywacja do nauki szkolnej:

Wskaźniki: ambitny, pilny pamięta co ma zadawane, uważa na lekcji, odpowiedzialny.

2. Zachowuje się antyspołecznie:

Wskaźniki: agresywny słownie i fizycznie, zarozumiały, uparty, krzykliwy.

3. Przyhamowanie:

Wskaźniki: lękliwy, płaczliwy, przygnębiony, bez wigoru, unika trudności

4. uspołecznienie

Wskaźniki: uczynny, towarzyski, tolerancyjny, wrażliwy na uczucia innych, opiekuńczy.

KWESTIONARIUSZ ZACHOWANIA SIĘ DZIECKA

W PRZEDSZKOLU I SZKOLE

SCHOEFER ARONSON

(Rembowski)

Dotyczy on zachowania się dziecka w środowisku, stosowany w przedszkolu i szkole.

Ocena odbywa się w skali 4 stopniowej.

Wypełnia je w całości nauczyciel.

Narzędzie zawiera 12 skali zachowań:

1. Ekspresja słowna:

Wskaźniki:

• Chętnie wypowiada się na temat swego ubioru i tego. co robi.

• Gdy tylko w pobliżu niego znajdują się jakieś dzieci - chęt­nie rozpoczyna z nimi rozmowę.

• Gdy jest w grupie (gromadzie) zawsze ma coś do powiedzenia.

• Lubi opowiadać o wszystkim, co mu się przydarzyło.

• Jest pierwszym, który zabiera głos w sprawach klasowych (grupy).

• Nadruchliwość:

Wskaźniki:

• Często zmienia miejsce w skali (klasie), pokoju itp. bez specjalnej potrzeby.

• Często wierci się, siada, wstaje, kręci, porusza się itp.

• Nie usiedzi spokojnie, by wysłuchać dłuższego opowiadania.

• Nie może znaleźć sobie miejsca, kręci się, wykręca palce, przebiera nogami itp.

• Lubi biegać bez celu.

• Życzliwość:

• Chętnie użycza innym materiału i swoich rzeczy.

• Ujmuje się za każdym i ochrania każdego, komu inni do­kuczają.

• Szybko przebacza tym, którzy mu dokuczają.

• Zawiera znajomość z każdym napotkanym dzieckiem

• Dzieciom skrzywdzonym lubi dodawać otuchy.

• Odsuwanie się:

Wskaźniki:

• Rzadko z własnej inicjatywy dołącza sie do innych, gdy ci pracują.

• O ile nie musi się bawić z innymi, bawi się najchętniej sani.

• Jeśli inne dzieci przyłączą się do niego - przerywa pracę.

• Zwykle pracuje samotnie.

• Kiedy inni zabierają się, aby śpiewać, tańczyć czy bawić się - on oddala się.

• Wytrwałość:

Wskaźniki:

• Nie zraża się (nie rezygnuje), gdy podjęta przez niego praca nie przynosi efektów i kontynuuje ją nadal.

• Pracuje tak długo, by całkowicie osiągnąć cel

• Niechętnie odchodzi od rozpoczętej pracy.

• Zawsze mozoli się nad pracami, by uwieńczyć je skutkiem.

• Jeśli nie otrzymuje tego, co chce, staje się niespokojny i arogancki.

• Nerwowość:

Wskaźniki:

• Jeżeli nie pozwala mu się robić tego, na co ma ochotę zaczyna narzekać i jęczeć.

• Rozczarowuje się z powodu drobnych (błahych) spraw.

• Gdy ktoś mu dokuczy lub gdy się z kimś posprzecza - ma ochotę bić i kopać.

• Jeśli nie może zrobić tego, co chce, popada w zły humor.

• Jeśli nie otrzymuje tego, co chce, staje się niespokojny i arogancki.

• Towarzyskość:

Wskaźniki:

• Dobiera kolegów i organizuje z nimi wspólne zabawy.

• Nie czeka, aż inni zbliżą się do niego, lecz pierwszy czyni przyjacielski krok.

• Podczas gier, zajęć lub zabaw itp. stara się połączyć dzieci w grupę według własnego

upodobania.

• Chętnie przyłącza się do grona bawiących się (pracujących) i zachęca do tego innych.

• Przyłącza się chętnie do grupy i wnosi do niej radość (atmo­sferę koleżeńską).

8. Roztargnienie:

Wskaźniki:

• Często nie kończy rozpoczętego zadania, bo inne rzeczy odciągają jego uwagę.

• Nie kończy często rozpoczętej pracy, gry itp., bo traci do niej zainteresowanie.

• Każde najdrobniejsze zakłócenie z zewnątrz - (krzyk, hałas) odrywa jego uwagę.

• Przez chwilę skupia uwagę tylko na przedmiotach.

• Zajęcia innych łatwo rozpraszają jego uwagę.

9. Taktowne postępowanie:

Wskaźniki:

• Stara się nie zakłócić spokoju innym.

• Nie zabiera dzieciom przedmiotów, gdy te się nimi bawią.

• Cierpliwie czeka swojej kolejności.

• Otwiera innym drzwi i stara się nie stać w przejściu.

• chętnie mówi „dziękuję” i okazuje szacunek.

10. Zażenowanie, nieśmiałość:

Wskaźniki:

• Jeżeli zwraca się na niego uwagę - wykazuje mniejsze napięcie i większą swobodę.

• Rozmawia z wychowawcą (nauczycielem) niepewnym głosem.

• Kiedy ktoś go obserwuje - wydaje się mniej sprawny i mniej zręczny.

• Nie potrafi wprost patrzeć w twarz osobom starszym, wraca od nich głowę lub opuszcza ją w dół.

• Kiedy występuje przed grupą - ma cichy i niepewny głos.

11. Koncentracja:

Wskaźniki:

• Skupia swoją uwagę na tym, co robi, i nic nie jest w stanie jej oderwać.

• Mimo hałasu i ruchu panującego wokół niego, zachowuje spokój i me przerywa zajęcia.

• Jest tak zaabsorbowany tym, co robi, że nie słyszy, co się do niego mówi.

• Gdy czynność go interesuje - bez reszty skupia na niej uwagę.

• Wykonywana w klasie (sali) praca zajmuje go bez reszty i nic nie jest w stanie go od niej oderwać.

12. Zawziętość:

Wskaźniki:

• Kiedy czuje się urażony, trudno u niego uzyskać przeba­czenie.

• Kiedy żąda się od niego, aby poczekał na swą kolejkę, gnie­wa się i nie bierze udziału w grze (zajęciu).

• Kiedy mu się nie pozwala robić tego, co chce, dąsa się i nie bierze udziału w zajęciach.

• Po kłótni, sprzeczce (sporze) złości się, gniewa przez dłuższy czas.

• Jeżeli zostanie za coś zganiony — siada i zaczyna dąsać się.

Przedstawiono tu 4 poziomy przystosowania się dziecka:

• Dobre przystosowanie

• Przeciętne przystosowanie

• Podkliniczne zaburzenie

• Kliniczne zaburzenie

KARTA MIERZENIA POSTĘPU

USPOŁECZNIENIA SIĘ DZIECA

BRIDGESS

Karta ta wypełniana jest przez 4 osoby, nauczycieli, specjalnie przygotowanych obserwatorów.

Przeznaczona jest dla dzieci w wieku 7-14 lat.

Obejmuje 50 cech:

• Społeczne-25

• Osobiste- 11

• Emocjonalne- 14

1. Społeczne:

Wskaźniki:

• Przejawia w zabawach skłonność do współdziałania, czyli do działania indywidualnego

• Indywidualnego stosunkach do osób starszych okazuje szacunek lub nie okazuje

• Łatwo czy trudno zżywa się z kolegami

• Nie rozmawia na lekcjach czy rozmawia

• Szanuje lub nie szanuje cudzej własności

2. Osobiste:

Wskaźniki:

• Pracowity albo leniwy

• Szybki albo powolny w działaniu

• Staranny albo niestaranny w pracy

• Dba albo nie dba o swój wygląd

• Pomysłowy albo bezradny w trudnościach

• Emocjonalne:

Wskaźniki:

• Lubi występować przed publicznością czy nie lubi

• Reaguje wstydem na naganę czy nie reaguje

• Otamowuje się czy okazuje złość

• Cierpliwy albo niecierpliwy

• Jest mściwy czy nie jest mściwy

Skala:

2- jeśli jest pozytywne nasilenie cechy

1- jeśli jest negatywne nasilenie cechy

0- jeśli nasilenie pozytywne i negatywne jest na tym samym poziomie

- - jeśli nie odpowiada tym cechą

maksymalnie można zdobyć 100 punktów.

ARKUSZ OBSERWACJI DZIECKA

Z TRUDNOŚCIAMI SZKOLNYMI

B. CZEREDECKIEJ

Dotyczy uczniów klas 1-4. przewidziane jako narzędzie współpracy nauczyciela z poradnią psychologiczno-pedagogiczną.

Składa się z 5 części. Występuje tu skala 2 stopniowa, określa się czy dana cecha występuje u ucznia czy nie.

1. Nauka

2. Zachowania obserwowane głównie w czasie lekcji:

Wskaźniki:

• Ma wyraźne trudności ze skupieniem uwagi

• Na lekcji z reguły zajmuje się czymś innym (rozmawia, chodzi po klasie)

• Wykazuje nadmierną energię, wykazuje obojętność wobec wszelkich działań

• Nigdy nie zwraca się do nauczyciela w żadnej sprawie- stale absorbuje nauczyciela swoimi sprawami

• Demonstracyjnie łamie zakazy nauczyciela, zachowuje się prowokująco wobec nauczyciela

• Zachowania obserwowane poza lekcją

Wskaźniki:

• Często bywa agresywny w stosunku do innych dzieci

• Celowo niszczy i psuje różne przedmioty

• Zwykle chodzi w pojedynkę, nie nawiązuje kontaktu z żadnym dzieckiem w klasie

• Koledzy przedrzeźniają nadają lekceważące przezwiska

• Koledzy przeważnie przydzielają mu mniej atrakcyjne role w grach i zabawach

4. Wygląd i zdrowie

5. Stosunek opiek domowej do obowiązków szkolnych dziecka.

Tą cześć jest wypełniana w oparciu o rozmowę z rodzicami.

SOCJOMETRIA :

Badanie socjometryczne (w dużym uproszczeniu) polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy kilku specjalnie skonstruowanych py­tań badających różne rodzaje stosunków społecznych, takich jak wzajem­ne sympatie, zaufanie, popularność, przywództwo i inne. W odpowiedzi osoba badana ma podać tylko nazwisko (lub nazwiska) osób (inaczej mó­wiąc dokonać wyboru pewnych osób spośród całej grupy), z którymi chciałaby najbardziej wejść w kontakt, przy zaistnieniu pewnych umow­nych warunków podanych w założeniu. Sprowadza się to do wskazania osób, z którymi chciałoby się najbardziej przebywać w określonych sy­tuacjach społecznych, charakterystycznych dla życia grupy. Przykładowo pytanie dla osób badanych może brzmieć: ,,Z kim spośród członków two­jej grupy najbardziej chciałbyś pracować?”

Socjometria może służyć do badania grup liczących od kilku do kil­kudziesięciu osób, prawie bez żadnych ograniczeń wiekowych {poczynając już od wieku przedszkolnego), przy czym badania niezwykle krótkie cza­sowo mogą być prowadzone pojedynczo bądź zbiorowo.

Zalety:

- wszechstronność w zastosowaniu,

- prostota w uży­ciu, duża łatwość wnioskowania,

- praktyczna przydatność sprawiły,

Najczęściej techniki socjometryczne są stosowane do:

- Identyfikacji jednostek wymagających specjalnej uwagi. Socjo­metria okazała się wysoce diagnostyczną metodą określania społecznego

przystosowania jednostek.

- Identyfikowania i selekcjonowania pewnych osób spełniających określone role w grupie społecznej (na przykład przywódców, typów spe­cjalnych).

- Do klasyfikowania osób w różnych kategoriach, na przykład w ka­tegoriach popularności (podział na tak zwane „gwiazdy”, „osoby izolo­wane”, i przeciętne).

- Do badania struktury wewnętrznej grupy (ilość podgrup, ich skład

osobowy, powiązania itp.).

- Do zbierania danych pomocniczych służących do mierzenia takich czynników, jak; wielkość wpływu jednostek na drugie, a nawet do ba­dania spostrzegania i oceniania własnej roli i ról innych członków w gru­pie oraz do badania innych przejawów świadomości społecznej. W innym nieco ujęciu techniki te mogą służyć do:

- porównania sytuacji poszczególnych osób i podgrup istniejących w obrębie jakiejś większej grupy,

- dokonywania porównań pomiędzy różnymi grupami, podgrupami, a nawet pojedynczymi osobami z różnych grup w tyra samym czasie.

- określenia zmian zaszłych w przeciągu jakiegoś czasu, tj. zmian w strukturze grupy, zmian w stosunkach międzyosobniczych oraz zmian w statusach socjometrycznych poszczególnych jednostek w obrębie danej

grupy.

Rodzaje kryteriów:

• Kryteria ogólne i szczegółowe.

Ogólne kryterium jest to kryterium odwołujące się do jakiejś szerszej dziedziny aktywności człowieka, lecz nie precyzujące ściśle rodzaju interakcji. Najczęściej stosowane w badaniach kryteria tego typu dotyczą chęci siedzenia z kimś, mieszkania razem, pracowania lub bawienia się.

Kryterium specyficzne natomiast sprowadza możliwość dokonania wyboru do bardzo szczegółowo określonej interakcji społecznej, takiej jak chęć rozwiązywania z kimś zadań arytmetycznych, uczenia się geografii czy historii.

• Kryteria silne i słabe.

Silne kryterium odkrywa, ujawnia bardziej podstawowe i stałe związki międzyosobnicze istniejące w grupie, podczas gdy słabe kryterium odbija tylko powierzchowne i nietrwałe aspekty struktury grupowej. I tak na przykład, pytanie postawione uczniom młodszych klas szkoły podstawowej o wskazanie towarzysza lub towarzyszki na dansing lub posiedzenie Komisji Rozbrojeniowej ONZ będą przykładami kryteriów słabych, gdyż opierają się one na sytuacjach nie leżących w sferze zainteresowań grupy społecznej w tym wieku. Kryteria słabe są to więc takie kryteria, w stosunku do których członkowie grupy wykazują małe zainteresowanie. Zachodzi to wtedy, gdy grupa charakteryzuje się zbyt niskim stopniem rozwoju świadomości społecznej lub nie posiada wystarczającego doświadczenia w stosunku do danego kryterium.

• Kryteria realne i nierealne.

Jest to rozróżnienie pomiędzy kryteriami zakładającymi sytuacje realne, rzeczywiste, posiadające wysoki stopień prawdopodobieństwa, np. ,,Z kim chciałbyś najchętniej siedzieć w ławce, gdyby nastąpić miało w najbliższym czasie przesadzanie uczniów?”, a sytuacjami mało (prawdopodobnymi nierealnymi, hipotetycznymi „Przypuśćmy, że jesteś przewodniczącym Komisji do Nawiązywania Stosunków Kulturalnych z Mieszkańcami Marsa. Kogo z kolegów ze swojej klasy wybrałbyś na szefa protokołu?”).

• Kryteria indywidualne i społeczne.

Z kryterium indywidualnym mamy do czynienia wtedy, kiedy chodzi o wyodrębnienie jakiejś jednostki z grupy osób dla wykonywania czynności nie związanych bezpośrednio z życiem danej grupy i czynności nie odbywającej się w obecności pozostałych członków. Przykładami takich czynności mogą być: granie w szachy, w tenisa, chodzenie na spacer z jakimś członkiem grupy, a więc wszystkie czynności odbywające się jakby w pewnym oderwaniu od życia grupy. Przy doborze partnerów kierujemy się wtedy głównie cechami osobowości tych osób.

• Kryteria jednostronne i dwustronne.

Kryteria dwustronne są to kryteria, przy których możliwe jest wzajemne wybra­nie się dwóch osób. Należą tu m.in. takie kryteria, jak mieszkanie razem, siedzenie w ławce, bawienie się itp. Kryteria jednostronne są to kryteria uniemożliwiające w zasadzie wybór wzajemny. Należą tu wszelkiego ro­dzaju pytania o przywództwo, np. pytanie o kandydata na gospodarza klasy, gdzie wybory wzajemne są bardzo mało prawdopodobne (aczkol­wiek nie niemożliwe).

Zastosowanie kryteriów jednostronnych daje zupełnie odmienne re­zultaty niż zastosowanie kryteriów dwustronnych. Do badania określo­nych ról społecznych w klasie nadają się bardziej kryteria jednostronne, natomiast do badania stosunków międzyosobniczych konieczne są kryteria dwustronne.

• Kryteria pozytywne i negatywne.

Obok omówionych poprzednio rodzajów kryteriów wyodrębnionych na podstawie pewnych ich cech formalnych, takich jak stopień ogólności, siła kryterium, stopień realności i tym podobnych wymiarów, można dokonać jeszcze jednego, bardzo przydatnego w praktyce ich podziału na kryteria pozytywne i ne­gatywne.

Kryteria pozytywne są to kryteria, na podstawie których uzyskujemy obraz rozkładu w grupie sympatii i wzajemnych powiązań, co ma miejsce wtedy, gdy zastosujemy pytania wymagające wskazania osób, z którymi chce się najbardziej nawiązać kontakt. Zaliczają się tu wszystkie pytania zaczynające się od: „Z kim chciałbyś najbardziej...?”, „Kogo najchętniej wybrałbyś na ...?”, i inne tego typu.

W badaniach socjometrycznych stosuje się często (co nawet się za­leca) również kryteria negatywne, pytając mianowicie o osoby najbardziej nie lubiane. Pozwala to na uchwycenie rozkładu antypatii w grupie oraz ewentualnych konfliktów wewnątrzgrupowych, ich wielkości i nasilenia. JKryteria negatywne należy stosować ze szczególną ostrożnością, zwra­cając uwagę na sformułowanie samego pytania i na odpowiednie podanie sytuacji wprowadzającej. Pytanie negatywne należy formułować raczej pośrednio i w sposób delikatny. Na przykład: „Z kim najmniej chciałbyś siedzieć w ławce, gdyby...”, a nie „Z kim najbardziej nie chciałbyś siedzieć...”?

W zasadzie dopiero równoczesne zastosowanie obu tych rodzajów kryteriów może dostarczyć w miarę wyczerpujących informacji o sytuacji panującej w danej grupie społecznej.

Rodzaje socjogramów:

• Socjogramy grupowe przedstawiające strukturę wewnętrzną całych grup społecznych. Najczęściej spotykane socjogramy tego typu to:

a) socjogram nieuporządkowany,

Wykreślamy jest dla mniejszych grup: kilku - lub kilkunastoosobowych.

b) socjogram kołowy,

Jest to najczęściej używany socjogram do badania grup o większej liczebności takich, jak na przykład klasa szkolna. Pozwala on nie tylko na uchwycenie rozkładu sympatii, lecz tak­że bardzo przejrzyście ilustruje hierarchię wytworzoną w obrębie grupy społecznej ze względu na daną cechę, a także liczbę i skład osobowy po­szczególnych podgrup. Na socjogramie tym członków grupy rozmieszcza się na koncentrycznych obwodach w zależności od liczby otrzymanych wy­borów, bliżej lub dalej punktu centralnego. Jednostka znajduje się tym bliżej środka, im wyższą pozycję społeczną (mierzoną socjometrycznie) zajmuje w grupie, a tym bardziej jest na obwodzie koła, im jej pozycja jest niższa.

c) socjogram hierarchiczny.

Socjogram hierarchiczny, mimo iż w literaturze socjometrycznej spotykany jest znacznie rzadziej od kołowego, jest w zasadzie najbardziej czytelnym socjogramem, przydatnym zwłaszcza dla przedstawiania struktury większych grup. Jego cechą charakterystyczną a jednocześnie też i sporą wadą jest to, że może być używany (bez tracenia swojej przejrzystości) do ilustrowania struktury grupy, ale w oparciu o pojedyncze kryteria. Trudno jest bowiem przedstawić na jednym socjogramie hierarchicznym dwie różne struktury tej samej grupy skonstruowane na podstawie takich dwóch różnych kryteriów, jak na przykład sympatia czy przywództwo i uczciwość, nie mówiąc już o naniesieniu na jeden socjogram kilku kryteriów, jak to się często robi przy socjogramach kołowych, gdy chce się uzyskać całokształt stosunków wewnętrznych panujących w grupie. Natomiast po zbudowaniu oddzielnych socjogramów dla każdego kryterium uzyskujemy najbardziej czytelny obraz

• Socjogramy indywidualne

Często dla celów praktycznych nie jest rzeczą konieczną spo­rządzanie bardzo kłopotliwych socjogramów grupowych (na przykład całej klasy), lecz wystarczy sporządzenie dużo prostszych socjogramów indy­widualnych, zwłaszcza jeżeli chodzą nam o uzyskanie informacji dotyczą­cych pojedynczych członków grupy. W tym celu, także w oparciu o ta­belę socjometryczną, można szybko sporządzić socjogram indywidualny dla wybranej osoby, uwzględniając jedynie dane dotyczące bezpośrednio tej jednostki.

Najprostszy socjogram tego typu powstaje przez narysowanie intere­sującej nas osoby w środku koła, na obwodzie którego rysuje się osoby wybierające daną jednostkę, i te osoby, które pozostały przez nią wy­brane, z pominięciem pozostałych członków grupy.

Metody socjometrii

Technika Moreno

Badanie socjometryczne (w dużym uproszczeniu) polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy kilku specjalnie skonstruowanych pytań dotyczących różnych rodzajów stosunków społecznych takich, jak wzajemne sympatie, zaufanie, popularność, przywództwo i inne. W odpowiedzi osoba badana ma podać nazwisko (lub nazwiska) osób (inaczej mówiąc, dokonać wyboru pewnych osób spośród całej grupy), z którymi chciałaby najbardziej wejść w kontakt przy zaistnieniu pewnych umownych warunków podanych w założeniu.. Sprowadza się to do wskazania osób, z którymi chciałoby się najbardziej przebywać w określonych sytuacjach społecznych charakterystycznych dla życia grupy. Przykładowo pytanie dla osób badanych może brzmieć: ,,Z kim spośród członków twojej grupy najchętniej chciałbyś pracować?”. W efekcie uzyskujemy informacje, kto dla kogo w danej grupie jest najbardziej lub najmniej atrakcyjny pod określonymi względami.

Omawiana metodą, poza tym, że, dostarcza dużo różnych informacji o stosunkach wewnątrzgrupowych, jest niezastąpiona dla ustalenia, jak pogrupować członków, aby uzyskać określony stopień ich zadowolenia z istniejącego układu stosunków, Na przykład możemy chcieć, aby pracowały wspólnie osoby darzące się nawzajem sympatią. Dla celów eksperymentalnych możemy też chcieć utworzyć grupy złożone z osób nie lubiących się, uzyskując w ten sposób minimalny stopień zadowolenia

Technika „Zgadnij kto”

Nieco inaczej podchodzi do zagadnienia technika „Zgadnij kto?” stosowana najczęściej do uchwycenia osób spełniających określone role w grupie lub odznaczających się interesującymi nas cechami, U podstaw tej techniki leży założenie, że każdy członek grupy spostrzega cechy i właściwości innych osób w określony, sobie właściwy sposób. Nie tylko poszczególni uczniowie nie spostrzegają jednakowo swoich kolegów, ale także nauczyciel inaczej niż oni widzi i wartościuje uczniów.

Dla wychowawcy, którego zadaniem jest dbać o wytworzenie właściwej atmosfery w klasie, konieczne jest zdawanie sobie sprawy z tego, jak spostrzegają i oceniają się nawzajem uczniowie i na ile jego ocena odbiega od oceny klasy. W uzyskaniu tych informacji wydatnie mu pomoże omawiana obecnie metoda.

Przeprowadzając badania tą metodą, podajemy uczniom instrukcję o następującej treści:

,,Scharakteryzuję wam pewne osoby z klasy, które doskonale znacie, ale bez wymieniania nazwisk. Uważnie słuchajcie starając się odgadnąć, kto to może być, kto najbardziej pasuje do tego opisu? Jeżeli będzie się wam zdawało, że kilka osób pasuje do tego opisu, napiszcie kilka nazwisk. Jeżeli nie będziecie mogli domyślić się o kogo chodzi, postawcie kreskę”.

Następnie uczniowie wypełniają kwestionariusz, którego przykład podajemy niżej.

1 )To jest ktoś, kto potrafi wszystko dobrze zorganizować.

………………………………………………………..

2 )To jest ktoś, kto zawsze ma interesujące pomysły.

…………………………………………………………

3 )To jest ktoś, kto jest zawsze zły, kłótliwy.

…………………………………………………………….

Metoda porównywania parami

Jest to metoda używana w psychologii eksperymentalnej, służąca do porównywania ze sobą elementów dowolnego zbioru tak, aby w efekcie uzyskać uszeregowanie ich według wartości. Ze względu na te cechy, nadaje się dobrze naszym zdaniem do zastosowania w omawianych obecnie badaniach społecznych.

1

---