R. Nycz: Dekonstrukcjonizm w teorii literatury

Dekonstrukcjonizm - literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy amerykańskich, zainspirowanych filozofią Derridy;

• w USA - traktowany jako szkoła tajemnej wiedzy o uniwersalnej mocy wyjaśniania;

• nie chce być teorią, metodą, szkołą;

• 3 fazy - rozwój (1966 - 1979), instytucjonalizacja, adaptacja i krytyczne przekształcenia (dąży do oddziaływania na inne dyscypliny);

• określa się przez negację założeń i metod dotychczasowej wiedzy;

• dekonstruuje metody Nowej Krytyki;

• przewartościowanie wartości, krytyka metod i założeń teorii literatury;

• eksperymentalna zmiana punktów widzenia;

• zatarcie granicy między krytyką i literaturą.

Krytyka języka filozoficznego:

• dla filozofów pisanie jest nieuniknionym narzędziem mediacji, najlepsze - neutralne. Filozofia ma zatrzeć swój status tekstualny;

• dekonstrukcjonizm pokazuje związek między filozofią i literaturą, choć wie o ich odrębności;

• pismo wg Derridy to gąszcz filozofii i literatury;

• filozof - przeświadczenie o neutralności pisma, wiara w bezpośrednie odniesienia do rzeczywistości. Literat - mowa poetycka jest afilozoficzna i aintelektualna według niego;

• myśl filozoficzna - zawsze w opozycjach;

• model komunikacji ma charakter fonocentryczny - uprzywilejowuje głos kosztem pisma, nastawienie logocentryczne (wiara w samoobecność znaczenia).

Derridiańska filozofia języka:

• język jako system różnic - z de Saussure'a - każdy ze znaków określa się przez różnice, w języku istnieją tylko różnice, bez składników pozytywnych; nie ma w języku żadnej jednostki podstawowej;

• pismo - zewnętrzne uzupełnienie, techniczny środek zapisu znaku. Derrida - mowę można uznać za pewną formę pisania;

• nie chce Derrida dowodzić pierwszeństwa pisma nad mową;

• według Austina - kwestię znaczenia wypowiedzi wyjaśnia się przez analizę systemu aktów mowy. Według Derridy - imitacyjność stanowi warunek możliwości oryginalności wypowiedzi; sekwencja językowa może być znacząca i zrozumiała, póki jest powtarzalna;

• iterabilność - wiąże powtórzenie z innością;

• skoro znaczenie i moc illokucyjna zależy od kontekstu, to teoria aktów mowy może przewidzieć cechy kontekstu;

• znaczenie jest uwarunkowane kontekstowo, ale konteksty nie mogą zostać ograniczone;

• znaczenie według Derridy - nieskończona implikacja, przeciwstawiana kontrolowanej polisemii języka.

Dekonstrukcja jako metoda:

• dekonstrukcja = rozbiórka, analityka tekstualności. Oczyszczenie fundamentalnej struktury z warstw dyskursu. De-sedymentacja (sedymentacja = jako osadzenie);

• kategorie operacyjne nie mogą być dostrzeżone przez piszącego;

• konfrontuje to, co stosowane bezwiednie z argumentacją tekstu;

• dekonstrukcja - 1) niczego nie odrzuca, nie chce wyeliminować stylu myślenia, pojęć; 2) nie zakłada bezsensowności tekstu ani swobody czytelników w przypisywaniu mu dowolnych znaczeń. Kwestionuje przekonanie o istnieniu jednego znaczenia i ostatecznej interpretacji, 3) nie chce być obiektywną nauką.

Pantekstualizm:

• nie ma nic poza tekstem;

• w tekście - różnia, dyseminacja i suplementacja. Różnia - ma określić prymarną aktywność czasoprzestrzennego różnicowania, dyseminacja - rozsadzanie sensu, suplementacja - zaszczepianie. Suplement - jest nadwyżką. Zastępuje i uzupełnia, jest zewnętrzny. Suplementacja to jednoczesne zastępowanie i uzupełnianie. Suplementacja - przeciw formalno-strukturalnym (dyseminacja - przeciw hermeneutycznym) tradycjom myślenia o literaturze;

• dekonstrukcyjna koncepcja tekstu według Nycza - metodologiczna, próbuje wyrazić intuicje związane z momentem wejścia tekstu w świat interpretacji.

Negatywna poetyka lektury:

• każde odczytanie jest niedoczytaniem, według dekonstrukcjonistów - jest błędnością odczytania. Umiejętność lektury - według de Mana - sztuka parafrazy - parafraza to u niego synonim rozumienia. Tekst nie jest punktem zbiegu działań nadawcy i wytwórczych reguł, a punktem przecięcia heterogenicznych dyskursów;

• analizy dekonstrukcyjne odkrywają nieczytelność tekstu. W kontekście nieczytelności - krytyka jako niedoczytanie nie jest szokująca.

Próba charakterystyki dekonstrukcjonizmu:

• problemem dla dekonstrukcji jest nie wiedza i prawda, a władza i autorytet;

• nie ma władzy w sobie, jak i nie ma tekstu w sobie;

• zespół metodologicznych i teoretycznoliterackich poglądów na sposób istnienia, budowę i własności dzieła literackiego;

• dojrzały - l. 70./80. (tworzy się u schyłku l. 60. na bazie koncepcji Derridy);

• de Man, Hillis Miller, Hartman;

• nazwa - od dekonstrukcji jako dwuaspektowej analizy tekstualnej;

• zmierza do rozwarstwienia semiotyczno-językowej budowy tekstu, by zlokalizować takie elementy słowno-znaczeniowe („nierozstrzygalniki”), które dezorganizują porządek tekstu;

• ma ukazać faktyczną budowę tekstu przez wskazanie, że te pozornie marginalne elementy mają charakter kluczowy;

• interesuje się związkiem filozofii i literatury - w filozofii pokazuje użycie retoryki. W literaturze - obecność utajonych, bezwiednie przyjmowanych założeń filozoficznych.

---