R. Nycz, Dekonstrukcjonizm w teorii literatury

SZKOŁA DEKONSTRUKCJI

- podstawowa definicja dekonstrukcjonizmu: „literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy amerykańskich zainspirowanych twórczością Jacquesa Derridy”.

- specyficzny stosunek innych szkół/kierunków wobec dekonstrukcjonizmu - podejście jak do stowarzyszenia o charakterze na poły sekciarskim

- fazy rozwoju dekonstrukcjonizmu:

a) okres powstania i rozwoju, 1966-1979 - inauguracja przez referat J. Derridy („Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych”, 1966); badania naukowców z Yale (P. de Man, H. Miller, G.H.Hartman); antologia Deconstruction and Criticism z 1979 jako manifest kierunku

b) etap analitycznej kodyfikacji (lata 80') - powstawanie książek meta krytycznych (Belsey, Lentricchii, Culler, Norris, Leitch, Goodheart), twórczość B. Johnson, J. Riddela, J. Mehlmana, S. Felman, R. Gasche

c) okres adaptacji i krytycznych przekształceń (lata 90', do dziś) - próby rozszerzenia zasięgu oddziaływania dekonstrukcjonizmu i konfrontacja z pozostałymi współczesnymi koncepcjami; wejście teorii dekonstrukcjonizmu do wykładów, uniwersytetów, pism naukowych

- Nowa Krytyka, kierunek zastępczy dla strukturalizmu w USA, jako podstawowy przedmiot krytyki dekonstrukcjonizmu.

- filozoficzna twórczość J. Derridy jako źródło dekonstrukcjonizmu w teorii literatury, uzupełniona o badania amerykańskie. Wspólna idea „przewartościowania wszystkich wartości” poprzez zakwestionowanie dotychczasowych teorii, pojęć, zwrócenie uwagi na konieczność analizy legitymizacji stosowanych metod, na bazie których dokonują się procesy poznawcze

- główne pola badań dekonstrukcjonizmu (poetyki „podwójnego związania”) w teorii literatury: status tekstu, problem tekstualności oraz status interpretacji i problem możliwości czytania

- dekonstrukcjonizm jako eksperymentalna zmiana punktu widzenia; ekstrawagancki i retorycznie wyrafinowany sposób mówienia o problemach badań literackich; próba zatarcia granicy między literaturą a krytyką i podważenia „całościowego” charakteru tekstu, jego stabilnego sensu; zwrócenie uwagi na wewnętrzne uwarunkowania stanowisk i refleksja na ich temat

KRYTYKA JĘZYKA FILOZOFICZNEGO

- odkrywczość derridańskiego spostrzeżenia o tym, iż „filozofia to rodzaj pisarstwa” - brak zgody na bezmyślną akceptację i pominięcie wpływu języka na treść, podkreślenie tekstualnego charakteru filozofii

- problem płynnej granicy między krytyką a literaturą, między literaturą a filozofią - dekonstrukcja „dogmatów” zdrowego rozsądku, wiedzy filozoficznej, wiedzy literaturoznawczej; obalenie przekonania o neutralności języka filozofii i aintelektualnego charakteru literatury

- krytyka Derridy, dotycząca fenomenu budowania zachodniej filozofii na bazie opozycyjnych par, np. natura/kultura, mowa/pismo, itp. , gdzie pierwsza wartość jest zawsze pierwotna i wartościowana dodatnio, a druga - wtórnie i negatywnie. Problem zamiany monocentryzmu na logocentryzm, który zawiesza swobodną refleksję nad statusem pisma

DERRIDAŃSKA FILOZOFIA JĘZYKA

- przedefiniowanie De Saussure'owego pojmowania pisma jako „przedstawienia przedstawienia”, wyłącznie technicznego środka zapisu mowy i znaku - uznanie mowy jako formy pisania przez Derridę, swego rodzaju „proto-pisania”. Podkreśla rolę analizy znaczenia elementarnych jednostek języka jako systemu różnic.

- odrzucenie w „Jak działać słowami” Austina podziału aktów mowy na konstatywy (zwykłe wypowiedzi) i performatywy (wypowiadanie = wykonywanie), ze względu na możliwą per formatywność konstatywów. Wprowadzenie podziału aktów mowy ze względu na ich moc lokucyjną, illokucyjną i perlokucyjną (ze względu na ich akceptację, odbiór, generalnie kontekstowe uwarunkowanie). Wprowadzenie jako „kontry” przez Derridę pojęcia iterabilności; zwrócenie uwagi na nienasycenie, niedomknięcie i niepowtarzalność kontekstu wypowiedzi.

DEKONSTRUKCJA JAKO METODA

- dekonstrukcja jako rygorystyczna „rozbiórka”, analityka tekstualności; „oczyszczenie” struktury z warstw dyskursu, roz-warstwianie (de-sedymentacja) tekstu

- istotność tzw. „nierozstrzygalników” (pojęcie wg Gödla), a więc pojęć sytuujących się pomiędzy dwoma biegunami opozycji, co pozwala zdekonstruować układ opozycyjny

- wymóg niezauważalności kategorii operacyjnych przez piszącego, jako coś, co wymyka się spod jego kontroli; rola dekonstrukcyjnego zestawienia świadomej argumentacji tekstu z nieświadomymi założeniami

- dekonstruowanie tekstu to nie konkretna strategia, gdyż takowa istnieć nie może, aby sama nie musiała podlec dekonstrukcji. Nie polega także na unieważnieniu tekstu i jego treści czy opozycji w nim zawartych, a raczej ich przemieszczeniu, podkreśleniu ich sytuacyjności. Dekonstrukcja niczego nie odrzuca, a raczej reinterpretuje w kontekście, podkreśla historyczność. Nie propaguje bezsensowności tekstu czy zupełnej swobody jego odczytania, ale neguje istnienie jednolitego znaczenia; nie pretenduje do miana obiektywnej nauki, gdyż w taką nie wierzy.

PANTEKSTUALIZM

- „nie ma nic poza tekstem” wg Derridy - tekst nie ma poza sobą żadnej podstawy, ale także cała rzeczywistość jest tekstualna

- pojęcie „różni” - określenie na „prymarną aktywność czasoprzestrzennego różnicowanie”, „grę wytwarzającą różnicę”

- tekst jako „tkanina szczepów”, a więc składników, od których powstać mogą nowe dyskursy, nowe klasyfikacje, nowe teksty. Tekst rozszczepiony jest przez „dyseminację” (rozsadzanie sensu) i „suplementację” (zaszczepianie).

- „dyseminacja” - zjawisko rozplenienia znaczeń i rozbicia stylów, niemożność ich domknięcia czy ograniczenia, zmiana zależna od kontekstów. Prowadzi do intertekstualności - akceptacji heterogeniczności tekstu i braku integralności znaczenia, zdolności odradzania się jednostek języka w innych kontekstach, roli cytatu.

- „suplementacja” - zjawisko zamiany znaków i znaczeń w tekście, będące zjawiskiem zewnętrznym w stosunku do samego tekstu; podkreśla nieautonomiczność tekstu i znaczeń, zwrotnej relacji między tekstem a jego interpretacją - interpretacja/krytyka jako czynnik konstruujący tekst.

- przekonanie o iluzji dzieła autonomicznego, „samego w sobie” - wszystko jest reprodukcją; znaczenie akontekstualności cytatu. Stąd brak prób dotarcia do tekstu w stadium przedinterpretacyjnym, gdyż to niemożliwe.

NEGATYWNA POETYKA LEKTURY

- zasada „Każde odczytanie jest nieodczytaniem (misreading)” jako podstawa dekonstrukcyjnej teorii literatury. Sztuka parafrazy tekstu, oswajania go, rozumienia.

- dekonstrukcyjne przeciwstawienie się dokonywaniu uproszczeń i pominięć podczas odczytywania tekstu w celu zachowania jego integralności. Precyzyjność i analityczność, będąca jednocześnie pozbawieniem znaczenia nadawcy i odbiorcy, ma doprowadzić do przemówienia samego tekstu, bez jego interpretacji i dbałości o spójność, która doprowadza do sugerowania sensu.

- podkreślenie iż krytyka to metafora aktu czytania, który jest niewyczerpywany (De Man); niemożność odczytania polegająca na braku jednej, poprawnej i słusznej wersji i znaczenia.

- tekst jako złożona aktywność pisania/czytania, efekt przejściowych okoliczności; krytyka tekstu jako tekst o innej retoryce, ale podlegający tym samym zjawiskom

PRÓBA CHARAKTERYSTYKI

- dekonstrukcjonizm w teorii literatury - „zespół metodologicznych oraz teoretycznoliterackich poglądów na sposób istnienia, budowę i własności dzieła literackiego, a pochodnie wszystkich obiektów semiotycznych i tekstów kulturowych”.

- powstały w latach 60'; rozwój 70-80'. Oparty na koncepcjach J. Derridy, rozwinięty w kierunku literaturoznawczym przez badaczy z USA: de Mana, H. Millera, Hartmana, Felman, Johnson i tych spoza USA.

- wg Derridy to „określenie swoistej, dwuaspektowej analizy tekstualnej. Zmierza ona, po pierwsze, do rozwarstwienia semiotyczno-językowej budowy tekstu celem zlokalizowania takich słowno-znaczeniowych elementów („nierozstrzygalników”), które nie tylko opierają się hierarchiczno-binarnemu porządkowi powierzchniowej organizacji, lecz w istocie go dezorganizują. Po wtóre zaś, do ukazania „faktycznej” budowy tekstu; mianowicie poprzez wykazanie, że owe pozornie marginalne elementy mają charakter kluczowy, logicznie prymarny i w rzeczywistości rządzą „od wewnątrz” dyskursywnymi opozycjami”.

- stosowana do analizy tekstów, poetyk, teorii literackich i językoznawczych, koncepcji i systemów filozoficznych

- wniosek dekonstrukcji: „hierarchiczny ład systemowej organizacji jest lokalnym i jedynie powierzchownym efektem oddziaływania elementarnej aktywności czasoprzestrzennego różnicowania („różni”) oraz dwóch wywodzących się zeń podstawowych procesów; dyseminacji - czyli zjawiska rozpraszania sensu (przeciwstawnego polisemii); i suplementacji - czyli zjawiska jednoczesnego zastępowania i uzupełniania (przeciwstawnego logice myślenia w kategoriach binarnych opozycji).

- interesowano się wzajemnym stosunkiem filozofii i literatury - podkreślał rolę retoryki w filozofii i filozoficznych założeń w literaturze

- zakwestionowano autonomiczność dzieła, istnienia przedmiotu odniesienia tekstu, obiektywnego i stałego znaczenia tekstu i możliwości uzyskania poprawnej jego interpretacji

- dekonstrukcjonizm jako inspiracja dla postmodernizmu, neopragmatyzmu i nowej hermeneutyki w filozofii

---