SUPERKOMPENSACJA

Podstawą dobroczynnego wpływu ćwiczeń fizycznych na organizm jest zjawisko superkompensacji.

Zostało ono szczególnie wszechstronnie poznane, opisane i wykorzystane w treningu sportowym, może jednak doskonale służyć do wyjaśnienia wielu zjawisk zachodzących w organizmie człowieka podczas wszelkiego wysiłku i wypoczynku. Znajomość tego zjawiska pozwala nam taki wysiłek racjonalnie i optymalnie zaplanować.

Zjawisko S. polega na tym, że podczas > TRENINGU doprowadzamy do wyczerpania zasobów energetycznych. Organizm. dążąc do przywrócenia równowagi. odbudowuje podczas wypoczynku dotychczasowe zasoby (kompensacja) Jeżeli zaś wysiłek był duży, tak, że zapasy zostały wyczerpane, wówczas organizm nie tylko wyrównuje powstałe straty, ale nawet gromadzi zasoby niejako "na zapas". Umożliwia to wykonanie kolejnej pracy na nieco wyższym poziomie, niż w cyklu poprzednim.

Organizm nasz zachowuje się więc podobnie jak niektóre przezorne gospodynie, które kiedy jakiś produkt z ich spiżarni wyczerpie się szybko i do końca, starają się nie tylko przywrócić poprzedni stan zapasów, ale zwiększyć go tak, aby uniknąć przykrej niespodzianki, że czegoś w krytycznym momencie zabraknie.

Odbudowanie w czasie wypoczynku wyczerpanych podczas wysiłku zapasów pozwala następny trening wykonać na podwyższonym poziomie. Organizm mając po prostu większe zasoby energetyczne, a także większe doświadczenie w ich eksploatacji może takiemu podwyższonemu wysiłkowi sprostać,

Wielokrotnie, prawidłowo, co do częstotliwości, objętości i intensywności powtarzanie wysiłku na przemian z racjonalnie organizowanym wysiłkiem stanowi więc zasadniczą tajemnicę podnoszenia sprawności fizycznej, a co za tym idzie zdrowia, dobrego samopoczucia, zdolności do wykonywania pracy bez zmęczenia, fizycznej i psychicznej odporności na czas choroby. Jest też ważnym warunkiem podniesienia sprawności intelektualnej. W sporcie wyczynowym zasady racjonalności i zgodności z faktycznymi potrzebami organizmu są często łamane i zjawisko S. jest wykorzystywane na granicy bezpieczeństwa a często granica ta jest przekraczana. Patrz też > TRENING REKREACYJNY.

Zależności pomiędzy poszczególnymi składnikami tego procesu, są bardzo złożone, nie jest możliwe ich dokładne opisanie w krótkim szkicu. Wystarczy jednak, jeżeli na nasz codzienny użytek będziemy wiedzieli, że po dłuższym i cięższym wysiłku musi nastąpić dłuższy wypoczynek, oraz, że najkorzystniejsze są wysiłki o średniej intensywności, ale dłużej trwające. Wysiłki niewielkie dają mały zysk, wysiłki bardzo ciężkie są nieskuteczne, a często szkodliwe.

Gdyby jednak tajemnice tych procesów były tak proste jak przedstawiamy wyżej schemat, trenerzy nie mieliby żadnych trudności z doprowadzaniem swych podopiecznych do rekordowych wyników. Tymczasem znane są liczne pomyłki i "nietrafienia" z formą zawodnika, co w znacznej mierze wynika z niewłaściwego zastosowania relacji wysiłek - odpoczynek.

Nader istotna jest tu znajomość czasu, po jakim występuje zjawisko S. Zależy to od bardzo wielu czynników : intensywności wysiłku, głębokości zmęczenia, i jakości wypoczynku. Ogólnie można stwierdzić, że im głębsze było zmęczenie tym intensywniejsze procesy kompensacyjne. Rzecz jednak w tym, że niezwykle trudno jest ustalić indywidualnie dopasowaną dawkę wysiłku tak, by nie była za mała - bo nieskuteczna, ani za duża bo z powodu przetrenowania będzie też nieskuteczna.

Wiemy np. że po wysiłkach intensywnych, ale krótkotrwałych odbudowa następuje szybko. Może to być kwestia kilku godzin. Natomiast po wysiłkach długotrwałych faza S. występuje później, np. po kilkunastu godzinach, ale może też trwać przez kilka dni.

Można biegać codziennie bardzo intensywnie jakiś krótki odcinek albo trenować raz w tygodniu, ale za to długo. Obie metody poza możliwością kontuzji. niewiele dadzą. W obu przypadkach nie dochodzi do racjonalnego wykorzystania zjawiska S. W pierwszym wypadku jest ona zbyt mała i szybko mija, w drugim może być duża, ale zanim nastąpi kolejny trening, dorobek poprzedniego treningu zostanie zaprzepaszczony. Patrz też > ZMĘCZENIE I WYPOCZYNEK.

Wielu sportowców chcąc szybko uzyskać dobre wyniki sportowe stosuje nadmierne dawki treningowe a ponadto są one zbyt częste. Prowadzi to czasem do rzeczywiście szybkiego, ale okresowego przyrostu wyników. W sumie jednak wskutek nadmiernego wyczerpania organizmu i licznych kontuzji mogą wystąpić efekty niekorzystne dla zdrowia i długotrwałej sprawności.

Graficzne przedstawienie zjawiska S. (wg I. Malareckiego)

1. Kolejny trening następuje w momencie, kiedy faza S. minęła, Trening nie zostawia trwałych śladów

2. Kolejne treningi przypadają w fazie S. Następuje nakładanie się efektów treningu i wzrost wydolności

3. Seria treningów, pomiędzy którymi nie dochodzi do pełnej odbudowy. Dopiero po zakończeniu serii na bazie pogłębionego wyczerpania następuje pogłębiona S.

(Z.Cendrowski)

---