PRACA LICENCJACKA

Justyna Kogut

Sytuacja mniejszości polskiej w III Rzeszy w latach
1933-1937 w świetle „Czasu”

Praca wykonana w katedrze Historii Śląska

pod kierunkiem dr hab. prof. UO Marka Masnyka

Opole 2011

Spis treści

Wstęp

Rozdział I. Mniejszość polska w Niemczech. Charakterystyka

1.1 Świadomość narodowa

1.2 Liczba, rozmieszczenie i struktura społeczna

1.3 Działalność Polaków

Rozdział II. „Czas” wobec dyskryminacji mniejszości polskiej w Niemczech w latach
1933-1937

2.1

2.2

2.3

Rozdział III. Wobec wygaśnięcia konwencji genewskiej i deklaracji 5 listopada 1937 roku

3.1

3.2

3.3

Rozdział IV. Próby przeciwstawiania się polityce ucisku rządu III Rzeszy w latach 1933-1937

4.1 Skargi do Ligi Narodów

4.2

Podsumowanie i wnioski

Aneks

Bibliografia

Rozdział I. Mniejszość polska w Niemczech. Charakterystyka

1.1 Świadomość narodowa

Chcąc przedstawić sytuację mniejszości polskiej w III Rzeszy nie sposób ominąć tak istotnego zagadnienia jakim jest proces kształtowania się świadomości narodowej ludności polskiej zamieszkującej w okresie międzywojennym tereny Niemiec. Problemy związane
z istotą świadomości narodowej, jej przejawami, kształtowaniem się i ewolucją są
z naukowego punktu widzenia trudne do zbadania. Jednak tego rodzaju badania muszą stać się punktem wyjścia do poszukiwań przyczyn słabości ruchu polskiego w Niemczech.

Formowanie się świadomości narodowej jest zjawiskiem dynamicznym, niejednolitym, podlegającym nieustannym przemianom. Przechodzi różne fazy rozwojowe,
a różnice między kolejnymi etapami nie są wyraźnie zaznaczone. Aspekt ten jest istotny przy rozważaniu sprawy świadomości narodowej w Niemczech międzywojennych, gdyż w okresie tym, obfitym w walki narodowościowe, sprawa przynależności narodowej nabrała charakteru politycznego.

Ludność polska zróżnicowana pod względem uświadomienia narodowego,
w uproszczeniu dzieliła się na trzy grupy. Do pierwszej grupy zaliczono Polaków
o ukształtowanej świadomości narodowej, biorących aktywny udział w pielęgnowaniu polskości, jawnie wyrażających swą postawę narodową w życiu codziennym poprzez czytelnictwo polskiej prasy, książki, akty wyborcze na listy polskie, czy zaangażowanie
w organizacjach polskich. Grupa ta, najsilniejsza w okręgach przemysłowych, w okresie rządów hitlerowskich uległa drastycznemu zmniejszeniu wskutek następstw, które wynikały
z przyznawania się do polskiej przynależności narodowej. Grupę tą określano jako „Grosspolen”. Drugą grupę tworzyła ludność polska, nazywana warstwą pośrednią - „Zwischenschicht” lub ludnością mieszaną - „Mischvolk”, która zachowała język polski, polskie obyczaje i tradycje, ale nie posiadała skrystalizowanej świadomości narodowej. Objawiało się to samookreślaniem się jako „Ślązacy” lub „Kaszubi”. Trzecią grupę stanowiła ludność pochodzenia polskiego, częściowo lub całkowicie zgermanizowana. Nie jest to jedyny podział ludności etnicznie polskiej zamieszkującej tereny Niemiec międzywojennych.

Wojciech Wrzesiński wyróżnił, na podstawie analizy postaw narodowych, pięć zasadniczych grup Polaków:

1. grupa o ukształtowanej świadomości narodowej, mającej poczucie solidarności
   i więzi z całym narodem polskim;

2. grupa posiadająca wykształcone poczucie świadomości narodowej, jednak poddająca się asymilacji;

3. grupa posiadająca ukształtowaną świadomość wspólnoty regionalnej, świadoma odrębności zarówno w stosunku do Niemców, jak i Polaków, nie odczuwająca więzów z narodem polskim, np. Ślązacy, Mazurzy;

4. grupa używająca języka polskiego jako języka macierzystego, jednak deklarująca niemiecką przynależność narodową;

5. grupa posługująca się językiem niemieckim w życiu codziennym i deklarująca niemiecką przynależność narodową.

Podziały te mają charakter uproszczony, gdyż granice między poszczególnymi grupami były niewyraźne, często ulegały zatarciu. Ponadto postawy narodowe ludności polskiej były niestabilne, następowało przenikanie w obrębie wyodrębnionych grup. Było to konsekwencją zmienności sytuacji politycznej i ekonomicznej w państwie niemieckim. Chwiejność postaw stanowiła atut dla władz niemieckich, przyspieszających germanizację
i proces wynaradawiania.

Chcąc najpełniej zanalizować problem kształtowania się świadomości narodowej należałoby się odnieść do jej przejawów, czyli zmaterializowanej różnorodnej działalności przejawiającej ową świadomość. W aspekcie politycznym była to przynależność do różnego rodzaju organizacji o charakterze narodowych, aktywny udział w manifestacjach
i demonstracjach narodowych, jak również głosowanie na listy polskie. Na bazie oświatowej - uczęszczanie dzieci do szkół polskich, rozwój szkolnictwa w języku narodowym, natomiast w sferze kulturalnej za przejawy postawy narodowej uznaje się rozwój prasy w języku polskim, czytelnictwo prasy, książki. Jednak należy pamiętać, że przejawy te nie odzwierciedlają zasięgu świadomości narodowej ludności polskiej w Niemczech, gdyż charakter władzy państwowej w Trzeciej Rzeszy, realizujący politykę germanizacyjną, zmuszał część grupy o ukształtowanej świadomości narodowej do zaniechania jawnej aktywności społecznej.

Świadomość narodowa ludności polskiej w Trzeciej Rzeszy kształtowała się
w warunkach szczególnych, które wynikały głównie z polityki władz hitlerowskich oraz ze struktury klasowej grupy ludności etnicznie polskiej. Warunki te w dużej mierze utrudniały kształtowanie się i rozwój polskiej świadomości narodowej w okresie międzywojennym. Należy zaznaczyć, iż granica państwowa między Polską a Niemcami wyznaczona na konferencji wersalskiej nie pokrywała się z granicą etniczną, choć takie było założenie obradujących. Tereny przygraniczne były więc miejscem stykania się - a co ważniejsze przenikania się - dwóch kultur, języków, tradycji, wartości. Strona niemiecka, chcąc kontrolować owe procesy asymilacyjne, była wyposażona w wiele walorów, przede wszystkim: silnie rozbudowany system instytucji politycznych, ekonomicznych i kulturalno-oświatowych, które znajdowały poparcie we władzy państwowej oraz świadomą politykę wynaradawiająca i interwencje w stosunki narodowościowe. Procesom asymilacyjnym sprzyjały takie zjawiska jak: odbywająca się na różnych płaszczyznach urbanizacja (demograficzna, społeczna), industrializacja, rozwój życia ekonomicznego, stosunków kapitalistycznych, likwidowanie odrębności regionalnych oraz migracje. Wydawać by się mogło, że wieś polska, cechująca się religijnością, tradycjonalizmem, wręcz anachronizmem, uchroni się od wpływu polityki narodowościowej państwa niemieckiego. Jednak wspomniane wyżej zjawiska skutkowały nasileniem związków gospodarczych, społecznych czy kulturowych między polskimi wsiami a niemieckimi miastami. Prowadziło to do zacierania różnic kulturowych pomiędzy tymi dwiema grupami etnicznymi. Konserwatyzm polskiej wsi okazał się zgubny i ułatwił proces przyswajania nowych wzorców życia politycznego, gospodarczego oraz kulturowego.

Zatracanie polskiej tożsamości narodowej odbywało się w wyniku asymilacji, bądź przymusu narodowego, przy czym granica między tymi procesami zacierała się. Ich przedmiotem była cała społeczność polska, jednak najbardziej podatną grupą była warstwa pośrednia. Najbardziej świadomą i aktywną grupę Polaków starano się izolować od reszty ludności etnicznie polskiej, aby utrudnić jej kontakty i możliwości oddziaływania. Niewątpliwie germanizacji ulegali szybciej Polacy żyjący na obszarach wychodźczych, z dala od swego rodzinnego środowiska oraz osoby dążące do awansu społecznego.

Państwo niemieckie, ewoluujące od Prus, przez Republikę Weimarską, po III Rzeszę, przez cały ten okres nastawione antypolsko, usprawniało politykę wynaradawiania obywateli pochodzenia nie niemieckiego. Powstanie, po pierwszej wojnie światowej, państwa polskiego na krótki czas zahamowało działania władz niemieckich w tej sprawie. Wynikało to z troski
o mniejszość niemiecką, która znalazła się w granicach państwa polskiego. Świadomość powrotu niepodległego państwa polskiego na mapę świata zaktywizowała grupę
o ukształtowanej tożsamości narodowej. Wzrost aktywności narodowej powodował dojrzewanie świadomości narodowej u warstw pośrednich, a nawet zmianę dotychczasowych postaw Polaków, którzy ulegli germanizacji. Wśród mniejszości polskiej w Niemczech wciąż było silne poczucie odrębności etnicznej, więzi z polskim narodem. Na korzyść ludności etnicznie polskiej przemawiał również wyższy stopień cywilizacyjny państwa niemieckiego. Znaczne zacofanie ziem pogranicza polsko-niemieckiego, zarówno pod względem gospodarczym, jak i kulturowym, utrudniało władzom niemieckim prowadzenie polityki wynaradawiania. Likwidacja zacofania oznaczała natomiast wzrost świadomości narodowej lub pogłębienie germanizacji, dlatego obie strony starały się realizować te dążenia. Działania te spowodowały polaryzację postaw narodowych - powstała wyraźna granica między ludnością polską o ukształtowanej świadomości narodowej, a resztą mniejszości polskiej. Dezintegracja grup o różnym poziomie uświadomienia sprzyjała procesom unaradawiania
i oznaczała sukces polityki niemieckiej.

W świetle prawa międzynarodowego państwo niemieckie musiało przestrzegać postanowień Konwencji Genewskiej z 15 maja 1922 roku. Konwencja określiła granicę dzielącą Górny Śląsk między Polskę a Niemcy oraz regulowała stosunki ludności obu państw na tym terenie. W tym ujęciu tylko ludność Górnego Śląska miała zapewnioną (czasowo - na 15 lat) międzynarodową ochronę swoich praw, gdyż traktat wersalski nie nakładał na Niemcy żadnych zobowiązań dotyczących ochrony mniejszości narodowych.

Jedną z wyróżnionych grup emigracji polskiej w Niemczech była warstwa powstrzymująca się od jawnego manifestowania swej postawy narodowej. Działo się tak wskutek presji polityki władz niemieckich. Demonstrowanie przynależności narodowej wywoływało określone konsekwencje, jak zwolnienia z pracy czy zamknięcie drogi awansu społecznego. Dlatego też większość owej grupy wskutek ucisku narodowego decydowała się na ukrywanie swej prawdziwej tożsamości narodowej, a nawet wyrzekania się jej. Z biegiem czasu ludności tej było coraz więcej, gdyż następne pokolenia emigracji polskiej
w Niemczech wychowywały się w warunkach coraz bardziej sprzyjających germanizacji. Pierwsze pokolenie posiadało kilka atutów chroniących je przed oddziaływaniem wpływów niemieckich. Przede wszystkim zachowała poczucie odrębności narodowej oraz silne związanie z ojczyzną oraz wyniesionymi z niej tradycjami, zwyczajami, językiem. Zachowaniu polskiej tożsamości narodowej sprzyjała nieznajomość języka niemieckiego oraz różnice kulturowe między Polakami a Niemcami. Stosowany przymus narodowy spowodował opór ludności polskiej i przyczynił się do jej izolacji. Drugie pokolenie wykazywało większą skłonność asymilacji. Pokolenie te oraz następne, uczęszczające do niemieckiej szkoły, znające język niemiecki, były podatniejsze na wpływy niemieckie.

Władza hitlerowska, orientująca się w rozdrobnieniu ruchu polskiego, uderzyła
w warstwę pośrednią jako najbardziej podatną na germanizację, zwłaszcza zaś w młode pokolenie. Nastąpiło wzmocnienie przymusu narodowego. Polityka ta, realizowana przy pomocy licznych organizacji i instytucji politycznych, pociągała za sobą nie tylko zmianę postawy narodowej, ale również zdominowanie przez ideologię narodowosocjalistyczną. Spowodowało to pogłębienie izolacji ludności, która zachowała polskość zarówno w mowie
i kulturze, jak i postawie politycznej.

1.2 Liczba, rozmieszczenie i struktura społeczna

Jak już zaznaczono, granica państwowa między Polską a Niemcami nie była granicą rozdzielającą wpływy etniczne obu narodowości. Po stronie niemieckiej pozostały tereny
w większości zamieszkiwanie przez Polaków, a w głębi państwa znajdowały się liczne skupiska ludności polskiej.

Nie została ustalona dokładna liczba Polaków w Niemczech, gdyż jest to niemożliwe. Spisy ludności przeprowadzane od połowy XIX wieku, a od 1890 roku prowadzone systematycznie nie mogą być źródłem obiektywnej oceny stopnia uświadomienia narodowego ludności etnicznie polskiej. Spisy te, stosujące kryterium subiektywne, miały na celu wykazanie, że Niemcy są państwem jednolitym, a mniejszości narodowe stanowią tylko niewielki odsetek. Za ostatni wiarygodny spis ludności w Niemczech uznaje się spis
z 1 grudnia 1910 roku, który wykazał 1.525.558 Polaków. Następne spisy ludności miały miejsce w latach: 1925, 1933, 1939, jednak nie mogą być traktowane jako obiektywne źródło informacji na temat liczebności ludności polskiej w Niemczech, gdyż systematycznie redukowały tę liczbę. W spisie z 16 kwietnia 1925 roku liczba Polaków spadła do 985.283. Uwzględniono osoby deklarujące język polski, język polski i język niemiecki (tzw. dwujęzyczni) oraz mazurski i kaszubski. Język mazurski i kaszubski zostały celowo wprowadzone do spisów ludności, aby zmniejszyć liczbę Polaków w Niemczech. Należy również wspomnieć, że praktyka wprowadzania narzeczy do spisów ludności odnosiła się tylko do mniejszości narodowych. W stosunku do ludności niemieckiej stosowano zasadę nieuwzględniania narzeczy niemieckich. Także wprowadzenie kategorii dwujęzycznych zniekształcało obraz stosunków narodowościowych państwa niemieckiego, choć niewątpliwie dwujęzyczność występowała na terenach mieszanych etnicznie. Spis z 1933 roku wykazał 440.168 Polaków na terenach etnicznie polskich, co stanowiło 84% ogółu. Cztery lata później, w 1937 roku, prasa niemiecka oszacowała liczbę ludności polskiej na około 100 tys. osób. Absurdalność tak dużej redukcji liczby ludności polskiej jest trudna do przeoczenia, a nierzetelność tych danych potwierdza nieoficjalny spis ludności przeprowadzony przez Związek Niemieckiego Wschodu przeprowadzony na przełomie 1934 i 1935 roku na Śląsku Opolskim. Wykazał on liczbę 550 tys. osób narodowości polskiej, ale w zasadzie nie kwestionował polskich badań szacunkowych oceniających tę liczbę na ok. 800 tys..

Przyczyn tak dużych rozbieżności w ocenie natężenia ruchu polskiego w Niemczech jest kilka. Przede wszystkim należy zaznaczyć, iż przy przeprowadzaniu spisów korzystano z różnych kryteriów decydujących o przypisaniu do odpowiedniej przynależności narodowej. Niemiecka statystyka przyjmując subiektywne kryterium przynależności narodowej (Minderheit ist wer will) do oszacowania liczby mniejszości narodowych, w stosunku do ludności i mniejszości niemieckiej przyjęła kryterium obiektywne (język). Jako drugą przyczynę podaje się liczne fałszerstwa, których dopuściła się strona niemiecka. Najczęściej wiązało się to z określeniem osoby jako dwujęzyczna, podczas gdy językiem niemieckim operowała bardzo słabo. Wreszcie przyczyny upatruje się we wprowadzenie do spisów takich narodowości jak: Mazurzy, Kaszubi, Górnoślązacy, co warunkowało zmniejszenie liczebności ludności deklarującej narodowość polską. Porównując szacunki przeprowadzone przez licznych badaczy oraz wyniki badań organizacji polskich w Niemczech przyjmuje się, że w Niemczech w okresie międzywojennym było 1 500 tys. ludności polskiej.

Spisy ludności prowadzone w okresie międzywojennym w Niemczech w żaden sposób nie odzwierciedlają rzeczywistego obrazu stosunków narodowościowych i nie mogą zostać uznane za obiektywne źródło. Miały one charakter polityczny, służyły celom nacjonalistycznym, dążyły do wykazania, że Niemcy są państwem jednolitym narodowościowo, a mniejszości narodowe stanowią tylko niewielki procent ludności. Działania te uzasadniały również prowadzoną przez państwo niemieckie politykę narodowościową.

Polacy w Niemczech to przede wszystkim ludność zamieszkująca tereny etnicznie polskie, m.in. Śląsk, Pomorze, ale również ludność wychodźcza znajdująca się na terenie całych Niemiec. Największe skupisko ludności polskiej znajdowało się na Górnym Śląsku. Liczyło ono około 600-800 tys. osób deklarujących polską przynależność narodową. Na tym terenie Polacy byli narodowością dominującą, często przekraczającą 50% ogółu. Duże skupiska ludności etnicznie polskiej znajdowały się w Prusach Wschodnich: na Mazurach, Warmii i Powiślu, jednak na tych terenach, choć Polacy stanowili silną grupę narodowościową, nie stanowili większości. Znaczną liczbę ludności polskiej notowano również na terenach uprzemysłowionych, głównie w Nadrenii i Westfalii, w rolniczych prowincjach Saksonii, Meklemburgii, Turyngii i Brandenburgii oraz w Berlinie.

Społeczność polska zamieszkująca w okresie międzywojennym tereny Niemiec miała charakter robotniczo-chłopski. Na Górnym Śląsku 80% ludności polskiej mieszkało na wsi, gdzie przeważali chłopi małorolni i średni oraz robotnicy rolni. Jedynie na Powiślu ostało się kilka dużych majątków ziemskich. W miastach oraz okręgach przemysłowych dominowali robotnicy przemysłowi i niewielka liczba rzemieślników oraz drobnych kupców. Mało było inteligencji - kilka rodzin znajdowało się w Prusach Wschodnich oraz w Berlinie. Niewielką liczbę stanowili przedstawiciele wolnych zawodów oraz pracownicy umysłowi.

1.3 Działalność Polaków

Mniejszość polska w Niemczech była to uboga ludność o charakterze plebejskim, o różnym poziomie uświadomienia narodowego, pozbawiona warstw odgrywających kierowniczą rolę i inteligencji, niedostatecznie wyrobiona politycznie, nie posiadająca nawyków współdziałania. Czynniki te w znacznym stopniu utrudniały działalność Polaków w Niemczech na polu politycznym, społecznym, gospodarczym, czy kulturalnym.

W okresie przedwojennym istniały liczne organizacje polskiej, głównie w Nadrenii i Westfalii oraz w Berlinie. Po pierwszej wojnie światowej z organizacji tych pozostały jedynie szczątki. Okres odżywania działalności ludności polskiej w państwie niemieckim przypada na lata 1918-1923. Regeneracji ruchu polskiego w sprzyjało narastanie stabilizacji w państwie niemieckim oraz poprawa stosunków z Rzeczypospolitą. W tym czasie pojawia się potrzeba utworzenia organizacji zdolnej do obrony interesów narodowych ludności polskiej. 22 sierpnia 1922 roku powołano w Berlinie Związek Polaków w Niemczech (ZPwN), który obejmował pięć dzielnic. Na jego czele stanął Stanisław Sierakowski. Organizacja miała apolityczny charakter, jej celem była walka o pełnię praw mniejszości narodowych dla ludności polskiej, reprezentacja prawna Polaków oraz obrona ich interesów we wszystkich dziedzinach życia. Związek Polaków w Niemczech był organizacją defensywną, swym oddziaływaniem obejmował ludność o ukształtowanej tożsamości narodowej. Organizacja prowadziła działalność na wielu płaszczyznach: gospodarczej, oświatowej, kulturalnej. Była również inicjatorem różnych innych organizacji i stowarzyszeń polskich - w 1933 roku powstał Centralny Bank Spółdzielczości Polskiej (Bank Słowiański) w Berlinie, stanowiący centralę kredytową i finansową polskich organizacji gospodarczych. W 1924 roku, również w Berlinie, utworzono Związek Mniejszości Narodowych, który reprezentował wspólne interesy wszystkich mniejszości narodowych w Niemczech. Nie sposób wymienić wszystkie organizacje współpracujące ze Związkiem Polaków w Niemczech, w pracy przedstawione zostały tylko te najistotniejsze.

Ważnym polem działania ludności polskiej w Niemczech była oświata. Szkolnictwo było ostoją tradycji kulturowej i językowej, stanowiło najsilniejszy atut Polaków, było oznaką polskości. Poprzez zorganizowane nauczanie grupy Polaków w Niemczech miały się zjednoczyć. Z tego też powodów oświata polska stała się głównym celem ataków władz niemieckich. Działania polskie na tej płaszczyźnie napotykały największe trudności. Wyjątek stanowił Górny Śląsk, gdzie po plebiscycie i podziale spornego terytorium między Polskę i Niemcy, 15 maja 1922 roku podpisano Konwencję Genewską. Państwo niemieckie, mając na uwadze mniejszość niemiecką, która znalazła się po stronie polskiej, stwarzała pozory prowadzenia polityki ulg wobec mniejszości polskiej. W sierpniu 1922 roku w Berlinie założono Związek Polskich Towarzystw Szkolnych, którego zadaniem było organizowanie polskiego szkolnictwa w Niemczech. Związek realizował politykę oświatową ruchu polskiego, nadzorował działalność lokalnych Towarzystw Szkolnych, w sprawach oświatowych był reprezentantem Polaków wobec rządu niemieckiego, dostarczał polskim uczniom podręczniki polskie, tłumaczył na język polski podręczniki niemieckie, organizował i utrzymywał przedszkola, prywatne szkoły powszechne i średnie, zakładał i utrzymywał polskie czytelnie i biblioteki ludowe, uniwersytety powszechne, szkoły dokształcające, kursy języka polskiego dla młodzieży pozaszkolnej i dorosłych, prowadził akcję wydawniczą prasy polskiej, organizował wycieczki i kolonie letnie w Polsce dla polskiej młodzieży szkolnej oraz udzielał jej pomocy materialnej i stypendialnej. Przeszkodą do realizacji celów oświatowych, jakie założył sobie ruch polski, był brak zezwoleń ze strony władz niemieckich na wydawanie polskich podręczników, na otwieranie nowych szkół podstawowych, dokształcających, zawodowych, dziewczęcych, obowiązujące w szkołach niemieckie programy nauczania, czy utrudniony dostęp na uniwersytety niemieckie. Trudności stwarzało również zapewnienie pomieszczeń dla uczniów i nauczycieli. Polacy organizowali także kursy języka polskiego, jednak w okresie hitlerowskim były one systematycznie likwidowane. Prywatne kursy języka polskiego prowadzono zwłaszcza w skupiskach wychodźczych ludności polskiej - w Nadrenii i Westfalii, gdyż tam nie było szkół polskich. Zajęcia te odbywały się najczęściej w prywatnych mieszkaniach. Na słabym poziomie stało wychowanie przedszkolne, aczkolwiek liczba przedszkoli powoli rosła. Ważnymi wydarzeniami w dziejach szkolnictwa polskiego w okresie międzywojennym w Niemczech było otwarcie polskiego Gimnazjum w Bytomiu (8 listopada 1932 roku) oraz otwarcie drugiego Gimnazjum w Kwidzynie (10 listopada 1937 roku). Niestety nie udało się stworzyć szkoły dla dziewcząt - pewna ich liczba kształciła się w utworzonym na terenie Polski, w Tarnowskich Górach, liceum dla dziewcząt polskich z Niemiec (4 listopada 1933 roku).

Próby stworzenia jednolitego polskiego systemu oświatowego w Niemczech, mimo nie sprzyjających warunków politycznych, były wyrazem walki z niesprawiedliwością i dyskryminacją. Niewątpliwie odegrały ważną rolę w procesie kształtowania się polskiej świadomości narodowej, stwierdzały istnienie polskości w Niemczech. Działalność ta jednoczyła część ludności polskiej.

Kolejnym przejawem działalności ruchu polskiego w Niemczech były liczne Związki Młodzieży, występujące pod różnymi nazwami - Związek Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich, Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech lub Polsko-Katolicki Związek Młodzieży działające na Śląsku Opolskim i wiele innych. Polska młodzież akademicka zrzeszona była w najstarszym Związku Akademickim Górnoślązaków Silesia Superior, założonym w 1924 roku oraz w Związku Akademickim Piast, powstałym w 1933 roku i Związku Akademików Polaków w Niemczech, istniejącym od 1934 roku. Młodzież, równie chętnie, wstępowała do tworzonych organizacji sportowych.

Kobiety aktywnie działały w Towarzystwach Polek, które dbały o obycie społeczne kobiet polskich w Niemczech oraz, w okresie hitlerowskim, miały znaczny wpływ na wychowanie dzieci polskich.

Najsłabszym polem działalności ruchu polskiego w Niemczech była sfera polityczna. Zaznaczył się jedynie udział Polaków w wyborach z listami samodzielnymi wystawionymi przez oficjalnie niezależną, a w rzeczywistości powołaną przez Związek Polaków w Niemczech, Polską Partię Ludową. Działo się tak dlatego, gdyż działania na polu politycznym ograniczały zasięg wpływów ruchu polskiego. Obrona języka, tradycji, zwyczajów była naturalna, spontaniczna, przynosiła znacznie większe rezultaty, aniżeli praca w sferze politycznej.

M. Orzechowski, Problemy świadomości narodowej ludności polskiej w międzywojennych Niemczech,
[w]: Polacy w Republice Weimarskiej i w III Rzeszy. Materiały z seminarium w Rucianem 26-30 VI 1961 r.,
red. J. Wrzesińska, Olsztyn 1965, s. 10

Podział za: Masnyk M., Ruch polski na Śląsku Opolskim w latach 1922-1939, Opole 1989, s. 17, Musioł T., Polacy w Niemczech w latach 1918-1939, Opole 1963, s. 14, Orzechowski M., Problemy świadomości narodowej ludności polskiej…, s. 15-17, choć pozycje te wykazują różnice w podziale.

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech w latach 1922-1939, Wrocław 1993, s. 29-30

Orzechowski M., Problemy świadomości narodowej ludności polskiej…, s. 11, też: Masnyk M., Ruch polski na Śląsku Opolskim…., s. 17

Orzechowski M., Problemy świadomości narodowej ludności polskiej…, s. 12

Tamże

Tamże, s. 17

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech…, s. 30

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 16

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 17

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech…, s. 36

Masnyk M., Ruch polski na Śląsku Opolskim…., s. 13

Ttamże

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 3

Masnyk M., Ruch polski na Śląsku Opolskim…., s. 14

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 3

Cyt. za Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 3

Masnyk M., Ruch polski na Śląsku Opolskim…., s. 15-16

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 4

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech…, s. 29

Tamże, s. 23

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 6

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech…, s. 24

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s.26

Tamże

Wrzesiński W., Działalność polityczna Związku Polaków w Niemczech w latach 1922-1939 [w]: Polacy w Republice Weimarskiej i w III Rzeszy. Materiały z seminarium w Rucianem 26-30 VI 1961 r., red. J. Wrzesińska, Olsztyn 1965, s. 44

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 28

Musioł T., Musioł T., Polacy w Niemczech…, s. 28

Musioł T., Działalność oświatowa Polaków w Niemczech 1919-1939, [w]: Polacy w Republice Weimarskiej i w III Rzeszy. Materiały z seminarium w Rucianem 26-30 VI 1961 r., red. J. Wrzesińska, Olsztyn 1965, s. 98

Musioł T., Polacy w Niemczech…, s.29

Tamże

Wrzesiński W., Działalność polityczna…, s. 46

Wrzesiński W., Polski ruch narodowy…, s. 32

12

UNIWERSYTET OPOLSKI

WYDZIAŁ HISTORYCZNO-PEDAGOGICZNY

INSTYTUT HISTORII

dd

---