DEKONSTRUKCJONIZM

1) kontrowersyjna teoria analizy tekstu przypisująca mu brak stałego odniesienia przedmiotowego, niezależność od autora jako dyspozytora sensu, brak hierarchizacji strukturalnej, semantyczną nierozstrzygalność oraz wewnętrzne samozaprzeczenie; negacja tekstu jako struktury spójnej i zhierarchizowanej stanowi podstawę koncepcji misreading (niedoczytania), zakładającej, iż żadne odczytanie tekstu nie może pretendować do trafności czy poprawności;

2) reprezentujący teorię nieczytelności tekstu ruch intelektualny zainicjowany w latach 60. we Francji przez J. Derridę, a rozwinięty w USA (m.in. P. de Man, J. Hillis Miller, G. Hartman, H. Bloom), S. Felman, J. Culler) jako nowa orientacja w humanistyce, odrzucająca tradycyjne założenia i kategorie zachodnioeuropejskich filozofii oraz powiązane z nimi hierarchie wartości (-» logocentryzm) i konwencje myślowe; w pol. literaturoznawstwie zainteresowanie d. zaznacza się od lat 80., głównie wśród badaczy młodszego pokolenia (m.in. R. Nycz);

DEKONSTRUKCJA DEKONSTRUKCJONIZM

- filozofia francuska, nie - teoria badań literackich USA

teoria

- J. Derrida (1930-2004) - Paul de Mann (1919-1983)

- “Deconstruction and Critism”

- przedstawiciele:

* J. H. Miller

* B. Johnson

* G. Hartman

- Źródła:

*krytyka języka pojęciowego maskującego swą retoryczną naturę: F. Nietzsche

*krytyka substancjonalnego i jednorodnego podmiotu: S. Freud

*krytyka metafizyki jako dyskursu regulatywnego: M. Heidegger

- Cechy wspólne:

*niewiara w powstrzymanie nieskończonego ruchu znaczeń

*krytyka monadycznych totalności

- =„akt czytania, który pozwala - = szkoła krytycznej lektury opartej

przemawiać temu, co inne” na ujawnianiu retorycznych

mechanizmów języka unieważniających

spójne znaczenie danego tekstu

ANATOMIA DEKONSTRUKCJI

Trzy konteksty dekonstrukcji:

1) antymetafizyczny

*logocentryzm - wg Derridy zbiór metafizycznych przeświadczeń, wedle których istnieje określone źródło sensu (logos), podporządkowujące sobie i wyznaczające wszystkie pochodne znaczenia, np. pismo jako wtórny zapis mowy jest podporządkowane żywemu słowu

*differance - mechanizm wytwarzania znaczeń w systemie języka i w rzeczywistości, uniemożliwiający likwidację ich różnicowania; quasi-transcendentalne źródło wszystkich różnic; gra czasowego odwlekania i antycypacji

*aporia - sytuacja nierozstrzygalna powstająca wówczas, gdy warunek możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości, np. rozum-nierozum, duch-litera, model-kopia

*quasi-transcendentalia - coś jest o tyle sobą, o ile jednocześnie siebie zdradza, warunek jego możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości; coś jest sobą o tyle, o ile się od czegoś innego różni, różnica ta jest wewnętrzna, wpisana w strukturę, różnicuje wszystko od wewnątrz i stanowi najogólniejsze prawo strukturalne dekonstrukcji, mówiące że proces ustalania tożsamości kogoś lub czegoś nigdy nie jest zamknięty; powtórzenie jest warunkiem zrozumienia

2) etyczny

*dekonstrukcja jest filozofią zdarzenia - stara się opisać to, co nieprzewidywalne i nieantycypowalne,

*inność - „tematem” d. jest to, co inne i nieprzedstawialne i nie daje się uchwycić jako temat i jako teza; dwuznaczny charakter inności: Inny jest najbardziej nieuchwytny i nieoswajalny, choć to on właśnie mi się narzuca, oczekując odpowiedzi; inność jest wpisana w strukturę Tożsamości jako jej warunek możliwości (gdybym nie mógł się od innych odróżniać, nie byłbym sobą)

*mesjański wymiar filozofii - Inność nie podpada pod żadne pojęcie

3) literacki

*dwa znaczenia literatury: l. to przestrzeń, w której dochodzi do tematyzacji paradoksu dekonstrukcji: z jednej strony każde dzieło lit. jest zdarzeniem absolutnie jednostkowym i niepowtarzalnym, z drugiej zaś - wpisuje się w ramy instytucjonalne, pozbawiające go tej wyjątkowości

*tekst jako zdarzenie

*to samo (paradoks dekonstrukcji) wpisane jest w to, co inne (teksty Derridy)

*krytyka literackości - nie istnieją teksty lit. same w sobie, literackość nie jest przyrodzoną istotą, wewn. właściwością tekstu; literatura nie posiada żadnej trwałej i niezmiennej istoty, gdyż każdemu tekstowi możemy przypisać literackość zależnie od kontekstu, w którym go umieścimy; brak literackości, bo nie istnieje ahistoryczna esencja literatury; tekst lit. jest jednocześnie osobliwy, jednostkowy, idiomatyczny oraz należy do skonwencjonalizowanej instytucji literatury

ZARZUTY WOBEC DEKONSTRUKCJI

1) Inwencja: dekonstrukcja = destrukcja

*wg Derridy dekonstrukcja = uważna lektura

*dekonstrukcja = rozbiórka tradycji, tego, co powiada się o sensie i człowieku, a nie sensu i znaczenia

*dekonstrukcja = inwencja - wynajdywanie form, konwencji, zdarzeń, aktów mowy, sposobów myślenia, strategii lektury pozwalających „pojawić się czemuś nowemu po raz pierwszy”; permanentny stan kryzysu - każdy nowatorski tekst rozregulowuje stabilną instytucję literatury i w tym sensie wynajduje nowe reguły; d. z jednej strony otwiera człowieka na niepowtarzalne zdarzenie występujące po raz pierwszy, z drugiej - wpisuje je „we wspólną historię, przynależność do pewnej kultury”;

*próba powtórzenia - przeżyje tylko to dzieło sztuki, które może liczyć na na jego twórcze odczytywanie

*idiom / instytucja - wg Derridy dwa uzupełniające się bieguny każdego doświadczenia, także literackiego; idiom wskazuje na zdarzeniowy i jednostkowy charakter dzieła lit., instytucja zaś na jego konwencjonalność; dzieło całkowicie idiomatyczne byłoby niezrozumiałe, dzieło całkowicie zinstytucjonalizowane - pozbawione oryginalności

2) Afirmacja: dekonstrukcja = negacja

*afirmatywny gest dekonstrukcji - umożliwianie, zgoda na pojawienie się zdarzenia nie wpisującego się w już istniejący program, nie potwierdzającego istniejących kontekstów, lecz rozrywającego je, wystawiając nas na ryzyko rozumienia; każda lektura, choć spiera się na skrupulatnych regułach hermeneutycznych, jest nieprzewidywalnym zdarzeniem - jednostkowym doświadczeniem; w tym sensie d. daje początek krytyce etycznej opartej na odpowiedzialności za tekst czytany (podkreślaniu niepowtarzalności własnej odpowiedzi wobec czytanego tekstu), „Będziesz mnie czytał tak, że czytelnik twojego tekstu dostrzeże twój szacunek wobec mnie” - dekonstrukcjonistyczne przykazanie lektury

*porozumienie

*znak bezwarunkowej afirmacji („tak”) - warunek wszelkiej wypowiedzi adresowanej do kogoś innego, znak obietnicy, na mocy której będziemy mówili do kogoś innego i o kimś innym; dekonstruktywna afirmacja opiera się na powtórzonym „tak”; czytanie jest afirmatywne, bo mówi „tak” czytanemu tekstowi i w ten sposób kontrasygnuje sygnaturę wpisaną w tekst przez samego pisarza

*tekst komentowany - komentarz; zwolennicy dekonstrukcji, nie wierząc w absolutną, niezależną od lektury tożsamość czytanego tekstu, a jednocześnie zamazuje granicę między tym, co literackie, a tym, co nieliterackie; interpretacje traktowali na równi z tekstami interpretowanymi, podkreślając ich „zdarzeniowy”, a więc niepowtarzalny charakter, nie odwołujący się do już istniejących, starych reguł kompozycyjnych

*kontrasygnata czytelnika - niepowtarzalna odpowiedź na tekst, osobiście złożony podpis pod podpisem czytanego tekstu

3) Transcendencja - dekonstrukcja wszystko sprowadza do tekstu; istnieje uprzywilejowana sfera tekstów szczelnie odgrodzona od reszty świata i nie ma przejścia od tekstu do rzeczywistości; zarzut immanencji

* „nie ma nic poza tekstem” - „poza-tekst nie istnieje” - nie istnieje żadne słowo lub zdanie, które można by umieścić poza jakimkolwiek kontekstem i w ten sposób utrwalić jego sens, zawsze istnieje możliwość rekontekstualizacji słowa, zdania lub tekstu, która zmieni ich znaczenie; nie sposób ostatecznie ograniczyć kontekstów danego tekstu i wyczerpać jego znaczenia; nie istnieje ostateczny, finalny kontekst, w związku z czym interpretacja pozostaje zawsze niedokończona

*świat jako tekst - rzeczywistość nosi znamiona tekstu

*mediatyzowane doświadczenie rzeczywistości - tekst i świat wcale się nie wykluczają, bo tekst to umowna nazwa dla rzeczywistości, której nie sposób doświadczyć wprost, bez pośrednictwa interpretacji (która ma charakter odniesienia do czegoś innego, niż ona sama)

*konieczność interpretacji - interpretacja jest zarazem konieczna i nieskończona

4) Podsumowanie

Dekonstrukcja nie jest niszczeniem, lecz poprzez wynajdowanie nowych sposobów doświadczenia, otwieraniem przyszłości, nie prowadzi do nihilizmu, lecz opiera się na fundamentalnej afirmacji zdarzenia, nie zamyka nas w świecie tekstów odseparowanych od świata, lecz podkreśla interpretacyjny charakter wszelkiego doświadczenia.

PODEJRZANE REFERENCJE - Paul de Man

*krytyka referencji = retoryczność = figuratywność wbudowana jest w język jako taki, znika różnica między literaturą a filozofią

*interpretacyjna nierozstrzygalność, podkreślanie mniej widocznych elementów, pomijanych zwykle przez tradycyjne sposoby czytania

*dekonstrukcja opozycji

*nieprzechodniość pisania - pismo nie jest jedynie wtórnym zapisem czystej ekspresji, lecz nabiera samodzielności, nad którą trudno zapanować w procesie interpretacji; pismo/pisanie jest niepodatne na hermeneutyczne przyswojenie

*Dekonstrukcja i Nowa Krytyka - w NK tak jak w d. ważne było uważne czytanie i nacisk na retoryczną strukturę tekstu; d. - przeświadczenie o radykalnej niespójności każdego tekstu

*definicja dekonstrukcji de Mana: a) d. = możliwość zakwestionowania znaczenia danego tekstu za pomocą elementów pochodzących z tego samego tekstu; lektura tekstu polega na ciągłym niedoczytaniu = błędnym odczytaniu (misreading H. Bloom „Lęk przed wpływem”); b) d. = ujawnianie momentów niezbieżności między znaczeniem gramatycznym a retorycznym

*analiza dekonstrukcjonistyczna = zmierza do wykazania nieusuwalnego napięcia między znaczeniem przyjmowanym przez autora a znaczeniem powstałym dzięki grze tropów i figur retorycznych, między konstatacjami a performatywami

vs

^analiza strukturalistyczna - zmierza do systemowej rekonstrukcji zdarzeń

^analiza hermeneutyczna - przyswajanie sensów

*definicja ironii de Mana - nadrzędny trop jęz. pojawiający się, gdy słowa nabierają znaczeń wybiegających daleko poza domniemane intencje ich użytkowników; teksty lit. nie są wytworami świadomości pisarskiej, lecz przebiegłej gry językowej, jakiej pisarz musi się poddać; dekonstrukcjoniści, w przeciwieństwie do Derridy, odrzucali konieczność dobudowywania w procesie czytania jakichkolwiek kontekstów

*zniknięcie czytelnika - interpretacja opiera się wyłącznie na tym, co mówi sam tekst - czytelnik powinien „zniknąć” w analizowanym dziele

*dekonstrukcja jako sposób istnienia świata - także wg Derridy d. nie jest ani analizą, ani interpretacją dodawaną z zewnątrz, lecz sposobem istnienia rzeczywistości, rzeczywistość dekonstruuje się sama, zaś uważny czytelnik powinien ten nieskończony proces wciąż odsłaniać

czytelnik Derridowski czytelnik de Manowski

- powinien podkreślać własną - powinien podążać za hipnotycznym

indywidualność w obliczu wezwaniem nicującego się

czytanego tekstu nieustannie tekstu „pokora krytyka

wobec utworu jest całkowita”

IDEOLOGIA ESTETYCZNA

*estetyka de Mana - dziedzina ustalająca relację między podmiotem a rzeczywistością

*ideologia estetyczna de Mana - „pomieszanie rzeczywistości językowej z naturalną, referencji ze zjawiskowością”

*literackość - zdefiniowana wyłącznie przez efekt językowy, separujący daną wypowiedź o rzeczywistości, literatura nie mówi nam o nas, ale o swym języku

*poznanie przynależy do języka - nie do podmiotu

6

---