DEKONSTRUKCJONIZM
kontrowersyjna teoria analizy tekstu przypisująca mu:
brak stałego odniesienia przedmiotowego,
niezależność od autora jako dyspozytora sensu,
brak hierarchizacji strukturalnej,
semantyczną nierozstrzygalność,
wewnętrzne samo-zaprzeczenie;
negacja tekstu jako struktury spójnej i zhierarchizowanej stanowi podstawę koncepcji misreading, (niedoczytania) zakładającej, iż żadne odczytanie tekstu nie może pretendować do trafności czy poprawności;
reprezentujący teorię nieczytelności tekstu ruch intelektualny zainicjowany w latach 60. we Francji przez J. Derridę, a rozwinięty w USA (m.in. P. de Man, J. Hillis Miller, G. Hartman, H. Bloom), S. Felman, J. Culler) jako nowa orientacja w humanistyce, odrzucająca tradycyjne założenia i kategorie zachodnioeuropejskiej filozofii oraz powiązane z nimi hierarchie wartości (-» logocentryzm) i konwencje myślowe; w pol. literaturoznawstwie zainteresowanie d. zaznacza się od lat 80., głównie wśród badaczy młodszego pokolenia (m.in. R. Nycz); (por. -» poststrukturalizm).
Podręcznik:
Dekonstrukcja a dekonstrukcjonizm:
Dekonstrukcja wiąże się ściśle z filozofią francuskiego filozofią Jacques'a Derridy (1930-2004).
Dekonstrukcjonizm
kierunek w badaniach literackich,
rozwijał się w USA w latach 70. i 80. XX w.,
inaczej zwany szkołą z Yale,
jej przedstawiciele skupieni wokół Paula de Manna (1919 - 1983),
pierwszy głośny manifest: Deconstruction and Criticism (1979); zawierał teksty: J. Derridy, P.de Manna, H.Blooma, G.Hartmana.
Przedstawiciele:
Joseph Hills Miller,
Barbara Johnson,
Geoffrey Hartman,
Pokolenie uczniów:
Gayatri Ch. Spivak,
Werner Hamacher,
Samuel Weber,
Rodolphe Gasche,
Peter Fenves,
Źródła dekonstrukcji:
Tzw. T r z y k r y t y k i - zaważyły na filozofii literatury dekonstrukcjonistów.
Friedricha Nietzschego (1844-1900) - krytyka jęz. pojęciowego maskującego swoją retoryczną naturę;
Sigmunda Freuda - krytyka substancjalnego i jednorodnego podmiotu;
Martina Heideggera - krytyka metafizyki jako dyskursu regulatywnego;
To co ł ą c z y dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm:
Niewiara w powstrzymanie nieskończonego ruchu znaczeń, zarówno w tekście czytanym jak i w świecie w ogóle.
Zwątpienie w istnienie monadycznych totalności
Dekonstrukcjonizm:
Szkoła krytycznej lektury oparta na ujawnianiu retorycznych mechanizmów języka unieważniających spójne znaczenie danego tekstu. (po polsku: jak wychwycisz, jak to jest zrobione to zrozumiesz, że nie zawsze wszystko jest tak jak się na pierwszy rzut oka wydaje i mogą występować pewne nieścisłości).
Dekonstrukcja więc to:
„akt czytania, który pozwala przemawiać temu, co inne”
W tym znaczeniu dekonstrukcjonizm to m e t o d a rygorystycznego czytania tekstów lit. i nie. A dekonstrukcja to pojęcie szersze oznaczające f i l o z o f i ę przyświadczającą temu, co zdarza się w świecie, a więc także w literaturze.
Obydwa dążą do pokazania tego, co pozostaje w lekturze i doświadczeniu ( tego, czego nie da się zredukować ani do znaczenia gramatycznego, ani do idei filozoficznej, ani do ustalenia tematu czy nadrzędnego sensu) - jednak dekonstrukcja Derridy nie ogranicza się jedynie do znajdowania i odkrywania w danym tekście retorycznych powikłań.
Nie jest wiec teorią, którą można aplikować do analizy tekstów lit.
Paul de Man podkreślał, że jego tekstualna (text-oriented) metoda jest bardziej filologiczno-retoryczna niż filozoficzna.
Definicja dekonstrukcji J.H.Millera: „W rzeczywistości dekonstrukcja to modne określenie na dobre czytanie jako takie. Wszyscy dobrzy czytelnicy byli i są dekonstrukcjonistami.”
***
Derrida:struktura
odniesienie do tradycji logocentrycznej
gwarancja porządku, tego co logiczne
Derrida to podważa - nie istnieje wg niego stabilne centrum
***
nie istnieje ostateczne „signifie” (znaczące) - istnieje tylko nieskończony ruch „signifions” (znaczonych)
zaprzeczenie dualizmowi świata
DEKONSTRUKCJA DERRIDY:
Jest filozofią, dla której literatura jest uprzywilejowanym miejscem refleksji nad tym co nieustannie i nieoczekiwanie wydarza się na świecie.
Kluczowe kategorie:
idiomatyczność,
instytucjonalność,
radykalny konstektualizm,
afirmacja,
inwencja,
1.
Nie istnieje literackość = nie istnieje ahistoryczna esencja literatury.
Literatura zostaje wytworzona jako zbiór obiektywnych reguł w osobliwej historii aktów zapisywania i czytania.
Tekst jest więc: osobliwy, jednostkowy, idiomatyczny i należy do skonwencjonalizowanej literatury.
2.
Nie da się ograniczyć kontekstów danego tekstu i wyczerpać jego znaczenia.
Interpretacja pozostaje zawsze niedokończona, bo nie istnieje koniec tekstu.
3.
Lektura skupiona na regułach hermeneutycznych jest nieprzewidywalnym znaczeniem= jednostkowe doświadczenie (Derrida)
Czytanie jest afirmatywne (tak dla czytanego tekstu)
Istnieje odpowiedzialność za tekst czytany: to podkreślenie niepowtarzalności własnej odpowiedzi, własnej powinności interpretacyjnej wobec tekstu.
Dekonstrukcyjne przykazanie literatury: „Będziesz mnie czytał tak, że czytelnik twojego tekstu dostrzeże twój szacunek wobec mnie.”
4.
Dekonstrukcja jest inwencją - wynajduje nowe sposoby mówienia o świecie (w tym i o lit.), które umożliwiają pojawienie się czegoś nowego, innego niż do tej pory, a przy tym niespodziewanego.
Nie pozwalając żadnej instytucji na osiągnięcie stabilizacji dekonstrukcja wprawia je w stan permanentnego kryzysu. Uzasadnienie: Każdy nowatorski tekst rozregulowuje stabilna instytucję literatury i wynajduje nowe reguły by zaadoptować się do nowej sytuacji.
W powyższym znaczeniu: dekonstrukcja jest nazwą dla dialektyki tradycji i innowacji.
DEKONSTRUKCJA de Mana:
Literackość tekstu:
Literacki jest każdy tekst, który: „ukrycie lub jawnie oznacza swój własny tryb retoryczny i prefiguruje własne niedoczytanie jako odpowiednik swej retorycznej natury.”
Retoryczność tekstu /=/ gramatyczność tekstu
Jeżeli figuratywność (retoryczność = niepewna referencjalność) wbudowana jest w język jako taki to zanika różnica między filozofią a literaturą, bo filozofia skazana jest na literackość.
Przy czytaniu tekstu rozumienie gramatyczne jest przekreślane i zastępowane przez rozumienie retoryczne/
J.H.Miller „ dekonstrukcja to metafizyczny sposób czytania”
Metafizyczny model lit. zakłada, że wartość dzieła lit. znajduje się poza nim samym.
Dekonstrukcja metafizyki - oznacza podważenie referencjalnego modelu lektury i odsłonięcie figuralnego wymiaru tekstu, który unieważnia jego organiczną jedność.
Dekonstrukcyjne lektury (wg. De Mana i Millera) poza opozycją do hermeneutyki (ustalanie znaczenia) i poetyki (definiowanie znaczenia tekstu lit.)
Gadamer: istotne jest odsłanianie poetyckiego uobecniania sensu w słowach.
POJĘCIA:
DIFFÉRANCE ( differ- zwłoka, differance- różnica)
termin nieprzetłumaczalny (przyjęło się „różnia”)
mechanizm wytwarzania znaczeń w systemie języka i rzeczywistości
źródło wszelkich różnic
odsuwanie znaczenia (jest tylko śladem)
ślad - odsyła do innych śladów
każde odczytanie jest niedoczytaniem / każda interpretacja jest dezinterpretacją
IL N'Y A PAS DE HORS-TEXTE = “nie ma nic poza tekstem”
zdanie Derridy z “O gramatologii”
brak jakiegokolwiek zdania, które możnaby umieścić poza kontekstem
wszystko można zdekonstruować, zmienić znaczenie słowa/zdania
„NIEROZSTRZYGALNIK”
słowo zaczerpnięte z tekstu dekonstruowanego
zazwyczaj niedostrzegane przez autora
wykluczony w interpretacji, bo jeśli nie, to dyskurs nie byłby spójny
DYSSEMINACJA
rozsadzanie sensów do nieskończonej ilości w ramach danego horyzontu
tekst tkanką cytatów
nieograniczoność kontekstów
SUPLEMENTACJA
zaszczepienie sensów
są uzupełnieniem całości
dodatek jest już poza całością
DEKONSTRUKCJONIZM
kontrowersyjna teoria analizy tekstu przypisująca mu brak stałego odniesienia przedmiotowego, niezależność od autora jako dyspozytora sensu, brak hierarchizacji strukturalnej, semantyczną nierozstrzygalność oraz wewnętrzne samozaprzeczenie; negacja tekstu jako struktury spójnej i zhierarchizowanej stanowi podstawę koncepcji misreading (niedoczytania), zakładającej, iż żadne odczytanie tekstu nie może pretendować do trafności czy poprawności;
reprezentujący teorię nieczytelności tekstu ruch intelektualny zainicjowany w latach 60. we Francji przez J. Derridę, a rozwinięty w USA (m.in. P. de Man, J. Hillis Miller, G. Hartman, H. Bloom), S. Felman, J. Culler) jako nowa orientacja w humanistyce, odrzucająca tradycyjne założenia i kategorie zachodnioeuropejskich filozofii oraz powiązane z nimi hierarchie wartości (-» logocentryzm) i konwencje myślowe; w pol. literaturoznawstwie zainteresowanie d. zaznacza się od lat 80., głównie wśród badaczy młodszego pokolenia (m.in. R. Nycz);
DEKONSTRUKCJA |
DEKONSTRUKCJONIZM |
filozofia francuska, nie teoria J. Derrida (1930-2004) |
teoria badań literackich USA Paul de Mann (1919-1983) “Deconstruction and Critism” przedstawiciele: J. H. Miller, B. Johnson, G. Hartman |
Źródła:
krytyka języka pojęciowego maskującego swą retoryczną naturę: F. Nietzsche
krytyka substancjonalnego i jednorodnego podmiotu: S. Freud
krytyka metafizyki jako dyskursu regulatywnego: M. Heidegger
Cechy wspólne:
niewiara w powstrzymanie nieskończonego ruchu znaczeń
krytyka monadycznych totalności
- =„akt czytania, który pozwala - = szkoła krytycznej lektury opartej
przemawiać temu, co inne” na ujawnianiu retorycznych
mechanizmów języka unieważniających
spójne znaczenie danego tekstu
ANATOMIA DEKONSTRUKCJI
Trzy konteksty dekonstrukcji:
1) antymetafizyczny
logocentryzm - wg Derridy zbiór metafizycznych przeświadczeń, wedle których istnieje określone źródło sensu (logos), podporządkowujące sobie i wyznaczające wszystkie pochodne znaczenia, np. pismo jako wtórny zapis mowy jest podporządkowane żywemu słowu
differance - mechanizm wytwarzania znaczeń w systemie języka i w rzeczywistości, uniemożliwiający likwidację ich różnicowania; quasi-transcendentalne źródło wszystkich różnic; gra czasowego odwlekania i antycypacji
aporia - sytuacja nierozstrzygalna powstająca wówczas, gdy warunek możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości, np. rozum-nierozum, duch-litera, model-kopia
quasi-transcendentalia - coś jest o tyle sobą, o ile jednocześnie siebie zdradza, warunek jego możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości; coś jest sobą o tyle, o ile się od czegoś innego różni, różnica ta jest wewnętrzna, wpisana w strukturę, różnicuje wszystko od wewnątrz i stanowi najogólniejsze prawo strukturalne dekonstrukcji, mówiące że proces ustalania tożsamości kogoś lub czegoś nigdy nie jest zamknięty; powtórzenie jest warunkiem zrozumienia
2) etyczny
dekonstrukcja jest filozofią zdarzenia - stara się opisać to, co nieprzewidywalne i nieantycypowalne,
inność - „tematem” d. jest to, co inne i nieprzedstawialne i nie daje się uchwycić jako temat i jako teza; dwuznaczny charakter inności: Inny jest najbardziej nieuchwytny i nieoswajalny, choć to on właśnie mi się narzuca, oczekując odpowiedzi; inność jest wpisana w strukturę Tożsamości jako jej warunek możliwości (gdybym nie mógł się od innych odróżniać, nie byłbym sobą)
mesjański wymiar filozofii - Inność nie podpada pod żadne pojęcie
3) literacki
dwa znaczenia literatury: l. to przestrzeń, w której dochodzi do tematyzacji paradoksu dekonstrukcji: z jednej strony każde dzieło lit. jest zdarzeniem absolutnie jednostkowym i niepowtarzalnym, z drugiej zaś - wpisuje się w ramy instytucjonalne, pozbawiające go tej wyjątkowości
tekst jako zdarzenie
to samo (paradoks dekonstrukcji) wpisane jest w to, co inne (teksty Derridy)
*krytyka literackości - nie istnieją teksty lit. same w sobie, literackość nie jest przyrodzoną istotą, wewn. właściwością tekstu; literatura nie posiada żadnej trwałej i niezmiennej istoty, gdyż każdemu tekstowi możemy przypisać literackość zależnie od kontekstu, w którym go umieścimy; brak literackości, bo nie istnieje ahistoryczna esencja literatury; tekst lit. jest jednocześnie osobliwy, jednostkowy, idiomatyczny oraz należy do skonwencjonalizowanej instytucji literatury
ZARZUTY WOBEC DEKONSTRUKCJI
1) Inwencja: dekonstrukcja = destrukcja
wg Derridy dekonstrukcja = uważna lektura
dekonstrukcja = rozbiórka tradycji, tego, co powiada się o sensie i człowieku, a nie sensu i znaczenia
*dekonstrukcja = inwencja - wynajdywanie form, konwencji, zdarzeń, aktów mowy, sposobów myślenia, strategii lektury pozwalających „pojawić się czemuś nowemu po raz pierwszy”; permanentny stan kryzysu - każdy nowatorski tekst rozregulowuje stabilną instytucję literatury i w tym sensie wynajduje nowe reguły; d. z jednej strony otwiera człowieka na niepowtarzalne zdarzenie występujące po raz pierwszy, z drugiej - wpisuje je „we wspólną historię, przynależność do pewnej kultury”;
*próba powtórzenia - przeżyje tylko to dzieło sztuki, które może liczyć na na jego twórcze odczytywanie
*idiom / instytucja - wg Derridy dwa uzupełniające się bieguny każdego doświadczenia, także literackiego; idiom wskazuje na zdarzeniowy i jednostkowy charakter dzieła lit., instytucja zaś na jego konwencjonalność; dzieło całkowicie idiomatyczne byłoby niezrozumiałe, dzieło całkowicie zinstytucjonalizowane - pozbawione oryginalności
2) Afirmacja: dekonstrukcja = negacja
*afirmatywny gest dekonstrukcji - umożliwianie, zgoda na pojawienie się zdarzenia nie wpisującego się w już istniejący program, nie potwierdzającego istniejących kontekstów, lecz rozrywającego je, wystawiając nas na ryzyko rozumienia; każda lektura, choć spiera się na skrupulatnych regułach hermeneutycznych, jest nieprzewidywalnym zdarzeniem - jednostkowym doświadczeniem; w tym sensie d. daje początek krytyce etycznej opartej na odpowiedzialności za tekst czytany (podkreślaniu niepowtarzalności własnej odpowiedzi wobec czytanego tekstu), „Będziesz mnie czytał tak, że czytelnik twojego tekstu dostrzeże twój szacunek wobec mnie” - dekonstrukcjonistyczne przykazanie lektury
*porozumienie
*znak bezwarunkowej afirmacji („tak”) - warunek wszelkiej wypowiedzi adresowanej do kogoś innego, znak obietnicy, na mocy której będziemy mówili do kogoś innego i o kimś innym; dekonstruktywna afirmacja opiera się na powtórzonym „tak”; czytanie jest afirmatywne, bo mówi „tak” czytanemu tekstowi i w ten sposób kontrasygnuje sygnaturę wpisaną w tekst przez samego pisarza
*tekst komentowany - komentarz; zwolennicy dekonstrukcji, nie wierząc w absolutną, niezależną od lektury tożsamość czytanego tekstu, a jednocześnie zamazuje granicę między tym, co literackie, a tym, co nieliterackie; interpretacje traktowali na równi z tekstami interpretowanymi, podkreślając ich „zdarzeniowy”, a więc niepowtarzalny charakter, nie odwołujący się do już istniejących, starych reguł kompozycyjnych
*kontrasygnata czytelnika - niepowtarzalna odpowiedź na tekst, osobiście złożony podpis pod podpisem czytanego tekstu
3) Transcendencja - dekonstrukcja wszystko sprowadza do tekstu; istnieje uprzywilejowana sfera tekstów szczelnie odgrodzona od reszty świata i nie ma przejścia od tekstu do rzeczywistości; zarzut immanencji
* „nie ma nic poza tekstem” - „poza-tekst nie istnieje” - nie istnieje żadne słowo lub zdanie, które można by umieścić poza jakimkolwiek kontekstem i w ten sposób utrwalić jego sens, zawsze istnieje możliwość rekontekstualizacji słowa, zdania lub tekstu, która zmieni ich znaczenie; nie sposób ostatecznie ograniczyć kontekstów danego tekstu i wyczerpać jego znaczenia; nie istnieje ostateczny, finalny kontekst, w związku z czym interpretacja pozostaje zawsze niedokończona
*świat jako tekst - rzeczywistość nosi znamiona tekstu
*mediatyzowane doświadczenie rzeczywistości - tekst i świat wcale się nie wykluczają, bo tekst to umowna nazwa dla rzeczywistości, której nie sposób doświadczyć wprost, bez pośrednictwa interpretacji (która ma charakter odniesienia do czegoś innego, niż ona sama)
*konieczność interpretacji - interpretacja jest zarazem konieczna i nieskończona
4) Podsumowanie
Dekonstrukcja nie jest niszczeniem, lecz poprzez wynajdowanie nowych sposobów doświadczenia, otwieraniem przyszłości, nie prowadzi do nihilizmu, lecz opiera się na fundamentalnej afirmacji zdarzenia, nie zamyka nas w świecie tekstów odseparowanych od świata, lecz podkreśla interpretacyjny charakter wszelkiego doświadczenia.
PODEJRZANE REFERENCJE - Paul de Man
*krytyka referencji = retoryczność = figuratywność wbudowana jest w język jako taki, znika różnica między literaturą a filozofią
*interpretacyjna nierozstrzygalność, podkreślanie mniej widocznych elementów, pomijanych zwykle przez tradycyjne sposoby czytania
*dekonstrukcja opozycji
*nieprzechodniość pisania - pismo nie jest jedynie wtórnym zapisem czystej ekspresji, lecz nabiera samodzielności, nad którą trudno zapanować w procesie interpretacji; pismo/pisanie jest niepodatne na hermeneutyczne przyswojenie
*Dekonstrukcja i Nowa Krytyka - w NK tak jak w d. ważne było uważne czytanie i nacisk na retoryczną strukturę tekstu; d. - przeświadczenie o radykalnej niespójności każdego tekstu
*definicja dekonstrukcji de Mana: a) d. = możliwość zakwestionowania znaczenia danego tekstu za pomocą elementów pochodzących z tego samego tekstu; lektura tekstu polega na ciągłym niedoczytaniu = błędnym odczytaniu (misreading H. Bloom „Lęk przed wpływem”); b) d. = ujawnianie momentów niezbieżności między znaczeniem gramatycznym a retorycznym
*analiza dekonstrukcjonistyczna = zmierza do wykazania nieusuwalnego napięcia między znaczeniem przyjmowanym przez autora a znaczeniem powstałym dzięki grze tropów i figur retorycznych, między konstatacjami a performatywami
vs
^analiza strukturalistyczna - zmierza do systemowej rekonstrukcji zdarzeń
^analiza hermeneutyczna - przyswajanie sensów
*definicja ironii de Mana - nadrzędny trop jęz. pojawiający się, gdy słowa nabierają znaczeń wybiegających daleko poza domniemane intencje ich użytkowników; teksty lit. nie są wytworami świadomości pisarskiej, lecz przebiegłej gry językowej, jakiej pisarz musi się poddać; dekonstrukcjoniści, w przeciwieństwie do Derridy, odrzucali konieczność dobudowywania w procesie czytania jakichkolwiek kontekstów
*zniknięcie czytelnika - interpretacja opiera się wyłącznie na tym, co mówi sam tekst - czytelnik powinien „zniknąć” w analizowanym dziele
*dekonstrukcja jako sposób istnienia świata - także wg Derridy d. nie jest ani analizą, ani interpretacją dodawaną z zewnątrz, lecz sposobem istnienia rzeczywistości, rzeczywistość dekonstruuje się sama, zaś uważny czytelnik powinien ten nieskończony proces wciąż odsłaniać
czytelnik Derridowski czytelnik de Manowski
- powinien podkreślać własną - powinien podążać za hipnotycznym
indywidualność w obliczu wezwaniem nicującego się
czytanego tekstu nieustannie tekstu „pokora krytyka
wobec utworu jest całkowita”
IDEOLOGIA ESTETYCZNA
*estetyka de Mana - dziedzina ustalająca relację między podmiotem a rzeczywistością
*ideologia estetyczna de Mana - „pomieszanie rzeczywistości językowej z naturalną, referencji ze zjawiskowością”
*literackość - zdefiniowana wyłącznie przez efekt językowy, separujący daną wypowiedź o rzeczywistości, literatura nie mówi nam o nas, ale o swym języku
*poznanie przynależy do języka - nie do podmiotu
Z P.de Manna: „dekonstrukcja zawsze ma za swój cel ujawnienie istnienia ukrytych połączeń i fragmentacji w, jak się zakłada, monadycznych totalnosciach”(monady - byty duchowe(przyp. Żabińska;d)
co mówi nam baaaardzo dużo
= konstytuuje
6