Etnoarcheologia
- dyscyplina powstała na pograniczu etnologii i archeologii, charakteryzująca się wykorzystaniem etnograficznych technik badań terenowych w studiach nad żyjącymi społecznościami w celu uzyskania materiału empirycznego umożliwiającego rekonstrukcję kultur pradziejowych i doskonalenie procesu interpretacji źródeł archeologicznych
- jeden z 3 nurtów archeologii próbujący badać relacje miedzy zachowaniami i wytworami materialnymi i śledzić przebieg transformacji tych wytworów z systemowego kontekstu funkcjonującej kultury do statycznego i fragmentarycznego układu archeologicznego
- wszystkie obserwacje, które „uważa się za posiadające znaczenie dla archeologa, ale dokonywane są w kontekście trwającego, żywego systemu” (Binford)
- termin użyty w 1900 r. przez Fewkesa, ale nie stosowany przez następne pół wieku
- kształtowanie się na przełomie lat 50/60 XX w.
- prekursorzy: antropolodzy ze szkoły Boasa, w tym Kroemer
- zajęli się tym: Binford, Gould, Schiffer
- zał.: przeszłość może być rozumiana tylko przez teraźniejszość
Etnologia
- dyscyplina naukowa mająca za przedmiot badań człowieka jako istotę kulturową w jej wymiarze globalnym oraz jej wyrazach przestrzennych, zwłaszcza w ramach ugrupowań etnicznych
- termin z 1787 r., użyty przez Chavannesa: etnologia miała badać „porządek rasowy”
- na początku XX w. jako nazwa dyscypliny uniwersyteckiej
- na uniwersytecie polskim w 1910 r. w Lwowie
- kierunki naukowe w etnologii: ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm strukturalny, historycyzm, etnoarcheologia, etnopsychologizm, strukturalizm, badanie kultur ludowych
- w wyniku rozbieżności i niejasności dotyczącego zakresu i przedmiotu poszczególnych dyscyplin etnologicznych w kręgu anglosaskim przyjęto określenie antropologia, a w kręgu europejskim utrzymuje się w tym znaczeniu termin etnologia
Antropologia kulturowa
- dział nauk społecznych i dyscyplina akademicka zajmująca się człowiekiem jako twórcą kultury i istota społeczną
- zakres przedmiotowy różny w zależności od sposobu rozumienia pojęcia kultury
- dąży do skonstruowania ogólnej teorii kultury i próbuje na jej podstawie zinterpretować „człowieka i jego dzieła” (Herskovits) poprzez: badanie konkretnych kultur poszczególnych grup etnicznych, interkulturowe studia porównawcze nad różnorodnymi aspektami i zjawiskami kulturowymi, badanie zasad budowy, funkcjonowania i rozwoju kultury całości ludzkości.
- podstawowe zadania:
Analiza podobieństw i różnic kulturowych umożliwiających identyfikację elementów uniwersalnych i specyficznych
Analiza logicznej organizacji kultury traktowanej jako symboliczny system poznawczy określający wizję świata, a poprzez nią normy, wartości, zachowania, instytucje i artefakty
- w USA antropologia dzieli się na antropologię kulturowa i antropologię fizyczną; antropologia kulturowa dzieli się na 3 dyscypliny: etnologia ogólna, archeologia i antropologia lingwistyczna
Antropologia społeczna
- jedna z nauk społecznych określana tradycyjnie jako ogólna nauka o człowieku i kulturze
- nacisk położony na to, że człowiek jest istotą społeczną i jako taką wytwarzającą kulturę, w związku z tym obszar zainteresowań a.s. wyznacza człowiek i kultura
- w Polsce antropologia społeczna sytuuje się na pograniczu etnologii i socjologii
- nauka badająca wartości kulturowe, zwyczaje i instytucje społeczne w kontekście struktury społecznej we wzajemnym powiązaniu i oddziaływaniu
Antropologia kulturowa a antropologia społeczna (odmienne pola badawcze)
- antropologia kulturowa: uwagą skupiona na kulturowym wymiarze rzeczywistości ludzkiej, dąży do rekonstrukcji organizacji kultury, ustalenia praw nią rządzących oraz identyfikacji jej elementarnych cząstek, z tradycji Tylorowskich, nauki amerykańskiej
- antropologia społeczna: uwaga skupiona na społecznym wymiarze rzeczywistości, dąży do ustalenia zasad budowy struktury społecznej, praw regulujących jej funkcjonowanie i roli podstawowych jednostek życia społecznego, z tradycji Durkheimowskich, nauki brytyjskiej
- różnica wynika przede wszystkim z różnych tradycji naukowych
Etnografia i porównanie z etnologią
- dyscyplina naukowa zajmująca się opisem i analizą kultur ludzkich w konkretnych, historycznych, najczęściej etnicznych uwarunkowaniach i z uwzględnieniem ich masowego, ludowego charakteru
- rozróżnienie etnografii i etnologii
etnografia - nauka idiograficzna (opisowa), etnologia - nauka nomotetyczna (porównawcza, szersza niż etnografia bo stara się na jej podstawie wyprowadzić uogólnienia)
etnografia - metoda indukcyjna i analityczna; etnologia - metoda dedukcyjna i syntetyczna
- przedmiot badań: lud jako formacja historyczna i złożona (etnologia - ludy egzotyczne jako bardziej „proste”)
- podstawowe zadanie: ma dać całościowy pogląd na kulturę danego ludu, ma ukazać wszystkie aspekty danego społeczeństwa
Ludoznawstwo
- zainteresowanie kultura ludu (głównie wiejskiego) i odpowiadające im zbierackie prace badawcze
- termin używany także zamiennie na określenie etnografii, a nawet etnologii
- termin powstał w Polsce w XIX w., inne nazwy na to samo w innych krajach europejskich (np. Niemcy - Volkskunde, Anglia - folklore)
- badanie kultury „niższych” warstw czy klas (ludu) w społeczeństwach klasowo zróżnicowanych
- jest to etnologia zastosowana do własnego ludu ( Riehl)
- geneza: koniec XVIII w. zwróceni uwagi na lud jako podstawę ustroju społeczeństwa narodowego i nowoczesnego państwa, potrzeba poznania ludu, jego kultury oraz podniesienie jej na wyższy poziom
Kultura chłopska
- przyjęty automatycznie lub świadomie styl życia społeczności lokalnej opartej na bezpośrednim stosunku do przyrody i utrzymywania się z produkcji rolniczo-hodowlanej w gospodarstwie rolnym, we współpracy z społecznością sąsiedzką
- wcześniej termin utożsamiany z kulturą ludową ( lecz k.l. obejmuje kilka kategorii warstw społeczeństwa klasowego (ludność wiejską, plebs miejski, rzemieślników i inne grupy zawodowe wytwórców dóbr materialnych) , a k.ch. obejmuje tylko jedną warstwę - chłopów)
- wyróżniki kultury chłopskiej:
mały stopień zróżnicowania zawodowego i społecznego
mała ruchliwość społeczna i przestrzenna
uczestnictwo bardziej w grupach społecznych automatycznych niż celowych i bardziej w grupach pierwotnych niż wtórnych
kontakty społeczne są bardziej intymne, nie anonimowe
kontakty osobiste są bardziej pogłębione
istotna rola sąsiedztwa
silne oddziaływanie mają tradycyjne autorytety i rodzina
słabo zaznaczona skłonność do tolerancji i racjonalnego myślenia
silna i konkretna kontrola społeczna
- w okresie zaborów (romantyzm) kultura chłopska była wartościowana w polityce i działalności kulturalnej
- Młoda Polska: źródło odrodzenia narodowego i odzyskania niepodległości politycznej
- okres międzywojenny: mitologizacja k.ch., przeciwstawianie jej kulturze miejskiej
Kultura ludowa
- termin wprowadzony w krajach europejskich w XIX w. na oznaczenie zespołu elementów kulturowych ukształtowanych w obrębie „niższych” warstw społeczeństw narodowych określanych jako lud
-zainteresowania naukowe i społeczne k.l. koncentrują się wokół:
jej elementów składowych
pochodzenia poszczególnych elementów składowych i w konsekwencji genezy całej k.l.
jej specyficznych cech jako systemu kulturowego zaspokajającego potrzeby życiowe określonych warstw społecznych
jej przemian aż do rozpadu jako systemu
jej dawnej i współczesnej roli w społeczeństwie narodowym
Lud
- ogół ludzi, których kulturowo uwarunkowana działalność produkcyjna i organizacyjna wywiera bezpośredni wpływ na praktyczne tworzenie i podtrzymywanie warunków materialnego istnienia, reprodukcji i równowagi biopsychicznej gatunku ludzkiego w konkretnym środowisku i przez to ma wpływ na kształtowanie się w nim tożsamości kultur i grup etnicznych
Folklor
- odrębna, samodzielna część kultury symbolicznej, powszechnie, prawie bezrefleksyjnie właściwa konkretnym środowiskom, mniejszym lub większym grupą społecznym, aż do całego społeczeństwa włącznie
-zjawisko złożone, składają się na nią zarówno elementy tradycyjne, zwyczaje uwspółcześnione, jak i treści aktualne o cechach estetycznych, zaspokajające określone potrzeby międzyludzkiej komunikacji
-treść wyrażona głównie w formie słownej, z cechami gestycznoteatralnymi, a także w innych formach jak muzycznej, choreograficznej, obrzędowej, wierzeniowej; zawiera ona zarazem sposób pojmowania świata i określony do tego świata stosunek
- 2 znaczenia: obiegowe i naukowe
- 3 rodzaje folkloru
folklor tradycyjny - zanikający, wiejski
folklor rekonstruowany
folklor współczesny - spontaniczny, dzieli się go na folklor środowiskowo-zawodowy i folklor interspołeczny
- podstawowe przejawy:
muzyka
pieśni
tańce
zwyczaje
obrzędy
wierzenia
literatura ustna
Folkloryzm
- zjawisko z dziedziny kultury artystycznej, polegające na stosowaniu w szczególnych sytuacjach życiowych wybranych treści i form folkloru w postaci wtórnej, najczęściej wyuczonej i w sytuacjach zazwyczaj celowo zaaranżowanych
-przejawia się w takich dziedzinach jak:
stroje ludowe
literatura ustna
tańce
obrzędy
występy wokalne i muzyczno-instrumentalne
plastyka
- pojawiło się w końcu XVIII w., a wiązało się z odkryciem wartości artystycznych zawartych w kulturze ludowej
- termin zastosowany dopiero w latach 60. XX w.
- cecha ogólna: celowy, specjalnie zaaranżowany przekaz artystycznych tradycji ludowych we współczesności, jako historycznie i społecznie uwarunkowany proces wykorzystywania tradycyjnych zjawisk kulturowych w środowiskach nieautentycznych
Folklorystyka
- dyscyplina humanistyczna obejmująca badania folkloru, mechanizmu jego funkcjonowania w kulturze oraz relacje zachodzące między folklorem a literaturą i kultura masową
- badania folkloru bardzo długo rozwijały się w obrębie etnografii bądź antropologii, muzykologii, historii sztuki, itd..
- właściwe narodziny folklorystyki dopiero w XX w., gdy krytyczna ocena dorobku nauki XIX w. doprowadziła do powstania tzw. szkoły fińskiej ( Kron, Aarne, Thompson, Anderson)
Ludy niepiśmienne
- termin używany na określenie społeczności przeciwstawnych ludom cywilizowanym, głównie europejskich
- stosowany zgodnie z zaleceniem UNESCO zamiast terminów: ludy dzikie, ludy natury, ludy pierwotne, ludy prymitywne, ludy zacofane, ludy niecywilizowane
- 2 znaczenia:
ludzie bez języka pisanego
„społeczności znajdujące się poza zasięgiem wyższych cywilizacji” - te całkowicie uzależnione od pisma
- dla warstw niepiśmiennych narodów cywilizowanych stosuje się termin społeczeństwa ludowe
Acefaliczne społeczeństwa
- społecznie spójna grupa charakteryzująca się znacznym rozproszeniem i niestałością ośrodków decyzyjnych
- są to najczęściej społeczeństwa małe, w których istnieje możliwość bezpośredniego kontaktu jednostki z pozostałymi członkami grupy
- przeciwstawia się je ludom, które wykształciły scentralizowaną władzę
- formy organizacji społecznej opierają się głównie na związkach pokrewieństwa, które funkcjonują również przy braku jakichkolwiek instytucji politycznych
- w przypadku jakiegoś konfliktu wewnętrznego stosuje się arbitraż
- często system kontroli społecznej oparty na groźbie zemsty i odpowiedzialności zbiorowej grupy
- konflikt między jednostkami na drodze mediacji, rozjemcą jest osoba spokrewniona z obydwoma stronami konfliktu; gdy mediacja zawodzi inne formy rozwiązywania problemu to walki fizyczne lub szermierka słowna przebiegające w obecności i kontrolą społeczności lokalnej
- w sprawach gospodarczych, politycznych i prawnych decyzje oparte na consensusie
- w społeczeństwach tych są osoby posiadające dominujący wpływ, lecz nie można tutaj użyć terminu władza
Wodzostwo
- zhierarchizowana i scentralizowana forma organizacji społeczno-politycznej, cechująca się redystrybucyjnym systemem ekonomicznym
- charakteryzuje się większym stopniem złożoności niż pojęcie wódź ( wyróżniająca się jednostka o stałym autorytecie), obejmuje stały, centralny ośrodek koordynujący produkcję i dystrybucję
- władza rozciąga się zwykle na większe terytorium i dysponuje monopolem legalnego przymusu
- rozwój wodzostwa i stabilizacja jego ośrodka decyzyjnego może prowadzić do powstania organizacji politycznej zwanej państwem
Tradycja
- dobra kulturowe przekazywane w czasie (również w przestrzeni), przyjmowane i wartościowane
- 3 znaczenia:
Czynnościowe - związane z czynnością przekazywania dóbr kultury (transmisja)
Przedmiotowe - wskazujące przekazywane dobra (dziedzictwo)
Podmiotowe - określające stosunek poszczególnych ludzi do dóbr kulturowych z przeszłości, ich zgodę na dziedziczenie lub protest przeciwko niemu
Cywilizacja
- sfera lub aspekt kultury, który obejmuje bardziej wiedzę i wyrafinowane zachowania oraz techniczne środki ich realizacji niż samo wykorzystywanie stworzonych przez tą wiedzę i środki możliwości dla celów związanych z wyrażaniem i ugruntowaniem tożsamości kulturowej
- ogół wiadomości i umiejętności uzyskanych w procesie rozwoju, a umożliwiających społeczeństwu rozwiązywanie swych problemów w specyficzny sposób
Detrybalizacja
- proces utraty lub stan utracenie cechy, którą można określić przymiotnikiem „plemienny”
- można to różnie interpretować np.:
Złamanie się plemiennej struktury politycznej i autorytetów plemiennych
Ruch ludności z obszarów plemiennych do ośrodków miejskich
Uwolnienie się jednostki spod politycznej kontroli plemienia
Rozluźnienie więzi z plemieniem
Zmiana plemiennych standardów zachowania
Trybalizm
- tendencja do utrzymania się ponadnarodowych odrębności plemiennych
- trend zmierzający do zahamowania procesu tworzenia się narodu z plemion i związków ponadplemiennych na rzecz utrzymania owych odrębności
Etniczność
- podstawowa właściwość jakiejkolwiek jednostki etnicznej, decydująca o istotnych różnicach międzyetnicznych, przejawiających się poprzez kompleks historycznie ukształtowanych cech społeczno-kulturowych określających specyfikę danej grupy względem innych grup i wyznaczające symboliczne granice etniczne odróżniających „swoich” od „obcych”
Etnogeneza
- proces kształtowania się etnosu jakiejś grupy etnicznej, a według niektórych badaczy także samej grupy etnicznej
- im niższy szczebel rozwoju cywilizacyjnego i im większa izolacja grupy, tym bardziej proces etnogenezy dokonuje się w zależności od historycznych nawarstwień i interferencji zjawisk związanych, związanymi z warunkami życia stworzonymi przez dane środowisko geograficzne i z powstałymi na tym gruncie stanem rozwoju sił wytwórczych
- w jej wyniku powstają zalążki państwa i świadomości etnicznej, a następnie narodowej
Etnos
- termin określający obiektywne cechy większej, ponadplemiennej zbiorowości ludzi, głównie w aspekcie ich wyróżników kulturowych, uważany zwykle za rezultat wspólnoty pochodzenia i historycznych uwarunkowań oraz przynajmniej pierwotnych związków z wpływami środowiska określonego terytorium etnicznego
Grupa etniczna
- termin określający społeczność, której tożsamość kulturowa związana jest najczęściej z określonym terytorium etnicznym
- osobniki należące do niej nie zawsze mają pełne poczucie przynależności do niej
Grupa etnograficzna
- grupa wyróżniona przez etnografów na podstawie odrębnych, obiektywnych cech kulturowych i świadomości odrębności grupowej (nie zawsze), stanowiąca część grup i wspólnot etnicznych lub występująca na jej pograniczu
Terytorium etniczne
- terytorium, które od dawna w sposób istotny współkształtowało kulturę danej grupy etnicznej
- znalazło ono odbicie w świadomości historycznego priorytetu w stosunku do innych grup etnicznych
- najczęściej stanowi obszar kulturowy
Kontrkultura
- 1) zespół norm i wartości odrzucających istotne elementy kultury danego społeczeństwa
2) zespół norm, wartości i wzorów zachowań wprowadzonych w miejsce odrzuconych w danej kulturze i w ten sposób tworzących subkulturę określoną przez opozycje do kultury dominującej
Subkultura
- względnie autonomiczny segment w ramach głównego, samodzielnego i jednolitego systemu kulturowego, mający cechy funkcjonalnie zintegrowanego podsystemu, który dzieląc z nadrzędną jednostką wspólne, podstawowe wartości i normy, manifestuje swą odrębność przez własne specyficzne treści, obejmujące jednak tylko pewne sfery życia społecznego
Adaptacja kulturowa
- zachodzi, gdy w jakiejś kulturze ma miejsce restrukturalizacja elementów, rezygnacja z niektórych z nich lub ich modyfikacja tak, aby ułatwiło to współżycie z reprezentantami z innej kultury w zbiorowych lub jednostkowych kontaktach
- wyraz przystosowania się jednostki lub grupy w zakresie koniecznym i wystarczającym do stworzenia płaszczyzny rozumienia i współpracy z inną kulturą i jej reprezentantami, włączając w to odbicie w tej drugiej kulturze sposobu i zakresu zaadaptowania się do niej pierwszej kultury
Animizm
- forma wierzeń polegająca na uduchowieniu świata przez przypisanie duszy człowiekowi oraz wszystkim tworom i zjawiskom przyrody
- 2 podejścia:
Ewolucyjne - animizm jako określenie formy religii pierwotnej, często charakter potoczny, służy błędnie łącznemu określeniu autochtonicznych religii społeczeństw przedpiśmiennych, niezależnie do różnic formalnych występujących miedzy nimi
Funkcjonalne - animizm jako trwały składnik wszystkich wierzeń, niezależnie od stopnia ich rozwoju
Ekologia kulturowa
- jedna ze współczesnych specjalizacji etnologicznych rozwijających strategie badawczą przejętą z ekologii biologicznej, stosowana do studiów nad funkcjonowaniem i zmiennością systemów kulturowych w kontekście ich związków z środowiskiem przyrodniczym
- zwana również antropologia ekologiczna
- koncentracja uwagi na zależnościach adaptacyjnych wiążących kulturę z ekosystemem, w którym się ona samorealizuje
- traktowanie kultury jako instrument pozabiologicznej adaptacji człowieka do środowiska, zapewniający mu przeżycie, stabilizację i replikę systemu społecznego, optymalizację wysiłków egzystencjalnych, a także rozwój
- zajmuje się głównie:
Formami adaptacji systemów kulturowych do lokalnych warunków środowiska
Strategia dostosowywania otaczającego środowiska do biokulturowych potrzeb człowieka
Ekologicznymi uwarunkowaniami kulturowego rozwoju
Mechanizmami utrzymywania się równowagi między środowiskiem a kulturą
Grupy wieku
- przynajmniej częściowo sformalizowane zespoły o trwałym członkostwie, zorganizowane według kryterium wiekowego
- myli się to pojęcie z:
Stopnie wieku - uznawane w danej społeczności przedziały społeczne determinowane w zasadniczy sposób wiekiem, wypływają z obowiązków, roli i praw, np. u Masajów
Klasy wieku - zupełnie niesformalizowane grupy jednostek, których odrębność zasadza się na świadomości przynależności do określonej generacji i jej manifestowaniu
- przynależność do danej grupy wieku często łączy się z inicjacją
- traktowane jako pozioma organizacja społeczeństwa, niwelująca podział społeczeństwa na rody i lineaże
Grupa krewniacza
- zbiorowość, której podstawę organizacji i zasadę rekrutacji członków stanowią więzi pokrewieństwa
- obejmuje swym zakresem grupę pochodzeniową oraz powinowatych, a więc rodzinę małą i różne typy rodziny złożonej
Grupa pochodzeniowa
- zespół ludzi powiązanych świadomością pochodzenia od wspólnego, rzeczywistego lub fikcyjnego przodka oraz wypływającymi stąd określonymi prawami i obowiązkami, ewentualnie symboliczną wspólnotą znakową
- cecha: powtarzalność w strukturze społecznej
- typ grupy krewniaczej
Pochodzenie
- społecznie uznany i posiadający społeczne konsekwencje ciąg genealogiczny wiążący pokrewieństwem jednostkę z jej najdalszym znanym przodkiem
Pokrewieństwo
- rodzaj więzi społecznej, której podstawą jest filiacja lub małżeństwo i która pociąga za sobą określone, wzajemne prawa i obowiązki
Filiacja - bilateralna więź łącząca jednostkę z każdym z jej rodziców oraz poprzez nich z kolejnymi uznanymi poprzednikami genealogicznymi
Kultura
- ogół wytworów człowieka społecznego, ustrukturowanych w odrębny aspekt życia społecznego zarówno gatunku ludzkiego jako całości, jak i poszczególnych społeczeństw, jak i poszczególnych społeczeństw, grup etnicznych i lokalnych, warstw i klas społecznych w ich rozmaitych i zmieniających się zależnościach od środowiska
- powstaje w związku z gatunkowymi cechami ludzi, ale nie jest właściwością wrodzoną, lecz wyuczoną (na drodze enkulturacji)
Kultura symboliczna
- system sądów normatywno-dyrektywalnych, powszechnie respektowanych w danej społeczności, wyróżniających się natomiast tym, że regulują one odpowiednie działania ludzkie w taki sposób, że efekty owych działań nie mogłyby się pojawić gdyby sądy te nie były powszechnie respektowane
Magia
- niejednoznacznie rozumiane pojecie
- odnosi się zarówno do specyficznego typu praktyki, jak i do rodzaju świadomości społecznej, właściwych w swej klasycznej postaci społeczeństwom pierwotnym
- różne definicje:
rodzaj praktyk opartych na nieracjonalnych przekonaniach, właściwych głównie społeczeństwom pierwotnym i warstwą ludowym społeczeństw cywilizowanych
zespół zrytualizowanych działań i technik mających powodować pożądane skutki w świecie realnym poprzez oddziaływanie na określone moce obecne w naturze
praktyczny, czynnościowy aspekt religii
rodzaj świadomości, w którym operuje się odmienną logiką myślową
Kult
- cześć oddawana osobą lub wyobrażeniom osób, przedmiotom i zjawiskom, wypływająca z przekonania o wyjątkowym znaczeniu samego ich istnienia dla człowieka
- wyraża się w określonych zespołach czynności np. rytuałach
- często rozumiany jako praktyczny aspekt religii
- funkcje:
integrująca społecznie
socjalizacyjna
wychowawcza
emocjonalna
ekspresywna
estetyczna
afirmowania wartości
- sprawowanie i nadzorowanie kultu w wielu przypadkach jest powierzone kapłanom
Obrzędy przejścia
- działania mające w symboliczny sposób wyrażać i podkreślać fakt zmiany statusu społecznego jednostek lub całych grup
- związane z przełomowymi momentami życia i odnoszą się w głównej mierze do zmian stopni wiekowych
- A. van Gennep (1909) - fazy:
przynależność do stanu starego
wyłączenie ze stanu starego
zawieszenie pomiędzy stanami
włączenie do stanu nowego
przynależność do stanu nowego
Rytuał
- rodzaj obrzędu dotyczącego dziedzin życia uznawanych w danej społeczności za bardzo ważne i dlatego realizowanego w formalnie bardzo ściśle określony sposób
Typ gospodarczo-kulturowy
- termin wyodrębniający grupy ludzkie na podstawie zauważalnych u tych grup odrębności kultury, związanych z takimi sposobem gospodarowania, jednakowym poziomem rozwoju gospodarczego i zbliżonymi warunkami przyrodniczymi
- 3 grupy:
typ łowców, zbieraczy lub rybaków
typ kopieniaczy lub pasterzy
typ rolników posługujący się siłą pociągową zwierząt
- czynnik decydujący o typie to sposób produkcji
- różnice pomiędzy typami są odzwierciedlane głównie w zajęciach gospodarczych i elementach kultury materialnej takich jak: narzędzia, budownictwo, pożywienie, środki transportu itp.
- kategoria historyczna - podlega zmianom
Szamanizm
-rodzaj praktyk i przekonań światopoglądowych, w których specjalnie predestynowany przedstawiciel grupy (szaman), za pomocą technik, nawiązuje kontakt ze światem nadprzyrodzonym w celu zaspokojenia szeroko rozumianych interesów społeczeństwa i jednostek
- charakterystyczny dla ludów zbieracko-łowieckich północnej Eurazji i Ameryki, oraz niektórych pasterskich i rolniczych ludów Azji Środkowej
- 2 podejścia:
szamanizm jako oddzielna forma religii
szamanizm jako zespół specyficznych fenomenów przepajających różne systemy wierzeniowe (z systemami uniwersalistycznymi włącznie: chrześcijaństwo, buddyzm itd.)
- funkcje szamana:
lekarz
wróżbita
psychopompos - przewodnik dusz zmarłych jej podróży w zaświaty
specjalista do magii łowieckiej
kapłan przewodniczący innym obrzędom w grupie
Totemizm
- system społeczno religijny, zakładający pochodzenie grupy ludzi (ród totemiczny) od zwierzęcia, rzadziej rośliny, skały lub ciała niebieskiego, uważanego za wspólnego przodka, czyli totema.
- wokół totema koncentrują się wierzenia i praktyki kultowe
Dyfuzja
- proces bezpośredniego lub pośredniego przenikania elementów jednej kultury do drugiej, równolegle z migracją lub niezależnie od niej
- forma kulturowego zapożyczenia, a jej przedmiot jest zawsze innowacją w kulturze, która go przyjmuje
- jeden z czynników egzogennych ewolucji kulturowej
- cechy:
zwykle proces dwukierunkowy, co nie oznacza, że ma zawse charakter symetryczny
zachodzi znacznie częściej między kulturami sąsiednimi
dyfuzja z dużym natężeniem w jednej sferze kultury może towarzyszyć brak dyfuzji w innej sferze
w przypadku szczególnie trwałego kontaktu obejmuje stopniowo coraz to nowe sfery kultury
im więcej danej kulturze elementów zapożyczonych, tym łatwiej przejmowane są dalsze
nawet dyfuzja pojedynczego elementu może powodować głębokie przeobrażenia kulturowe
łatwiej rozprzestrzeniają się elementy kultury jawnej niż ukrytej
Ewolucja kulturowa
- seria procesów dynamicznych zmian kulturowych o uporządkowanej naturze, zachodzących w długich przedziałach czasowych i wywoływanych zarówno przez czynniki endogenne (innowacja, modyfikacja, adaptacja), jak i egzogenne (dyfuzja, kontakt kulturowy)
- istotą jest ciągły i ukierunkowany rozwój, co w efekcie prowadzi do coraz wyższego poziomu cywilizacyjnego zaawansowania
Zmiana kulturowa
- proces pojawienia się, zaniku lub restrukturalizacji elementów kultury oraz powstawania lub zaniku poszczególnych konkretnych kultur
Ewolucjonizm krytyczny
- odmiana neoewolucjonizmu wstępująca w polskiej etnologii
- twórca jest K. Moszyński, swoją doktrynę rozwijał w 2 poł. lat 20, w związku z badaniami nad kultura plemienną i ludową dawnej Słowiańszczyzny
- oparty na wyeksponowaniu roli oryginalnej twórczości kulturowej grup ludzkich, doniosłego znaczenia dyfuzji; uznaniu względnej suwerenności poszczególnych kultur oraz rozstrzygnięcia dotyczące postępu kultury ludzkiej
- postuluje ograniczenie studiów do określonej grupy etnicznej, znajdującej się w określonym czasie i przestrzeni
Historycyzm Boasowski
- orientacja historyczno-porównawcza w amerykańskiej antropologii kulturowej zakładająca historycyzm faktograficzny, psychologizm i atomizm metodologiczny
historycyzm faktograficzny - badania antropologiczne są badaniami historycznymi, których specyfika polega na stosowaniu metody rekonstrukcji historycznej, a nie na formułowaniu praw
psychologizm - wszelkie zjawiska kulturowe, w tym zależności między nimi, są wyjaśnialne przez odwoływanie się do stanów świadomości człowieka oraz do praw asocjacji stanów
atomizm - pojmowanie kultury jest możliwe dopiero po skompletowaniu jej cech
- zaliczany do nurtów dyfuzjonistycznych (dyfuzjonizm amerykański)
- F. Boas, R. Benedict, R.B. Dixon, A.L. Kroeber, M. Mead
- cel nadrzędny: poznanie historii kultury ludzkiej
- cel bezpośredni (osiągalny w badaniach): poznanie dziejów poszczególnych kultur prymitywnych
Kontakt kulturowy
- zespół stosunków pośrednich lub bezpośrednich, fizycznych lub psychicznych, ciągłych lub okresowych, świadomych lub nieświadomych zachodzących między kulturami
- w jego wyniku zanika zjawisko izolacji kulturowej
- intensywny może prowadzić do utraty tożsamości kulturowej osobnych kultur, a dalej do integracji kulturowej (wytworzenie nowej kultury i tożsamości)
Metoda konkretno-historyczna
- polega na ustaleniu historycznie uwarunkowanego statusu badanych zjawisk
- traktowany jako wstępny i konieczny warunek badań
- przyjęta w radzieckiej szkole etnograficznej
- postulaty:
dokładna lokalizacja badanych zjawisk w czasie i przestrzeni
ujmowanie badanych zjawisk w kontekstach historyczno-przestrzennych
dążenie do odtworzenia historii konkretnych ludów
analiza kultury ludów i ich historii z punktu widzenia ogólnych praw rozwojowych
weryfikowanie przyjmowanych prawidłowości rozwojowych i formułowanie nowych praw
Neoewolucjonizm
- współczesny nurt myśli i praktyki badawczej
- podstawowe zadanie studiów naukowych: badania nad ewolucją kulturową traktowane jako główny proces transformacji kultury i społeczeństwa w długich ciągach czasowych
- zorientowanie na badania międzykulturowe, ukazujące różnice w przebiegu ewolucji i dystanse ewolucyjnego zaawansowania między porównywanymi kulturami
- krytyczna kontynuacja klasycznego ewolucjonizmu
- 2 orientacje;
ewolucjonizm genetyczny: ukierunkowanie na wykorzystanie teorii ewolucji do wyjaśniania podstawowych instytucji społecznych i głównych wzorów kulturowych
ewolucjonizm analityczno-systemowy: wykorzystuje strategię kulturowo-ekologicznej interpretacji do studiów nad zmiennością konkretnych systemów kulturowych w ich środowiskowym uwarunkowaniu
Powszechniki kulturowe
- te aspekty elementów kulturowych, które są wspólne wszystkim lub wielu kulturom
- związane z podobnymi uwarunkowaniami gatunku ludzkiego lub podobieństwami ludzkiego opanowania przyrody
- nierozłączne z wyróżnikami kulturowymi ( aspekty specyficznej, historycznie uwarunkowanej inności elementów kulturowych)
Relikt
- pozostałość po przeszłości
- w znaczeniu zjawisk kulturowych: występujący w danej kulturze i będące pozostałością przeszłości element, cechę lub zespół elementów bądź cech kulturowych
Zderzenie kultur
- aspekt kontaktu kulturowego, w którym dochodzi do konfrontacji ludzi lub ich wytworów ze względu na tożsamość kulturową, którą reprezentują
- w wyniku inności kontaktu odmiennych wyróżników kulturowych
- może przerodzić się w konflikt kulturowy
Transkulturacja
- każdy przejaw rozszerzania się elementów jednej kultury na druga przez przyjęcie, zapożyczenie, a nawet przymusowy import
- opisuje tylko 1 fazę akulturacji
Dekulturacja
- proces ubożenia danej kultury na skutek odrywania się od niej lub zaniku poszczególnych cech kulturowych
- w rezultacie może doprowadzić do stopniowego zaniku odrębności kulturowo - etnicznej
- bywa wynikiem spontanicznej lub kierowanej akulturacji
Akulturacja
- proces zmian spowodowanych międzykulturową wymianą lub przepływem treści
Enkulturacja
proces uczenia się kultury
proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa - jednostka staje się integralnym jego członkiem i nosicielem kultury
Etnocyd
- etnobójstwo, ludobójstwo kulturowe
- kompleksowy proces zaplanowanej lub spontanicznej, niekontrolowanej, systematycznej i przyspieszonej destrukcji kulturowej odrębności grupy etnicznej i właściwego dla niej sposobu życia
- zachodzi w kontakcie ze społeczeństwem dominującym
Asymilacja kulturowa
- proces przystosowywania się, w którym mamy do czynienia z konfrontacją różnych kultur, w rezultacie którego jedna strona całkowicie rezygnuje z własnej kultury i przyjmuje cudzą
- zbiorowa lub jednostkowa
Dezintegracja kulturowa
- zanik struktury elementów składających się na daną kulturę
- przyczyny;
impakt kultury państw kolonialnych powodujący załamywanie się, rozpad lub upadek kultur pierwotnych
industrializacja i urbanizacja
każdy rodzaj migracji
Fuzja kulturowa
- rodzaj przystosowania się kulturowego, w którym przybliżenie 2 autonomicznych systemów kultur jest na ogół wzajemne, ale nigdy nie dokładnie wzajemne
- zbliżanie się 2 kultur, ale nie powstanie nowej 3 kultury
Regresja kulturowa
- proces regresywnych zmian kulturowych polegających na odwrocie od bardziej zaawansowanych i złożonych postaci życia społeczno-kulturowego do warunków typowych dla wcześniejszych stadiów rozwojowych danego systemu
- może obejmować wszystkie sfery lub tylko wybrane dziedziny
Szok kulturowy
- nagłe, budzące lęk pojawienie się zupełnie innej rzeczywistości właściwej odmiennej kulturze przy bezpośrednim kontakcie z obcą kulturą
Antropologia nagląca
- studia nad problemami wymagającymi natychmiastowej rejestracji i analizy
- spowodowane:
niebezpieczeństwem i wysokim prawdopodobieństwem szybkiego zaniku dawnych form kulturowych
konieczności śledzenia bieżących procesów zmian społeczno-kulturowych w toku ich przebiegu
konieczności szybkiego dostosowania nowych propozycji metodologicznych i teoretycznych oraz bezzwłocznego prowadzenia studiów nad zagadnieniami mogącymi wnieść szczególnie dużo do rozwoju refleksji teoretycznej
Antropologia stosowana
- wyspecjalizowana działalność, traktowana czasem jako subdyscyplina antropologii
- cel: wykorzystanie ustaleń teoretycznych oraz zebranych i opracowanych danych źródłowych do sterowania procesami zmian społeczno-kulturowych badanych grup
- obejmuje zadania na zamówienie instytucji i agend pozanaukowych
-cel badań:
dokładne rozpoznania sytuacji do jakiegoś projektu
opracowanie precyzyjnych raportów określających możliwości wprowadzenia innowacji i określenia ich skutków
pilotowanie zmian, w celu zapobiegania ewentualnych skutków
Fundamentalizm
- rygorystyczne trzymanie się zasad i norm wyznaczonych przez daną:
religię (tzw. fundamentalizm religijny),
doktrynę polityczną (tzw. fundamentalizm polityczny)
ideologię (np. fundamentalizm światopoglądu naukowego).
Nacjonalizm
- postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro
- nacjonalizm uważa interes własnego narodu za nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych
- nacjonalizm przedkłada interesy własnego narodu nad interesami innych narodów, zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne) jak i na zewnątrz (narody sąsiednie)
Kultura masowa
- kultura popularna, popkultura
- to typ kultury symbolicznej
- treści docierają do rozproszonej publiczności dzięki środkom masowego przekazu
- cechą charakterystyczną kultury masowej jest standaryzacja treści przekazywanych przez mass media, których zrozumienie na ogół nie wymaga zbytniego wysiłku intelektualnego