8. PRACA OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZA Z DZIECKIEM Z GRUPY RYZYKA.

1.Praca z dzieckiem nadpobudliwym.

a)ADHD jest to zaburzenie rozwojowe powodujące problemy w funkcjonowaniu we wszystkich środowiskach życia dziecka.

b)Trzy grupy objawów są specyficzne dla nadpobudliwości:

1.Nasilone zaburzenia uwagi

- dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach m.in. podczas zajęć szkolnych,

- ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach, grach,

- często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji, ma trudności z dokańczaniem czynności,

- ma problemy z organizowaniem sobie pracy,

- łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych.

2. Nadruchliwość

- dziecko ma nerwowe ruchy, nie potrafi usiedzieć na miejscu,

- wstaje z miejsca w czasie lekcji, chodzi po pomieszczeniu,

- jest nadmiernie gadatliwe,

- nie potrafi spokojnie bawić się, odpoczywać

- jest w ciągłym ruchu.

3. Impulsywność

- często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie do końca sformułowane,

- ma kłopoty z czekaniem na swoją kolej,

- często przerywa lub przeszkadza innym,

- szybko reaguje złością,

- ma problemy z nawiązywaniem pozytywnych relacji z rówieśnikami.

c)problemu mogące wiązać się z ADHD:

- słabsze osiągnięcia szkolne, osiągnięcie niższego wykształcenia,

- osobowość antyspołeczna,

- uzależnienia od alkoholu, narkotyków, papierosów,

- kłopoty z utrzymaniem się w szkole z powodu łamania panujących tam zasad,

- zaburzenia zachowania,

- depresja, tendencje samobójcze,

- problemy w utrzymaniu trwałych związków w życiu dorosłym.

Zwiększone ryzyko wystąpienia wyżej wymienionych problemów - nie oznacza to, że u każdego dziecka z ADHD takie trudności wystąpią z całą pewnością. Wczesne rozpoznanie i wdrożenia odpowiedniego postępowania zmniejsza ryzyko dysfunkcji w okresie dorastania i w życiu dorosłym.

d)przyczyny ADHD

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, co jest przyczyną ADHD. Uważa się, że jest to zaburzenie przekazywane genetycznie, z pokolenia na pokolenia.

Istnieje również przekonanie, że powodem ADHD jest zaburzona równowaga pomiędzy neuroprzekaźnikami noradrenaliną i dopaminą. Właściwy poziom dopaminy odpowiada za stan gotowości do odbioru i przetwarzania danej informacji, a także za ciągłą zdolność umysłu do koncentrowania się na jednym wybranym bodźcu. Natomiast noradrenalina odpowiada za reakcję „walki lub ucieczki” tzn. pozwala na szybkie rozpoznanie bodźca, który może być zagrożeniem i mobilizuje organizm do działania. Obecnie uważa się, że niedobór noradrenaliny może powodować niedocenianie zagrożenia , nadmiar zaś sprawia, że organizm pozostaje w stanie ciągłego pobudzenia.

U osób bardzo impulsywnych stwierdzano często niedobory serotoniny. Jest ona neuroprzekaźnikiem odpowiadającym za regulację naszego nastroju - za zadowolenie, prawidłowy rytm snu i czuwania a także za kontrolę zachowań.

Z innej teorii poprzedzonej badaniami wynika, że osoby cierpiące na ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu. Dotyczy to zwłaszcza pracy kory przedczołowej obu półkul mózgowych, struktur głębokich, spoidła wielkiego oraz móżdżku. Wzorce te wydają się odpowiedzialne za powstawanie objawów u dzieci nadpobudliwych.

e) postępowanie z dzieckiem mającym syndrom ADHD

1. Nie mówić kilku poleceń jednocześnie (jedno polecenie - sprawdzić czy zrobiło- pochwalić - potem kolejne polecenie).

2. Polecenia muszą być konkretne a nie ogólne (np. „poukładaj misie na półki” a nie „posprzątaj pokój”).

3. Mówiąc do dziecka utrzymać kontakt wzrokowy, można tez dotknąć ramienia (nie rozmawiać z dzieckiem będąc w dwóch różnych pomieszczeniach).

4. Nie porównywać z rodzeństwem lub kolegami.

5. Zapewnić poczucie akceptacji i zrozumienia. Pozwala to odzyskać wiarę w siebie nawet wtedy, kiedy nic się nie udaje.

6. Często chwalić. Dostrzegać sukcesy a nie porażki, chwalić za najmniejszą rzecz dobrze zrobioną. Pochwała działa wtedy, kiedy jest jednoznaczna i natychmiastowa.

7. To, w jaki sposób dziecko o sobie myśli, czy wierzy w swoje możliwości czy się lubi, zależy od tego, co słyszy na swój temat od rodziców.

8. Ustalić porządek dnia (zawsze te same godziny odrabiania lekcji, pójścia spać). W planie powinny znaleźć się obowiązki i przyjemności, dziecko powinno czuć się za coś odpowiedzialne.

9. Odrabianie lekcji. Stosować przerwy w trakcie odrabiania lekcji (można dać dziecku krótkie, nie angażujące zajęcie w tym czasie np. poukładanie zabawek na półce). Zmieniać przedmioty np. część ćwiczeń z języka polskiego, przerwa i część ćwiczeń z matematyki.

10. Sen. Wyznaczyć dziecku stałą przestrzeganą godzinę snu. Postarać się ograniczyć ilość programów przed pójściem dziecka spać. Wybierać raczej spokojne bajki niż pełne emocji i przemocy. Przejście dziecka ze stanu pełnej aktywności do głębokiego snu musi odbywać się stopniowo. „Pomostem” może być bajka, spokojna muzyka, obecność mamy, miś. Postarać się aby w sypialni dziecka nie było zbyt jaskrawych i krzykliwych przedmiotów, unikać bardzo wymyślnych mogących imitować dziwne kształty wzorów. Barwy powinny być miękkie i pastelowe. Gdy dziecko miało dzień pełen niesamowitych wydarzeń lub jutrzejszy dzień zapowiada się bardzo emocjonująco pomóc mu przestać o tym myśleć. Usiąść przy nim i przez chwilę mówić do niego spokojnym, monotonnym głosem.

11. Nie karać za objawy! Odróżnić zachowanie dziecka związane z ADHD od zachowania np. złośliwego. Stosowanie kar fizycznych powoduje poczucie krzywdy i chęć odwetu. Bite dziecko uczy się, że silniejszy ma prawo bić słabszego. Wyznaczyć jasne zasady i normy, za niestosowanie się do których grozą konkretne konsekwencje (kary - w postaci ograniczania dziecku przywilejów). Najpierw umówić się z dzieckiem a gdy nie dotrzyma umowy ukarać. W systemie karania musi być konsekwencja, czyli kara do końca. Kara powinna być realna i bezpośrednio zastosowana po złym zachowaniu.

f) zalecane terapie:

W ramach prowadzonej terapii ADHD w Ośrodku leczniczo - wychowawczym stosuje się:

1. Terapię indywidualną dostosowaną do konkretnego problemu dziecka:

- terapię moczenia nocnego,

-dogoterapię.

2. Terapię grupową:

- terapię przez zabawę,

- terapię w czynnościach dnia codziennego,

- terapię integracji sensorycznej,

- relaksację,

- terapię przez ruch,

- terapie zajęciową,

- muzykoterapię.

3. EEG biofeedback.

4. W koniecznych przypadkach leczenie farmakologiczne.

Leczenie w Ośrodku jest prowadzone przez następujących specjalistów:

- lekarza psychiatrę dzieci i młodzieży, pediatrę, neurologa,

- psychologów,

- terapeutów zajęciowych,

- rehabilitantkę,

- pielęgniarki.

2. Praca z dzieckiem z ryzyka dysleksji w wieku przedszkolnym.

a)symptomy

„Dzieckiem ryzyka dysleksji” jest każde dziecko pochodzące z nieprawidłowej ciąży i porodu oraz z rodziny, gdzie występowały przypadki opóźnienia rozwoju mowy, leworęczność i dysleksja rozwojowa.

Pierwsze symptomy można już dostrzec w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym gdy obserwujemy, że ma ono trudności w czynnościach i zabawach, które wiążą się z mową, spostrzeganiem słuchowym i wzrokowym, motoryką i lateralizacją.

Zaburzenia motoryki objawiają się:

• trudnościami w opanowaniu czynności samoobsługowych takich ja: mycie, samodzielne jedzenia, ubieranie się, zapinanie guzików i wiązanie sznurowadeł,

• trudnościami w opanowaniu czynności grafomotorycznych, a więc dziecko nie lubi rysować, rysuje nieporadnie, brzydko, często nie nadąża z pracami graficznymi za grupą lub wykonuje je bardzo szybko, niechlujnie i niedokładnie. Rysunki są zwykle prymitywne graficznie, schematyczne, ubogie w szczegóły, choć pod względem treści (uzupełnionej opowiadaniem o wykonanej pracy) mogą być bardzo interesujące,

• brakiem zainteresowania klockami lego oraz innymi zabawami manipulacyjnymi i konstrukcyjnymi,

• obniżoną sprawnością ruchową - dzieci te poruszają się niezgrabnie, potykają się, przewracają, słabo biegają, długo nie potrafią nauczyć się jeździć na rowerze,

• mają trudności w zabawach ruchowych wymagających sprawności manualnych np. takich jak; rzucanie i chwytanie piłki, rzucanie do celu, trudności w zapamiętywaniu i odtwarzaniu sekwencji ruchów zorganizowanych w określonym czasie i przestrzeni, naśladowaniu ruchów i ich zapamiętywaniu podczas gimnastyki.

Zaburzenia funkcji wzrokowych i koordynacji wzrokowo - ruchowej objawiają się:

• niechęcią do zabaw dydaktycznych, angażujących te funkcje, takich jak; mozaiki, puzzle, układanie wzorów z klocków, wyszukiwanie szczegółów na obrazkach. Jeżeli wykonują tego typu zadania, to robią to „z głowy”. Tworzą własne, bardzo często piękne kompozycje, lecz nie potrafią odtwarzać gotowych wzorów.

Opóźnienie kształtowania się lateralizacji przejawia się:

• oburęcznością; dziecko do końca okresu przedszkolnego używa na zmianę raz lewej, raz prawej ręki, bądź wykazuje oburęczność z niewielką przewagą jednej z rąk,

• niekiedy są obuoczne,

• czasem można stwierdzić skrzyżowaną lateralizację, choć ta ostatnia niekoniecznie musi stanowić przyczynę trudności w czytaniu i pisaniu chyba, że współwystępuje z zaburzeniami percepcji wzrokowej.

• z oburęcznością wiąże się mała sprawność motoryki rąk.

Opóźnienie w rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni przejawia się trudnościami w zakresie orientacji przestrzennej i kierunkowej:

• w odróżnianiu prawych i lewych; ręki, oka, nogi,

• linie pionowe rysują od dołu do góry, poziome od prawej do lewej a kółka zgodnie z ruchem wskazówek zegara,

• pojawiają się zwierciadlane litery i cyfry,

• dziecko często zaczyna rysować obrazek od prawej strony kartki, a to, które potrafi się podpisać, pisze cały wyraz od prawej do lewej strony,

• dzieci mają trudności z przyswojeniem sobie nazw określających kierunek przestrzeni - nad, pod, przed, za itp.

W grupie dzieci ryzyka dysleksji szczególne miejsce zajmują dzieci leworęczne. Niektóre z nich nie ustępują dzieciom praworęcznym lub są ponad przeciętnie zręczne. Wiele z nich, to jednak dzieci o obniżonej sprawności motorycznej. Dzieci te próbują pisać lustrzanie, ponieważ łatwiej jest im pisać od prawej do lewej strony, mogą wtedy kontrolować wzrokiem zapisany tekst, nie zamazują go. Trudniej jest im wykształcić nawyki ruchowe zgodne z kierunkiem pisma i techniką pisania (prawidłowy uchwyt ołówka, prawidłowa postawa przy pisaniu, poprawne ułożenie zeszytu).

Zaburzenie rozwoju mowy czynnej:

• pierwsze wyrazy pojawiają się w drugim roku życia, proste zdania w trzecim, długo utrzymuje się niepoprawna wymowa,

• dziecko ma wadę wymowy lub pomimo poprawnej wymowy ma trudności z wypowiadaniem dłuższych i złożonych wyrazów,

• dziecko zniekształca nazwy, ma trudności w zapamiętywaniu nazw i dłuższych sekwencji słownych lub serii nazw np. nazw dni i tygodnia, pór roku czy miesięcy, myli nazwy zbliżone fonetycznie, używa nieprawidłowych przedrostków, przyimków, zbyt długo utrzymują się w mowie dziecka agramatyzmy i neologizmy.

Opóźnienie rozwoju percepcji i pamięci słuchowej przejawia się trudnościami:

• w zapamiętywaniu piosenek (nie umieją zaśpiewać żadnej piosenki), wierszyków (ich treść odtwarzają własnymi słowami - „białym wierszem”,

• w odtwarzaniu rytmu,

• w przypominaniu sobie nazw przedmiotów, w zabawach wymagających zapamiętania dłuższych sekwencji, zrozumienia dłuższych i złożonych poleceń słownych,

• nie radzą sobie z zabawami wymagającymi składania i rozkładania słów na sylaby i głoski, trudność sprawia nawet wydzielenie nagłosu, synteza głosek w wyraz i różnicowanie głosek zbliżonych fonetycznie np. sensownych; bułka - półka lub bezsensownych np. frek - wrek.

Ryzyko wystąpienia dysleksji u dzieci jest większe wtedy, gdy mamy do czynienia ze sprzężonymi zaburzeniami kilku funkcji. Powiększa się ono też w sytuacji gdy zachowanie dziecka nosi cechy nadpobudliwości psychoruchowej, jest podatne na rozproszenie, cechuje je większa męczliwość, uwarunkowana koniecznością włożenia większego wysiłku i koncentracji uwagi w wykonanie zadań typu szkolnego.

Występowanie przedstawionych symptomów powinno być ostrzeżeniem i zarazem wskazówką do podjęcia pracy z dzieckiem ukierunkowanej na stymulowanie funkcji, których rozwój jest opóźniony (a sygnalizowanych poniżej). W niektórych wypadkach możemy spowodować całkowite zlikwidowanie zaburzeń a tym samym możemy uniknąć trudności szkolnych.

b) praca z dzieckiem

W pracy stymulującej zaburzone funkcje zaleca się:

• rozwijanie samodzielności w czynnościach samoobsługowych: samodzielne mycie, jedzenie, zapinanie guzików, sznurowanie itp.

• ćwiczenia percepcji i koordynacji wzrokowo - ruchowej (zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne, układanki, mozaiki, labirynty, kalkowanie, wyszukiwanie szczegółów i różnic, odwzorowywanie)

• ćwiczenia z zakresu orientacji przestrzennej i w schemacie ciała (utrwalanie kierunków zgodnych z kierunkiem pisma, dyktanda graficzne),

• ćwiczenia sprawności grafomotorycznej (malowanie, lepienie, wydzieranie, kopiowanie, szlaczki literopodobne),

• wskazane jest kontrolowanie napięcia mięśniowego rąk oraz uchwytu pióra,

• ćwiczenia słuchu fonematycznego (różnicowanie słuchowe dźwięków, tworzenie układów przestrzennych wysłuchanych dźwięków, graficzne ich odtwarzanie, ćwiczenia umuzykalniające),

• ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej (sylabowej i głoskowe) w formie różnorodnych zabaw,

• w razie potrzeby terapia logopedyczna,

• podtrzymywać zainteresowanie książką poprzez wspólne czytanie takich, które pozostają w kręgu zainteresowań dziecka.

Niezwykle istotnym elementem oddziaływań jest wyjaśnienie dziecku, że jego trudności wynikają z przyczyn od niego niezależnych. Przekonać je, że może mieć udział w ich przezwyciężeniu lub choćby zmniejszeniu, że będzie to trwało, ale jest możliwe przy systematycznej pracy. Trzeba wskazać dziecku jego mocne strony. Trzeba pomóc aby odnosiło sukcesy w innych dziedzinach. Ważne jest, aby nauczyć dziecko znosić niepowodzenia z humorem i nadzieją na poprawę tak, aby miało ono poczucie własnej wartości, zaufanie do własnych możliwości i wiarę we własne siły.

3. Przemoc wobec dziecka

a)Przemoc fizyczna

Większość szkód fizycznych jakich dziecko doznaje w wyniku złego traktowania powodujących nierzadko nieodwracalne skutki, powstaje niejako przypadkowo, w czasie stosowania normalnych zdawałoby się praktyk wychowawczych - wymierzania kary. Badania socjologiczne przeprowadzone w różnych krajach ujawniły, że 84-97% rodziców stosuje wobec swoich dzieci kary fizyczne. W tej grupie około 3% to dzieci maltretowane. W rodzinach patologicznych, szczególnie tam, gdzie występuje problem uzależnień wskaźnik ten wzrasta do 41%.

Dzieci poddawane są wielokrotnie różnym rodzajom przemocy i tak: bite są przedmiotami, są szarpane, kopane, rzucane przedmiotami, popychane. W latach 70 funkcjonowała opinia, iż przypadki złego traktowania dzieci ujawniane są częściej w rodzinach o niskim statusie społecznym. Najnowsze badania nie potwierdzają tezy o większej brutalności rodziców z niższych warstw społecznych. Wykazują natomiast pewną specyfikę stosowania kar charakterystyczna dla różnych warstw społecznych. Generalnie zasada jest taka, że w rodzinach o niskim statusie społecznym częściej występuje stosowanie kar fizycznych i zaniedbywanie dziecka, a w rodzinach o wyższym statusie bardziej powszechne są kary psychiczne oraz co ważne większy repertuar stosowanych kar. Przemoc wobec dziecka częściej jest stosowana prze matki. Jednak stosują one łagodniejsze formy kar cielesnych . Ojcowie posuwają się bardziej surowych strategii.

R.J. GELLES ujawnił, że bardziej skłonny do przemocy wobec dziecka jest rodzic który dominuje w systemie rodzinnym. Najrzadziej przemoc występuje w domach w których rodzice mają wyrównana pozycje.

Przemocy ze strony rodziców częściej doznają chłopcy 66%, dziewczęta 61%. Co więcej chłopcy poddawani są przemocy fizycznej o większym natężeniu; częściej bici są pięścią, kopani, stosuje się wobec nich broń (broń palną, noże). Pomimo, że w skali globalnej chłopcy bardziej są narażeni na przemoc to w miarę dorastania dzieci proporcje pomiędzy ryzykiem doświadczenia przemocy przez dziewczęta i chłopców ulęgają wyraźnej zmianie. Nie bez znaczenia jest tu forma doświadczonej przemocy: dziewczęta znacznie bardziej niż chłopcy narażone są na wykorzystanie seksualne, częściej tez przed przemocą bronią się ucieczką.

Niektórzy badacze uważają, że kobiety częściej bija dorosłe i dorastające dzieci niż mężczyźni. Inni z kolei, stwierdzają, że trzy czwarte aktów przemocy wobec młodzieży w okresie pubertalnym dokonują ojcowie. Wydaje się jednak, że różnice są bardziej subtelne i dotyczą raczej form stosowanej przemocy niż jej częstotliwości. Istniejące dane wskazują, że ojcowie częściej przejawiają takie rodzaje przemocy wobec swoich dorastających dzieci jak: znęcanie się psychiczne, wykorzystywanie seksualne, a także przemoc fizyczną wobec dziewcząt.

Dzieci są bite w każdym okresie życia, od niemowlęcia począwszy, aż po wiek uzyskania pełnej samodzielności. Najbardziej niebezpiecznym okresem ja się wydaje jest wiek do czwartego roku życia. W tym czasie 82% dzieci doświadcza przemocy fizycznej. W badaniach H. KEMPE przeprowadzonych wśród pacjentów oddziałów pediatrycznych, najbardziej ranliwym okresem życia dziecka jest wiek od trzeciego miesiąca do trzeciego roku życia. Dane te potwierdzają badania przeprowadzone w Australii. Dokonując analizy w grupie hospitalizowanych dzieci w Royal Hospital w Sydney wykazano, że w 40 % przypadków dzieci z uszkodzeniami, złamaniami lub obrzękami w wieku poniżej 5 lat istniało podejrzenie lub stwierdzono fakt, że były one ofiarami przemocy. Generalnie jednak tylko 6% dzieci doświadczających przemocy trafia do szpitala. Tragizm przemocy wobec małych dzieci potęguje fakt, iż są one bezradne i bezbronne oraz jednocześnie zdolne są swym zachowaniem do wywoływania sytuacji trudnych.

Im dziecko starsze tym jest rzadziej bite. Tak więc wskaźnik stosowanej wobec nich przemocy spada równomiernie do ich wieku. Jednakże nie dla obu płci jednakowo. Wiek dorastania stanowi dla chłopców naturalną ochronę przed przemocą, dla dziewcząt nie. Chłopcy najczęściej są bici w wieku 3-5 lat, po czym częstotliwość doświadczanej przemocy spada, natomiast dziewczęta najczęściej przemocy fizycznej doświadczają w wieku 12-14 lat. W przypadku chłopców przedstawiona dynamika zjawiska wynika z pewnością z faktu, że siła fizyczna dorastającego młodzieńca staje się porównywalna z siłą rodzica, a tym samym ryzyko tego drugiego wzrasta.

Sytuacja dziewcząt jest nieco bardziej złożona. Pomijając fakt, że siła fizyczna nie jest ich sprzymierzeńcem, wchodzą tu w grę jeszcze dwa inne elementy. Dorastające dziewczyny staja się dodatkowo obiektem zainteresowania seksualnego, co zarówno ze względu na normy kulturowe, jak i bezpieczeństwo skłania rodziców do zacieśniania kontroli i ochrony młodej osoby. Nie można tez wykluczyć ukrytych motywów działania rodziców czy braci, na przykład pragnienia zachowania dorastającej córki wyłącznie dla siebie. Próby nadmiernej kontroli córki czy siostry mogą wyrażać się w postaci przemocy.

Największy wskaźnik przemocy rejestrowany jest w rodzinach mających 5-7 dzieci a przy większej liczbie spada. Kontrowersyjnym zagadnieniem jest ryzyko doświadczenia przemocy przez dziecko ze strony opiekunów, którzy nie są biologicznymi rodzicami dziecka. Przybrane matki jak i przybrani ojcowie rzadziej stosują przemoc wobec dziecka niż rodzice biologiczni.

Smutnym stwierdzeniem jest to, że doświadczanie przez dziecko przemocy ze strony osoby obcej jest nie tylko rzadsze ale i daleko mniej szkodliwe niż przemoc odbierana od najbliższych. W szkole dziecko bite starannie ukrywa swoja nienormalna sytuację. Boi się ośmieszenia wobec kolegów, sądzi że nauczyciel nie potrafi zachować bolesnej tajemnicy, że wreszcie będzie również bezsilny wobec przemocy rodziców, którzy zaprzeczą, a następnie wymierza dziecku okrutna karę.

Dzieci są bite w rodzinach, które nie są uznawane za patologiczne. Są rodziny, w których bije się dzieci za rzeczywiste lub domniemane przewinienia, ale w taki sposób aby nie pozostawić wyraźnych śladów. Dzieci są prześladowane rzekomo dla ich dobra, aby wyrosły na wartościowych ludzi. Dopóki są małe nie wiedza, że mogłoby być inaczej. Nie buntują się, tylko cierpią; boja się, ale nie protestują. Starsze kontaktując się w szkole z rówieśnikami widzą, że ich sytuacja rodzinie jest nienormalna i cierpią z tego powodu bardziej niż z powodu zadanego bólu.

Przemoc fizyczna wobec dziecka obejmuje cała gamę form zachowania, które mogą występować w postaci czynnej lub biernej. Czynne formy przemocy fizycznej to przede wszystkim bicie, od klapsów po bicie przedmiotami na oślep. Dalej należy wymienić kopanie, zmuszanie do uwłaczających posług, wreszcie zachowania o wyjątkowej brutalności, jak oparzenia, zadawanie ran ciętych, szarpanych, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa.

Przemoc fizyczna bierna przejawia się przede wszystkim w postaci różnego rodzaju zakazów, na przykład mówienia w określonym czasie, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy.

Bardziej drastyczne przypadki przemocy fizycznej są rejestrowane przez szpitale, przychodnie czy policję. Przypadki, z którymi najczęściej styka się policja, to: areszt domowy stosowany wobec nieletniego, bicie, kopanie, wypędzanie z mieszkania, zmuszanie do uwłaczających posług, poważne uszkodzenia ciała, sprowadzanie do domu alkoholików, prostytutek, zmuszanie osoby dorosłej do współżycia seksualnego w obecności dzieci, demolowanie lub wynoszenie z domu sprzętów.

Częściej kobiety uważają stosowanie przemocy fizycznej wobec dziecka za słuszne. Tak więc teza o większej agresywności kobiet wobec dzieci się potwierdza.

Rodzice pomimo poczucia winy z powodu stosowania kar cielesnych nie czują się odpowiedzialni za powstałą sytuacje.

Za co rodzice bija swoje dzieci. Z wypowiedzi uczniów szkoły podstawowej wynika że najczęściej otrzymują kary fizyczne za nieposłuszeństwo i złe oceny. Oprócz ocen szkolnych

i nieposłuszeństwa najwięcej odpowiedzi dotyczyło złego zachowania się. Ankietowani uczniowie różnie to ujmują:

„jak coś przeskrobie”

„za pyskówki”

„za kłamstwo”

„bicie młodszego rodzeństwa”

„późny powrót do domu”

„brzydkie wyrazy”

„kiedy mama ma złu humor”

„kiedy ich się rozzłości”

„kiedy pójdę na dyskotekę”

„za nieporządek”

„kiedy kręcę się po kuchni i przeszkadzam”.

Rodzice bija także ponieważ:

w kontakcie z dzieckiem doznają negatywnych uczuć, reagują więc automatycznie na swój stres

nie znają lepszych sposobów rozwiązywania konfliktów w relacji dorosły - dziecko, odtwarzają więc wzorce z dzieciństwa

sądzą, że dziecku w przyszłości wyjdzie to na dobre - stanie się silniejsze, bardziej odporne na przeciwności losu

uważają, że człowiek z natury jest zły, trzeba go więc czasami za to ukarać

twierdzą, że kara fizyczna jest ważnym elementem w walce dorosłego z rozmyślnym

i uporczywym buntem dziecka przeciwko jego władzy i dominacji

przenoszą agresję z innych sfer swego życia ma własne dziecko. I to jest bodajże przyczyna występującą najczęściej...

W rodzinach alkoholowych dziecko dostaje lanie bez względu na to czy rzeczywiście coś zbroiło. Po prostu wyładowuje się na nim pijacką agresję. Kara stosowana w pijackim zamroczeniu jest najczęściej nieproporcjonalna do przewinienia. Oto przykłady:

b)wykorzystywanie seksualne

Z przemocą wobec dziecka wiąże się ich wykorzystywanie seksualne.

Susane Forwar, znana amerykańska terapeutka, wyraziła opinie, że „wśród różnych form krzywdzenia jednostki wykorzystywanie seksualne dziecka wydaje się prawdziwie dziełem szatana”. A jednak wszystko wskazuje na to, że jest to jedna z najczęściej spotykanych form seksualnego nadużycia wobec człowieka. Wykorzystywanie seksualne dziecka należy do sfery w sposób szczególny odzwierciedlającej charakter kultury, znajdując wyraz w obyczajach -etycznych i prawnych regulacjach danego społeczeństwa np.: starożytni rzymianie wydawali swoje córki za mąż w wieku 12 lat. Babilońska wersja Talmudu zawiera pouczenie, że „Dziewczyna, która ma 3 lata i 1 dzień, może być zaręczona przez stosunek płciowy jeżeli zgadza się na to jej ojciec...”. Małżeństwo z dziećmi było także zwyczajem Hindusów i muzułmanów, a stosunki seksualne dorosłych z dziećmi nie są tam rzadkością. Wydawali oni swe córki za mąż w wieku 9-12 lat, po czym ojciec odbywał pierwszy stosunek seksualny

z nowo zaślubiona.

Jedną z najbardziej popularnych, jest definicja sformułowana przez Schechtera i Roberge`a, określająca wykorzystywanie seksualne dziecka jako wciągnięcie zależnego niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażenia pełnej zgody dziecka albo osoby w okresie dorastania w seksualną aktywność, do której osoby te nie są przygotowane, w aktywność naruszającą społeczne tabu oraz zasady życia rodzinnego. Zachowania takie określa się najczęściej terminami: wykorzystywanie, molestowanie, nadużywanie seksualne. Określenia molestowanie częściej używa się w odniesieniu do zachowań mniej drastycznych. Stałą dyspozycję wyrażającą się skłonnością do uprawiania różnego rodzaju praktyk seksualnych z dziećmi określa się pojęciem pedofilii.

Na przemoc seksualna najbardziej narażone są dziewczynki. Okresem największego ryzyka zarówno dla dziewcząt jak i chłopców jest wiek pomiędzy 10 a 12 rokiem życia. Najczęściej sprawcami są mężczyźni do 25 roku życia. 98 % aktów wykorzystywania seksualnego dziewczynek i 83 % chłopców (czyli o charakterze homoseksualnym).

Większość badań wskazuje na to, że prawie trzy czwarte molestowanych seksualnie dzieci przeżyło wspomniane doświadczenie z osobą znajomą. Często sprawcami są ojcowie, ojczymowie, matki, bracia, wujkowie, oraz znajomi rodziny. Postawić sobie można pytanie czy przestępstwo czynu lubieżnego zdarza się wyłącznie w rodzinach patologicznych. Jak się okazuje nie. Blisko 50 % czynów lubieżnych mam miejsce w tzw. rodzinach normalnych.

W tylko 56 % rodzin w których dochodzi do wykorzystywania seksualnego ujawniała się jakaś forma nieprzystosowania społecznego. W badaniach Beezley`a - Mrazka wymieniane są następujące rodzaje zaburzeń: choroba psychiczna jednego z rodziców lub obojga, ubogie nie satysfakcjonujące relacje małżeńskie, przestępczość w rodzinie, napastowanie seksualne innych dzieci lub osoby bliskie.

Anna Slater dokonując wyczerpującego przeglądu okoliczności towarzyszących zjawisku wykorzystywania seksualnego dzieci, wymieniła 12 czynników podawanych najczęściej przez różnych autorów. Są to: społeczna izolacja rodziny lub dziecka, niesatysfakcjonujące relacje seksualne w małżeństwie, niezgodność małżeńska, odwrócenie roli czyli pragnienie aby dziecko podjęło rolę osoby dorosłej, pasywność żony lub jej bezsilność, zależność od żony, choroba psychiczna żony, choroba somatyczna żony, punitywność seksualna żony, nieobecność żony,

rodzina dysfunkcjonalna w inny sposób, uwodzicielskie dziecko.

Nie każde dziecko jest narażone w równym stopniu na wykorzystanie przez osobę dorosłą. Osoba wykorzystująca dziecko często starannie wybiera ofiarę a jaj zachowanie jest dokładnie przemyślane. Grupą wysokiego ryzyka są również dzieci pozbawione obecności matki, na przykład pozostające w domu z bezrobotnym ojcem, podczas gdy matka pracuje, często wyjeżdża lub jest chora psychicznie. Osamotnione dziecko poszukuje kontaktu bliskości z osobą, której może zaufać, i zaakceptuje taka formę bycia razem, jaka zostanie mu zaproponowana. DO tej grupy należą również dzieci adoptowane, wychowywane w rodzinach zastępczych.

Według A. Slater 80-90 % matek wie o kazirodczych kontaktach w rodzinie i mimo tego nie próbuje temu zapobiec.

Z drugiej jednak strony to właśnie matki 40% zgłaszają na policje fakt kazirodztwa. Do związków kazirodczych dochodzi często z przyczyny nieudanego pożycia seksualnego miedzy rodzicami. Dorastająca wówczas córka staje się dla ojca dodatkowym źródłem stymulacji seksualnej. W takich okolicznościach mogą pojawić się fantazje kazirodcze. Zwykle są one mocno stłumione. Ale często obserwuje się u mężczyzn w tym okresie wzrost świadomości nieudanego życia seksualnego, co jako cynik stresujący może doprowadzić do narastania konfliktów małżeńskich czy zdrady małżeńskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w rodzinach rozbitych wskaźnik czynów kazirodczych jest prawie trzykrotnie wyższy niż w rodzinach pełnych..

Badacze wymieniają cztery niejako naturalne okresy krytyczne w życiu rodziny, w których istnieje największe prawdopodobieństwo zachwiania równowagi psychoseksualnej.

urodzenie pierwszego dziecka

rozwój świadomości płci u dziecka i wynikający stad wzrost problematyką seksualna

okres dojrzewania płciowego dzieci

urodziny pierwszego wnuka

Istniej podział dzieci wykorzystywanych seksualnie na ofiary przypadkowe i uczestniczące (wg. Weissa i innych). Badacze ci zwrócili uwagę na pewne właściwości charakteryzujące obie kategorie. Otóż ofiary przypadkowe częściej molestowane są przez osoby obce. Doświadczenie takie ma charakter epizodyczny - najczęściej zdąża się raz, a bezpośrednio po jego wystąpieniu dziecko mówi rodzicom o wydarzeniu. Natomiast ofiary uczestniczące częściej są wykorzystywane przez osoby z kręgu rodzinnego; doświadczenia takie powtarzają się wielokrotnie i są utrzymywane w tajemnicy czasem wiele lat.

Już przedstawione do tej pory informacje ujawniają pewne specyficzne właściwości osób molestujących seksualnie dziecko. Przede wszystkim są to mężczyźni, zarówno w przypadku molestowania dziewcząt jak i chłopców, następnie ludzie młodzi, najczęściej osoby znajome. W relacjach kazirodczych najczęściej uczestniczą ojcowie samotni lub z nieudanego małżeństwa, jak i również z rodzin patologicznych.

Nie ma takiej bariery która chroniła by człowieka przed wykorzystywaniem seksualnym. Nie jest nią wiek ani choroba psychiczna, a tym bardziej niechęć czy brak zgody jednostki. Seks jest możliwy w każdym układzie niezależnie od surowości prawa i norm moralnych czy obyczajowych. Najlepszym przykładem słuszności powyższej tezy jest zjawisko kazirodztwa, które jak wiadomo, objęte jest surowym tabu. Tymczasem około jedna czwarta dorosłych osób doświadczyła w dzieciństwie jakiejś formy wykorzystywania seksualnego, z czego blisko polowa w rodzinie.

Kathelen Faller wymieniła siedem typów wykorzystywania seksualnego dziecka.

Bez kontaktu fizycznego: rozmowa o treści seksualnej, ekspozycja anatomii i czynności seksualnych oglądactwo

Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała: dotykanie ciała dziecka, całowanie intymnych części ciała, ocieractwo, pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka, zmuszanie dziecka do pobudzania narządów płciowych sprawcy.

Kontakty oralno-genitalne

Stosunki udowe. Penetracja seksualna: penetracja palcem, penetracja z zastosowaniem narzędzi, penetracja genitalna, penetracja analna. Seksualne wyzyskiwanie wobec dzieci powiązana z różnymi formami przemocy fizycznej .Przemoc seksualna wobec dzieci powiązania z różnymi formami przemocy fizycznej.

Poruszę teraz inny problem tzn. tragiczna sytuację dzieci w rodzinach matek prostytutek. Instytucje zajmujące się ofiarami przemocy zdemoralizowanych rodziców notują wiele faktów świadczących o wykorzystywaniu dorastających córek do prostytucji. Jeśli klient znudzony matką zażąda usług córki, matka zazwyczaj godzi się i jest zadowolona, że dziewczyna przynosi dochód. Czy dziecko mam możliwość protestu, obrony? Najczęściej nie ma takich możliwości. Jeżeli prostytucja jest jedynym sposobem zarabiania na życie dziecko od urodzenia wzrasta w tej atmosferze, przyjmuje swój los jak coś nieuniknionego. Zresztą wszelkie objawy buntu są brutalnie tłumione. Dziewczynka w obawie przed wykryciem rodzinnej sytuacji ukrywa starannie swoja niedolę.

c) przemoc psychiczna

Psychiczne krzywdzenie jednostki jest najbardziej ni uchwytną, najbardziej zdradliwą forma maltretowania. Nikt nie jest w stanie zmierzyć prawdziwych rozmiarów psychicznego krzywdzenia ani określić wszystkich tego typu zachowań. Organizacja Amnesty International, która zajmuje się ochroną praw człowieka, psychiczne znęcanie się definiuje w sposób operacyjny, zaliczając do niego następujące jeszcze formy zachowania:

Izolacja, ograniczenie snu i pożywienia, narzucanie własnych sądów, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie), hipnoza, narkotyzowanie, groźba zabójstwa.

W badaniach przeprowadzonych wśród warszawskich rodzin przez A. Piekarską ujawniono bardziej wyraziste formy psychicznego krzywdzenia dziecka. Należą do nich: groźby, ostrzeżenia, krzyczenie na dziecko, ośmieszanie, wrzeszczenie, przekleństwa, wyszydzanie, wyzywanie, groźby wyrzucenia z domu lub wysłania do poprawczaka.

Bardzo często napastnik przenosi poczucie winy na ofiarę, co powoduje że nie zdaje sobie ona sprawy z tego iż jest krzywdzona, wręcz przeciwnie sama czuje się winna. Dlatego nie ma szans na obronę.

Bardzo często psychiczne maltretowanie dziecka ma miejsce gdy nie spełnia oczekiwań rodziców.Brak akceptacji wywołuje trudne sytuacje, zarówno dla rodziców jak i dziecka. Rodzice rozczarowani dzieckiem, że nie jest takim jakiego pragnęli, jaki obraz jego osobowości sobie stworzyli, naginają je do wzoru, niszcząc te wartości, jakie posiada. Jeśli nie spełnia pokładanych w nim nadziei, jawnie je krytykują, nie wnikają w motywy postępowania, nie znają potrzeb dziecka, w sposób despotyczny nakazują co i jak ma robić. Wszelkie odstępstwa od surowych wymagań są brutalnie karane. Dziecko zatraca poczucie własnej wartości, boi się nowych zadań. Zaczyna cofać się swym rozwoju, a ciągłe groźby wywołują lęk paraliżujący myślenie i poprawne działanie. Dziecko nie może protestować, nie może tłumaczyć się, gdyż nie dopuszczają go do głosu, lekceważą protesty.

Ludzie mający wyższe wykształcenie i stopnie naukowe pragną, aby ich dzieci odznaczały się wysokim ilorazem inteligencji, zdolnościami, pracowitością, żeby w przyszłości mogły im dorównać. Jeżeli w rzeczywistości dziecko jest inne, doznają rozczarowania, nie potrafią kochać, chcą na siłę wymusić posłuch, a jeśli się to nie udaje, odtrącają je.

Bywa tak, że w rodzinie o wysokich aspiracjach rodzi się dziecko o obniżonej sprawności intelektualnej. Jakże trudno jest namówić takich rodziców by oddali dziecko do szkoły specjalnej, gdzie wymagania będą dostosowane do jego możliwości. Pozorują normalność zmuszają dziecko do pracy, której nie może podołać. Znosi więc szyderstwa kolegów, a nawet nauczycieli, ale despotyzm rodzicielski i ich zawiedzione nadzieje są silniejsze niż argumenty racjonalne. Zamiast kompensować niskie możliwości intelektualne zajęciami manualnymi lub taka praca, do której dziecko ma zamiłowanie odpowiednie warunki, wciąż zmuszają do nauki, biją, wyżywają, szydzą, wstydzą się dziecka upośledzonego lub kalekiego, organizują mu spotkania z rówieśnikami, starają się kompensować jego niedostatki.

Kary i nagrody stanowią ważną, chociaż często nadużywaną metodę wychowania. Chociaż nagrody są znacznie skuteczniejsze niż kary, to jednak w rzeczywistości właśnie kary dominują nad nagrodami.

Nagroda jest ważnym bodźcem skłaniającym do wysiłku, jeśli jest atrakcyjna dla nagradzanego i stosowana za rzeczywiście wyróżniające się zachowanie czy działanie.

Kary są odbierane jako coś negatywnego i tylko wówczas spełniają swoją funkcje. Bicie za karę ściśle wiąże się z błędami wychowawczymi popełnianymi przez rodziców. Te błędy znacznie częściej niż zła wola lub okrucieństwo są przyczyną dziecięcej niedoli. Kara cielesna poniża dziecko, poniża także karzącego. Silny, dorosły człowiek bije słabsze od siebie bezbronne dziecko.

Czasami karę fizyczną odkłada się do powrotu ojca z pracy. Matka wyznacza karę, a ojciec ja wymierza. Jakże upokarzające jest to oczekiwanie na bicie, to poczucie bezsilności. Czasami rodzi się chęć zemsty; nie poprawy.

Najcięższa do zniesienia jest kara niezasłużona, wymierzana za niedopełnione przewinienie. Jakaś nie sprawdzona skarga, podejrzenie.

Kara nawet pedagogiczna, wymierzana w gniewie i złości jest najczęściej nieproporcjonalna do przewinienia i ogromnie krzywdząca.

Groźne w skutkach są również kary godzące w psychikę karanego, wyrządzające krzywdę psychiczna. Do takich należy zamykanie za karę w ciemnych pomieszczeniach. Godność dziecka poniżają kary ośmieszające. Matka za karę, że chłopiec był nieuważny, poleca iść na podwórko w spodniach które podarł. Ośmiesza przezwisko rzucone w złości.

Cierpienie sprawia ciągle przypominanie jakiegoś poważniejszego, przewinienia. Bolesne jest też przedłużające się lekceważenie dziecka przez rodziców. Jeśli zawiniło, przyniosło uwagę w dzienniczku lub złą ocenę, wówczas okazują mu lekceważenie, nie rozmawiają z nim, jak gdyby go wcale nie dostrzegali.

Ciężkie przeżycia wywołuje kara zakazująca kontaktów chłopca lub dziewczyny z konkretnym kolega lub koleżanką. Dotyczy to miedzy innymi zakazu obcowania z wychowankami domu dziecka. Z dziećmi pochodzącymi z rodzin dotkniętych alkoholizmem, oraz z rodzin będących w konflikcie z rodzicami danego dziecka. Takie zakazy, najczęściej nieuzasadnione, powodują krzywdę nie tylko własnego, ale i tego drugiego, którego zakaz dotyczy.

Rodzice powinni znać kolegów swego syna lub córki, ale nie ingerować w dobór przyjaciół, kierując się kryteriami zamożności rodziców czy ich społecznym statusem.

d) inne rodzaje przemocy

Ciężkim przestępstwem wobec dziecka jest pozbawienie dostatecznego wyżywienia. Rozwijający się w szybkim tempie organizm potrzebuje kalorycznego pokarmu i witamin. Dziecko głodne nie może przez dłuższy czas normalnie funkcjonować. Kradnie więc drugie śniadania przynoszone przez uczniów do szkoły, kradnie w sklepach samoobsługowych, kradnie pieniądze, czasami żebrze. Nie znane u nas zjawisko dziecięcej żebraniny pojawiło się wraz

z przybyciem Rumunów, obecnie przeniosło się na polskie dzieci z chwila wyraźnego pogorszenia warunków życia wielu rodzin. Żebractwo ma różne formy i rozmaite przyczyny. dziecko bardzo rzadko prosi o jedzenie, o „pieniądze na bułkę” , ale ostatnio zdarza się to coraz częściej. Jeżeli prosi, żeby kupić mu bułkę, albo w sklepie zagląda do koszyka lub wózka klienta i prosi o chleb czy bułkę, to wiadomo, że motywem jest silny głód. Zdarza się jednak, że dorośli alkoholicy zmuszają dziecko do prośby o pieniądze. Tak było z rumuńskimi żebrakami, którzy nie chcieli przyjmować ofiarowanej im żywności, prosili jedynie o pieniądze. -robią to również polscy żebracy.

Dzieci są też używane przez dorosłych do stręczycielstwa.. przyprowadzają klientów do matki prostytutki, przynoszą rodzicom lub konkubinom alkohol z melin, gdyż w sklepie nie dostana. Gwałci się w ten sposób prawo dziecka do ochrony przed demoralizacja. Wymusza się też na dzieciach fałszywe zeznania w toczących się rozprawach rozwodowych. W ich obecności dorośli zaspokajają swoje potrzeby seksualne, sprzeczają się, kłócą, biją. A one to wszystko musza znosić bez skargi, a w razie protestu otrzymuj a surowe kary fizyczne.

Inna sprawą jest wykorzystywanie dzieci do pracy. Chodzi tu o prace ponad ich siły orz po drugie handel narządami dziecka. A mianowicie porywanie bezdomnych dzieci lub oddawanie dzieci przez wyrodne matki ludziom którzy wycinając organy wewnętrzne doprowadzają do ich śmierci.

4.Praca z dzieckiem z rodziny alkoholowej.

Profilaktyka w środowisku dzieci z rodzin alkoholowych będzie tu rozumiana bardzo szeroko, to jest jako zapobieganie pogłębianiu się patogennych rysów zachowania oraz korygowanie negatywnego wpływu wychowania w rodzinie dysfunkcyjnej, jaką jest rodzina z problemem alkoholowym. Ważną rolę w tego typu oddziaływaniach mają do odegrania wychowawcy i nauczyciele w szkole. Istnieje bardzo duża potrzeba aktywności profilaktyczno-terapeutycznej prowadzonej nie tylko przez profesjonalistów (psycholog, szkolny pedagog), ale również przez wychowawców i nauczycieli będących w bezpośrednim kontakcie z dziećmi z rodzin alkoholowych.
Doraźne formy pomocy polegające na zmniejszaniu tych najbardziej widocznych braków: zaniedbania fizycznego, zdrowotnego i umysłowego dziecka są ważne i konieczne, ale nie są wystarczające. Doraźność powinna być zastąpiona świadomym i systematycznym, popartym wiedzą psychologiczną, oddziaływaniem psychokorekcyjnym i profilaktycznym. Przedstawione w niniejszym artykule szczegółowe zalecenia i sugestie, opracowane na podstawie badań empirycznych, układają się w pewien program profilaktyki przeznaczony do realizacji w środowisku dzieci rodzin z problemem alkoholowym.
Badania dzieci pochodzących z rodzin, w których jedno z rodziców jest alkoholikiem, prowadzili w Grzechyni i w Krakowie w latach 1991-1992 pracownicy Zakładu Psychologii Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Oddziaływania psychokorekcyjne i profilaktyczne podejmowane przez wychowawców i nauczycieli powinny być realizowane w odniesieniu do różnych aspektów funkcjonowania dziecka, obejmując całość jego sytuacji psychologicznej .
Proces profilaktyki powinien zatem uwzględniać:

wykorzystywanie mocnych stron dziecka do pozytywnego kształtowania jego osobowości;

poprawę sytuacji szkolnej w odniesieniu do niepowodzeń i trudności w nauce oraz aprobaty w klasie;

kształtowanie prawidłowych relacji interpersonalnych;

poszukiwanie sprzymierzeńców, osób chętnych do współpracy w zakresie profilaktyki w środowisku dzieci z rodzin alkoholowych, w szkole i poza szkołą.

Wykorzystywanie mocnych stron dziecka do pozytywnego kształtowania jego osobowości
Można wskazać trzy aspekty osobowości dzieci z rodzin alkoholowych, co do których nie ma wątpliwości, że mają negatywny wpływ na całokształt funkcjonowania dzieci z rodzin alkoholowych, a utrwalone stają się przyczyną komplikacji i cierpienia w ich dorosłym życiu. Poniżej przedstawiam propozycje szczegółowych działań profilaktycznych.

Poprawa samooceny - wzmacnianie dobrego mniemania o sobie Cechą dzieci z rodzin alkoholowych i - co równie ważne - dorosłych dzieci alkoholików (Woititz 1992) jest niskie poczucie własnej wartości. Wspominam o dorosłych dzieciach alkoholików, by pokazać, że poczucie własnej wartości kształtuje się i ugruntowuje w dzieciństwie, by potem odgrywać zasadnicze znaczenie w systemie odbioru siebie i świata osoby dorosłej. Nieadekwatna samoocena wyrażająca się brakiem wiary we własne możliwości, zarówno fizyczne jak i psychiczne, jest na tyle rozwinięta, by dzieci czuły się małowartościowe. Wiarę w siebie i szacunek dla własnej osoby w znacznym stopniu kształtują wzmocnienia pochodzące z zewnątrz. Działania profilaktyczne w tym zakresie polegają przede wszystkim na wyrażaniu w każdej sprzyjającej sytuacji pochwały, aprobaty i uznania, na konsekwentnym dostrzeganiu i nagradzaniu właściwych zachowań. Właściwe zachowanie w tym kontekście to każdy przejaw działania podjętego z polecenia i wykonanego co najmniej dostatecznie, a przede wszystkim każdy przejaw działania podjętego z własnej inicjatywy, które jest społecznie aprobowane, na przykład przynosi korzyść samemu dziecku, a także innym dzieciom w klasie.

Kształtowanie zdrowego stylu atrybucyjnego Ważnym aspektem sytuacji psychologicznej dzieci z rodzin alkoholowych, na który należy zwrócić uwagę w działaniach profilaktycznych, jest niewłaściwy, depresyjny styl atrybucyjny. Dzieci przypisują sobie przyczyny negatywnych zdarzeń, które dzieją się wokół nich, jednocześnie trudniej niż innym dzieciom jest im dostrzec w sobie możliwości, dzięki którym dzieje się coś dobrego. Działania profilaktyczne w zakresie kształtowania pozytywnego stylu atrybucyjnego to przede wszystkim uświadamianie dziecku rzeczywistego przebiegu i konsekwencji jego własnych działań oraz jego realnego wpływu na środowisko. Możliwości w tym zakresie są duże, ponieważ u dzieci sposób wyjaśniania tego, co się wokół nich dzieje w kontekście własnej osoby, nie jest jeszcze głęboko ukształtowany.

Zmniejszanie "głodu uznania" Potrzeba aprobaty i uznania u dzieci z rodzin alkoholowych ujawnia się w ich zachowaniu częściej i z większą intensywnością niż u dzieci z rodzin, w których problem alkoholowy nie występuje. Zazwyczaj dzieci z rodzin alkoholowych widzą powody do dumy nie w tym, co udało im się zrobić, ale co zostało docenione przez dorosłego. Na ogół z zaburzonym poczuciem aprobaty i uznania ("głód uznania") koreluje przekonanie o krytycznej, negatywnej ocenie ze strony otoczenia. Sprzyja ono nadwrażliwości i odczuwaniu kompleksów. Pogłębia świadomość bycia dzieckiem odrzuconym. W działaniach profilaktycznych dotyczących tej sfery osobowości dzieci z rodzin alkoholowych ważne są wszelkiego rodzaju formy zainteresowania i dostrzegania oraz aprobaty i pochwały tych działań, które na to zasługują. Świadome wyrażanie pochwal i uznania jest jednak niewystarczające. Profilaktyka w tym zakresie powinna uwzględniać także potrzebę stwarzania takich sytuacji, w których dziecko ma możliwość i szansę na zdrowy kontakt z dorosłymi. Ważny jest tutaj sam kontakt wspólne przebywanie w którym obecne jest szczere zaangażowanie dorosłego, wyrażające się zainteresowaniem, uwagą, cierpliwością i życzliwością wobec dziecka.

Podstawowe działania profilaktyczne w zakresie poprawy sytuacji szkolnej dzieci z rodzin alkoholowych
Dzieci z rodzin alkoholowych ujawniają bardziej negatywną postawę wobec szkoły niż pozostałe dzieci. Można wskazać dwa zasadnicze aspekty funkcjonowania dzieci z rodzin alkoholowych, które składają się na ich ogólną sytuację szkolną i wpływają w dość istotny sposób na ich postawę wobec szkoły. Są nimi niepowodzenia i trudności w nauce, relacje z innymi uczniami i pozycja w grupie.

Trudności w nauce dzieci z rodzin alkoholowych są przykładem psychicznego ślepego zaułka, który często zagraża tym dzieciom. Niepowodzenia w nauce zniechęcają je do nauki. Zaniedbania wynikające z niechęci do nauki pogłębiają owe niepowodzenia, zniechęcając w jeszcze większym stopniu dzieci do spełniania wymagań stawianych przez nauczycieli. Działania profilaktyczne, odnoszące się do niepowodzeń i trudności w nauce, powinny przebiegać na dwóch poziomach. Pierwszy wiąże się z bezpośrednią pomocą nauczyciela w uzupełnianiu opóźnień i zaniedbań z różnych przedmiotów szkolnych, w opanowywaniu wymagań stawianych przez nauczycieli, uzupełnianiu luk w wiadomościach i organizowaniu wzajemnego pozalekcyjnego dokształcania się uczniów. Poza bezpośrednią pomocą konieczne jest działanie na głębszym poziomie: kształtowanie szacunku i prawdziwego uznania dla wiedzy i wartości intelektualnych, rozbudzanie aspiracji w tym kierunku oraz ułatwianie dostrzegania przez dziecko wartości poznawczych na równi z innymi, bardziej może widocznymi w codziennym życiu. Pamiętać trzeba również, że odrabianie lekcji w domu zazwyczaj stwarza dzieciom z rodzin alkoholowych problemy, często z powodu nieposiadania własnego miejsca do pracy. Zatem w ocenie prac domowych niezbędne wydaje się założenie: inne warunki pracy inne kryteria oceny.

Niepowodzenia w nauce pogłębiają problem nieprzystosowania społecznego w tym sensie, że wpływają w pewnym stopniu na pozycję socjometryczną w klasie, czyli na określony stopień aprobaty i sympatii ze strony innych dzieci. Napięcie, jakie dziecko odczuwa w związku z niepowodzeniami w nauce, i w ogóle ze szkołą, prowadzi najczęściej do niepożądanych, agresywnych zachowań rozładowujących to napięcie. Dziecko staje się nielubiane i odsuwa się gdzieś na marginalną pozycję w grupie. Celem działań profilaktycznych jest w tym przypadku podniesienie stopnia aprobowania dzieci z rodzin alkoholowych w klasie. Skutecznym sposobem osiągania tego celu jest przede wszystkim wyznaczanie dzieci do udziału w różnego typu pracach użytecznych i ważnych dla całej klasy. Pożądana w działaniach tego rodzaju jest równość w traktowaniu dzieci.

Działania profilaktyczne w kształtowaniu prawidłowych relacji interpersonalnych w środowisku dzieci z rodzin alkoholowych
Opierając się na badaniach i obserwacjach, można wskazać pewne specyficzne właściwości kontaktu dzieci z rodzin alkoholowych z innymi ludźmi, a mianowicie:

Zdarza się często, że dzieci z rodzin alkoholowych unikają kontaktu z osobami dorosłymi. Generalnie jednak (potwierdzają to badania empiryczne, przeprowadzone w Grzechyni i Krakowie w latach 1991-92, na których podstawie opracowany został niniejszy artykuł) dzieci z rodzin alkoholowych mają silną pozytywną motywację do kontaktu z osobą dorosłą, wyrażającą się między innymi tendencją do wydłużania spotkań i większą rozmownością (liczbą wypowiadanych słów). W skrajnej postaci owa motywacja ujawnia się jako natrętne dążenie do utrzymania kontaktu, w tzw. lepkości emocjonalnej .

Widoczne są braki kulturowe i językowe. Jakość wypowiedzi budzi zastrzeżenia dzieci z rodzin alkoholowych mówią wiele, ale mało płynnie i poprawnie. Zbyt mała jest ich umiejętność skupiania uwagi.

Ogólnie można powiedzieć, że cały kontakt realizowany jest nieudolnie. Wynika to przede wszystkim ze sprzeczności między chęcią utrzymania dobrego kontaktu a nieumiejętnością przestrzegania językowych i kulturowych konwencji społecznych.

Mimo silnej motywacji i dużego wkładu konwersacyjnego, dzieciom z rodzin alkoholowych trudniej jest nawiązać kontakt z drugą osobą niż innym dzieciom; Świadomość własnych ułomności oraz wrażliwość i niewłaściwy, depresyjny styl atrybucyjny powodują, że dzieci z rodzin alkoholowych napominane, łatwo zamykają się w sobie, ukrywając poczucie zranienia. Konsekwencją takiej reakcji może być rozładowanie napięcia przez zachowanie agresywne w stosunku do rówieśników.

W zachowaniu dzieci z rodzin alkoholowych obserwuje się łatwość ujawniania reakcji agresywnych, które dla nich samych są krępujące i stanowią źródło wstydu. Badając, w jaki sposób kształtują się relacje dzieci z rodzin alkoholowych z drugą osobą, zaobserwowano pewne zaburzenia zachowania i objawy psychosomatyczne: wybuchy niekontrolowanej złości, łatwość przejawiania zniecierpliwienia, negatywny upór, przedłużające się obniżenie nastroju, nadmierną hałaśliwość, nadmierną męczliwość, częste objawy senności.

Działania profilaktyczne w procesie kształtowania poprawnych relacji interpersonalnych opierają się zasadniczo na indywidualnej pracy z dzieckiem. Niektóre z nich w dużym stopniu wymagają współpracy z rodziną. Pożądanym celem oddziaływań profilaktycznych w tym zakresie jest usprawnianie umiejętności społecznych dzieci z rodzin alkoholowych.
Uzupełnianie braków w zakresie kulturowych konwencji społecznych
Braki w zakresie kulturowych konwencji społecznych obejmują głównie takt, wyczucie stosowności wyrażeń i zachowań do sytuacji i osoby rozmówcy. Stają się one bardzo często przyczyną sprzecznych z kulturowymi i (lub) społecznymi konwencjami, czyli niewłaściwych zachowań dzieci z rodzin alkoholowych. Pierwszym i zasadniczym krokiem w postępowaniu profilaktycznym powinna być właściwa interpretacja tego typu zachowań, uwzględniająca braki i zaniedbania w zakresie kompetencji społecznych. Mogą się one stać przedmiotem odrębnego uczenia, dzięki pochodzącym od nauczyciela konkretnym informacjom, zaleceniom i ćwiczeniom. Konieczna jest jednak delikatność, subtelność i wyrozumiałość.
Rozwijanie umiejętności językowych
Opanowanie języka przez dziecko odzwierciedla między innymi naturę środowiska społecznego, z którego czerpie ono wzory komunikowania. Czynnikiem znaczącym w rozwoju umiejętności komunikacyjnych dziecka jest zatem aktywne zainteresowanie rodziców jego zdolnościami językowymi. W przypadku dzieci z rodzin alkoholowych najczęściej brak jest owego zainteresowania. Działania profilaktyczne mające na celu rozwijanie umiejętności językowych dzieci z rodzin alkoholowych powinny być realizowane dwutorowo: przez specjalne ćwiczenia językowe w trakcie zajęć lekcyjnych lub pozalekcyjnych i równocześnie we współpracy z rodziną (nawet tą dalszą), która dbałaby na przykład o obecność książek w najbliższym otoczeniu dziecka.
Świadome eliminowanie przejawów agresywności
Badania empiryczne wskazują, że łatwość pojawiania się w zachowania dzieci z rodzin alkoholowych reakcji agresywnych (fizycznych i słownych) jest nawet dla nich samych krępująca. Wydaje się to pewną szansą na skuteczne opanowywanie agresywności. Wykorzystywanie świadomej chęci oraz woli dzieci i tworzenie modelu współżycia pozbawionego przemocy przez nauczycieli oraz środowiska szkolne wyznacza właściwy kierunek działań profilaktycznych dla zmniejszenia agresywności dzieci z rodzin alkoholowych. Konieczne są tutaj co najmniej dwa rodzaje działań:

szkolenie w umiejętnościach osiągania celów interpersonalnych bez uciekania się do przemocy, uczenie rozładowywania napięcia przez konstruktywne ukierunkowanie agresji, np. uprawianie sportu.

Poszukiwanie sprzymierzeńców dla pracy z dziećmi z rodzin alkoholowych poza szkołą
Współpraca z osobami lub organizacjami spoza szkoły ma istotne znaczenie w przypadku dwóch aspektów funkcjonowania dzieci z rodzin alkoholowych: w kształtowaniu pozytywnej aktywności dziecka w czasie wolnym oraz w zapobieganiu próbom picia alkoholu i palenia.
Właściwe zagospodarowanie czasu wolnego
Około 30% dzieci z rodzin alkoholowych nie wie, jak zagospodarować czas wolny. Obserwuje się często niekorzystnie wpływające na rozwój dziecka sposoby spędzania wolnego czasu: nudzenie się, podsypianie, siedzenie przy oknie. Bierność, pasywność i oczekiwanie na aktywność innych wynika nie tylko z nieumiejętności samodzielnego planowania własnej aktywności w czasie wolnym, ale także zapewne z niekorzystnego stylu atrybucyjnego i niskich kompetencji społecznych.
Działania profilaktyczne w tym zakresie powinny koncentrować się na:

znajomości indywidualnych preferencji dziecka,

rozpoznaniu przez wychowawcę czy nauczyciela możliwości środowiskowych w zakresie spędzania czasu (informacja powinna być bardzo konkretna),

propozycji uczestnictwa w różnego rodzaju pozytywnych formach działania (organizacje, kluby, wydarzenia kulturalne, sportowe),

pomocy w pierwszym kontakcie z wyżej wymienionymi formami aktywności.

Zapobieganie próbom używania środków uzależniających
Wśród dzieci z rodzin alkoholowych częstym zjawiskiem jest tendencja do używania środków uzależniających (papierosów, alkoholu, narkotyków). Konieczne jest indywidualne rozpoznanie i próba określenia stopnia zaangażowania, jeśli kontakt z używkami już nastąpił, a następnie podjęcie decyzji, czy w konkretnym przypadku wymagana jest intensywniejsza praca wychowawcza w szkole, czy też kontakt z ośrodkiem specjalistycznym. Pozytywnym wskaźnikiem, który pozwala przypuszczać, że motywacje i tendencje do używania alkoholu i innych używek nie są zbyt głęboko uwewnętrznione, a wynikają raczej z naśladownictwa (modelem jest pijący rodzic), są odczucia dzieci związane z używkami: wstyd i obawa przed wykryciem. Stwarza to możliwość i szansę pozytywnego wpływania na motywacje związane z używaniem alkoholu i innych używek.
Skuteczną, dającą dobre rezultaty techniką profilaktyczną jest negacja błędnych wyobrażeń na temat alkoholu, na przykład mitu prawdziwej męskości łączącej się z paleniem i piciem. Zażywanie środków odurzających (w tym alkoholu) w przypadku dzieci z rodzin alkoholowych bywa jednym ze sposobów rozładowywania napięcia, stąd w działaniach profilaktycznych znaczenie pozytywne może mieć także trening w innych sposobach rozładowywania napięcia.
Aktywizacja opieki w rodzinie

Sytuacja rodzinna dzieci z rodzin alkoholowych nie sprzyja konstruktywnemu rodzicielstwu będącemu harmonią miłości, rozumu i intuicji (Sztander 1993). Zarówno kształtowanie pozytywnej działalności dzieci w czasie wolnym, jak i zapobieganie próbom picia i palenia powinno łączyć się z aktywizacją opieki w rodzinie. Badania empiryczne wskazują na to, że dzieci z rodzin alkoholowych chcą być traktowane przez rodziców z szacunkiem i wyrozumiałością, oczekują od nich pomocy, poświęcenia czasu i zainteresowania, ujawniają ogromne pragnienie miłości. Specyficznym problemem rodzinnym występującym znacznie częściej wśród rodzin alkoholowych są awantury między rodzicami, stosowanie kar fizycznych, nierówne traktowanie dzieci.
Sposobem zmniejszania roli kar fizycznych jest tutaj przede wszystkim uświadamianie rodziców o ubocznych skutkach przemocy oraz istnieniu innych możliwości wychowawczych bez używania kar fizycznych. Niewątpliwie praca nad przekonaniami rodziców o efektach fizycznego karania dzieci wymaga od nauczyciela nie tylko pewnego rodzaju wiedzy psychologicznej, ale głównie cierpliwości i konsekwencji w działaniu. Zalecane jest w tym przypadku wielokrotne powracanie do tego samego tematu w rozmowach z rodzicami.
Współpraca z rodzicami powinna dotyczyć także sprawności pracy domowej. Chodzi o stworzenie dziecku, po pierwsze, właściwych warunków materialnych, czyli zorganizowanie odpowiedniego kącika do pracy domowej, po drugie zaś systemu wzmocnień i kontroli: na przykład sprawdzanie systematyczności pracy, kontrolowanie zeszytów. W ten sposób rodzice mogą okazać dziecku zainteresowanie i aprobatę, których ono tak bardzo pragnie i oczekuje.
Dużą rolę w wychowaniu dzieci z rodzin alkoholowych spełniają krewni (dziadkowie, ciocie). Nie należy lekceważyć tych osób. Jeśli są zaangażowane w działania wychowawcze, mogą odgrywać znacznie większą rolę niż mogłoby to wynikać z ich formalnej pozycji. Osoby takie sprzymierzone z wychowawcą czy nauczycielem mogą mieć znaczący udział na przykład w kształtowaniu pozytywnej aktywności dziecka w czasie wolnym lub wnieść istotny wkład w ugruntowanie systemu światopoglądowego i systemu wartości dziecka.
Ogólne zalecenia profilaktyczne
Ogólna formuła zaleceń profilaktycznych przedstawionych w tym artykule zawiera się w stwierdzeniu, iż podejmując jakiekolwiek działania profilaktyczne w zakresie systemu odbioru siebie i świata przez dzieci z rodzin alkoholowych, należy postępować ze szczególną refleksyjnością. Oznacza to przede wszystkim:

świadomość genezy inności dostrzeganego wzorca zachowania,

zgodną z tą wiedzą interpretację konkretnego zachowania,

dążenie do zrozumienia danego zachowania w szerszym kontekście sytuacji (miejsce, świadkowie, aktualny kontekst rodzinny itd.),

zwiększony margines tolerancji i skrupulatne uznawanie wszelkich zasług dzieci.

Najważniejszą zasadą postępowania z dziećmi z rodzin alkoholowych jest konsekwencja, jasne przesłanki i aprobowane wartości społeczne w wychowaniu, a niezbędnym narzędziem psychologicznym autorytet. Zyskując autorytet wychowawca czy nauczyciel staje się modelem nie tylko zachowań, dzięki czemu możliwe staje się prowadzenie i rozwijanie działań psychokorekcyjnych i profilaktycznych, ale także preferowanych wartości. Korzystając z tego może dążyć do kształtowania i ugruntowywania systemu wartości dzieci.
System wartości dzieci z rodzin alkoholowych, w porównaniu z systemem wartości innych dzieci, jest bowiem słabo i niewłaściwie ukształtowany: wartości są deklaratywne mądrość i uroda są bardziej preferowane niż uczciwość i odwaga zaś wybory mało konsekwentne i wewnętrznie sprzeczne.
Należy sobie zdawać sprawę, że równolegle z oddziaływaniem profilaktycznym wśród dzieci z rodzin alkoholowych powinien być realizowany program mający na celu wspieranie motywacji nauczycielskich, tak aby nauczyciele podejmowali świadomie działania profilaktyczne wobec tych dzieci i widzieli sens własnych działań.

 

---