OSOBOWOŚĆ A DZIEDZICZENIE CZYLI DZIEDZICZENIE CECH OSOBOWOŚCI

Osobowość

Osobowość jest to ogół cech psychicznych jednostki i dotyczących jej zachowań modyfikowanych pod wpływem doświadczeń i edukacji. Osobowość stanowi o wyjątkowości, niepowtarzalności jednostki, będąc wynikiem ciągłego oddziaływania czynników dziedzicznych ze środowiskiem.

„Największym szczęściem dzieci tej ziemi jest osobowość" pisał J.W.Goethe. Poglądy takie, choć wyrażane w bardziej precyzyjnym języku, są bliskie większości współczesnych. Obecnie osobowość, po dezaktualizacji takich nazw jak: wola, charakter czy jaźń, należy do najważniejszych pojęć naukowych. Osobowość nie jest strukturą niezmienną. Pod wpływem przekazu genetycznego i oddziaływania środowiska zewnętrznego ulega zmianie. Osobowość - obok środowiska - w decydującym stopniu wpływa na ludzkie myślenie i działanie. Jest ona „konstruktorem" biografii człowieka. Stopień zaangażowania osobowości w czasie określonej działalności człowieka może być różny, np. w rozwiązywaniu problemów naukowych czy w trakcie rozwijania tematów artystycznych jest największy.

Osobowość względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych człowieka. Od osobowości zależy zachowanie się człowieka, jego psychiczna tożsamość, sposoby przystosowania się do otaczającej rzeczywistości oraz jej przekształcanie.

Osobowość jest zespołem cech lub czynników konstytucjonalnych. Zintegrowane i całościowe funkcjonowanie psychiczne człowieka jest wyrazem jego osobowości. W jej strukturze wyróżnia się takie komponenty jak:

1) popędy i potrzeby,

2) temperament i charakter,

3) postawy, uzdolnienia i emocje,

4) mechanizmy obronne i obraz samego siebie.

Osobowość jest następstwem kumulowania się bezpośrednich i przetworzonych doświadczeń człowieka regulujących jego zachowanie. Podstawowe składniki osobowości to temperament, charakter i inteligencja. Osobowość - obok środowiska - w decydującym stopniu wpływu na ludzkie myślenie i działanie; jest ona „konstruktorem" biografii człowieka.

Inteligencja

Inteligencja (łac. intelligentio - „pojętność") jest to zespół zdolności umysłowych umożliwiający jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i warunków życia. Jest to pojęcie definiowane w psychologii niejednolicie, służące głównie do określenia ogólnego określenia poziomu sprawności intelektualnej. Inteligencja jest to cecha umysłu, odpowiadająca za sprawność w zakresie myślenia, rozwiązywania problemów i innych czynności poznawczych. Od poziomu inteligencji zależy poprawność i rozumienie złożonych problemów i skuteczność poszukiwania trafnych rozwiązań, a także sprawność działania w sytuacjach trudnych i nowych. W ujęciu Bineta (1905) - twórcy pierwszych testów do badania inteligencji -inteligencja to przede wszystkim zdolność do wydawania trafnych sądów, zwłaszcza w odniesieniu do problemów i sytuacji dnia codziennego. Myślenie człowieka inteligentnego jest ukierunkowane, czyli prowadzone według skutecznego planu zmierzającego do rozwiązania problemu. W dalszym ciągu prowadzi się badania nad dziedziczeniem inteligencji oraz nad wpływem kultury, środowiska, wychowania i nauczania na rozwój umysłowy. Dla prawidłowego rozwoju inteligencji niezbędne jest zarówno odpowiednie wyposażenie genetyczne jak też właściwe odżywianie, nauczanie i stymulujące wpływy środowiska. Iloraz inteligencji (intelligence quotient - IQ) to globalny wskaźnik (miara) poziomu inteligencji. W ujęciu klasycznym jest stosowany w badaniach rozwoju umysłowego dzieci, jest to stosunek wieku umysłowego (obliczonego na podstawie wyników badania testowego) do wieku biologicznego (wieku kalendarzowego), pomnożony przez 100. Wiek umysłowy jest to określenie poziomu rozwoju umysłowego charakterystycznego dla większości osobników populacji w danym wieku kalendarzowym. Wiek umysłowy oceniamy na podstawie wyniku badania testowego poziomu rozwoju umysłowego (inteligencji dziecka). Jest on wyrażony wiekiem życia, w którym większość dzieci osiąga ten poziom. Współczynnik o wartości 100IQ jest wyższy lub niższy od 100, zależnie od tego, czy osiągnięty przez dziecko wiek umysłowy jest wyższy lub niższy od jego wieku kalendarzowego (wieku życia). Współczynnik o wartości 100 oznacza, że dziecko ma, jak na swój wiek, przeciętną inteligencję. Jak wspomniano powyżej, pierwsze testy na inteligencję zastosował francuski psycholog Alfred Binet. Od momentu powstania testy na inteligencję były stosowane przede wszystkim jako wskaźniki powodzenia w nauce szkolnej.

Test Stanforda - Bineta i jego odmiany zawierają wersje dla każdego poziomu wiekowego, od 2 do 20. Testy te obejmują takie czynności, jak kopiowanie pojedynczych obrazków, wypełnianie wzorem brakujących elementów, nawlekanie paciorków na nitkę, odpowiadanie na pytania, rozpoznawanie absurdalności w obrazach, wybieranie z grupy wyrazów tych, które mają ze sobą coś wspólnego, układanie w pary abstrakcyjnych wzorów, przewidywanie kolejnych znaków w ciągach arytmetycznych i graficznych itd. IQ wzrasta z wiekiem do około 18 roku życia i pozostaje w miarę stałe przez większość dorosłego życia. Ludzie z IQ powyżej 130 są wyjątkowo inteligentni, a osoby z IQ poniżej 70 upośledzone umysłowo.

W testach inteligencji dla dorosłych (współcześnie także wielu testach dla dzieci) IQ wyznacza się na podstawie procedury porównania wyniku badania testowego, osiągniętego przez daną osobę, z rozkładem wyników w populacji, do której ta osoba należy. IQ w danej populacji ma rozkład normalny (ze średnią 100), a większość wyników mieści się w przedziale 85 - 115.

Trzeba uzyskać minimum 149 pkt. w skali Cattela w teście na inteligencję, żeby móc wstąpić do Międzynarodowego Stowarzyszenia Mensa, skupiającego najinteligentniejszej osoby na świecie (9 tysięcy). Wśród nich jest około 1000 Polaków.

Aktualnie próbom pomiaru inteligencji poddają się miliony Amerykanów. Jednak tak skomplikowanej cechy jaką jest inteligencja nie można określić za pomocą zwykłego pomiaru. Inteligencja jest trudna do zdefiniowania i do zbadania. Nigdy nie będziemy mieć pewności, czy mierzymy inteligencję, czy tylko zdolność do wykonywania pewnego testu.

Amerykańscy uczeni zidentyfikowali obszar chromosomu, gdzie znajdują się geny odpowiedzialne za inteligencję i uważają, że poziom naszej inteligencji zależy od genów, a nie od sposobu wychowania.

Pewne zdolności intelektualne mają podłoże genetyczne, ale na inteligencję składa się wiele genów i ich produktów. Pierwszy gen warunkujący inteligencję u ludzi znaleziono na 6 chromosomie. Trwają poszukiwania wszystkich genów inteligencji, które działając razem wywierają duży wpływ na ten składnik osobowości. Kolejnym zadaniem dla naukowców będzie wyjaśnienie, jak działają geny inteligencji. Jedni uważają, że pomagają one w tworzeniu komórek nerwowych. Inni twierdzą, że wysyłają sygnały, które odpowiadają naszym myślom, z jednej części mózgu do drugiej. Należy jednak podkreślić, że powodzenie w życiu zależy nie tylko od inteligencji lecz także od umiejętności kierowania emocjami i innych cech osobowości. Takie rozumienie tej cechy tłumaczy, dlaczego zdolni uczniowie niekiedy nie radzą sobie w nauce, a potem w pracy, a osoby o przeciętnym ilorazie inteligencji odnoszą życiowe sukcesy. Takie cechy jak zdolność motywacji, wytrwałość w dążeniu do celu mimo niepowodzeń, umiejętność panowania nad emocjami, nie poddawanie się przeciwnością, pozytywne myślenie i przedsiębiorczość bez wątpienia świadczą o inteligencji.

Inteligencja jest w populacji rozdzielona nierównomiernie, a rozkład ilorazu inteligencji (IQ - intelligence quotient) ma kształt krzywej Gaussa. Jak już wspomniano, wskaźnikiem poziomu inteligencji jest tzw. iloraz inteligencji. Jest on obliczony na podstawie rozwiązywania testów psychologicznych, przeznaczonych dla określonych grup wiekowych. Na podstawie ilorazu inteligencji wyodrębniono w populacjach ludzkich następujące kategorie inteligencji: opóźnienie umysłowe, granica normy, poniżej przeciętnej, przeciętna, wysoka, bardzo wysoka. Ok. 95% populacji ma IQ mieszczący się w granicach dwóch odchyleń standardowych od średniej (od 70 do 129). Osób o bardzo wysokim IQ (powyżej 130) jest w populacji ok. 2,2%, co w warunkach polskich stanowi około 800 tyś. osób. Większość osób kończących studia posiada IQ powyżej przeciętnej od 110 do 119. W populacji jest ok. 2,2% ludzi o IQ poniżej 70. Określa się ich jako opóźnionych umysłowo.

Niedorozwój umysłowy zależnie od jego głębokości dzielimy na:

1. idiotyzm (idiotismus), jeżeli IQ mieści się w granicach 0-19,

2. głuptactwo (imbecilitas), jeżeli IQ mieści się w granicach 20-39,

3. ociężałość umysłową (debilitalis mentalis), jeżeli IQ mieści się w granicach 46 - 69.

Górny pułap możliwości intelektualnych człowieka jest determinowany genetycznie. Inteligencję dziedziczy się poligenowo- (prawdopodobnie przez 22 pary genów) a jej oddziedziczalność wg jednych autorów mieści się w granicach od 20 do 40% a wg innych od 50 do 80%. Z badań wynika, że za inteligencję odpowiada więcej niż jeden gen, a także, że wpływ genów na inteligencję jest większy niż sądzono do tej pory i zdecydow7anie przeważa nad wpływem środowiska, w jakim dorasta dziecko. Jako cecha poligenowa ulega w szerokim zakresie zmianom pod wpływem czynników środowiskowych. Rodzice muszą ze swoim dzieckiem rozmawiać jeśli chcą by było jak najlepiej rozwinięte intelektualnie. Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach sugerują, że obok determinacji genetycznej o rozwoju intelektualnym i emocjonalnym człowieka decydują trzy pierwsze lata życia człowieka. O przyszłych możliwościach intelektualnych i zdolnościach dziecka przesądza liczba połączeń, jakie tworzą się między nimi. Część z nich powstaje na skutek wyposażenia genetycznego. Pozostałe tworzą się już w okresie płodowym i od pierwszych dni życia dziecka.

Mózg małego dziecka jest niezmiernie plastyczny. Pod jednym wszakże warunkiem, że są dostarczone mu odpowiednie bodźce. Im więcej uwagi poświęcają rodzice dziecku w -ciągu pierwszych trzech lat jego życia, a zwłaszcza w pierwszym roku, -im częściej bawią się z nim, mówią do niego, umożliwiają poznanie świata, tym szybciej rozwija się ono intelektualnie. Zwłaszcza doświadczenia wieku niemowlęcego w dużym stopniu decydują o rozwoju intelektualnym człowieka. Badania przeprowadzone w Kanadzie stwierdziły, że przystosowanie do sytuacji stresowych lepsze jest u dzieci wychowywanych przez troskliwe matki oraz większa jest ich zaradność w nowych sytuacjach.

Dlaczego stymulacja ze strony rodziców jest tak ważna?

Dziecko pozbawione kontaktu z innymi dziećmi i rodzicami ma niewielkie możliwości poznania otoczenia, nie „gimnastykuje" mózgu. Wówczas zanikają połączenia nerwowe, które nie są intensywnie użytkowane, nie tworzą się i nie utrwalają nowe. Zdolność mózgu do tworzenia połączeń nerwowych najbardziej intensywna do trzeciego roku życia utrzymuje się przez następnych kilkanaście lat. Jest wyraźnie zauważalna do 10 - 11 roku życia, potem słabnie. W tym okresie dziecko najłatwiej uczy się języków obcych (im wcześniej zaczyna, tym większe szansę na perfekcyjne opanowanie), ujawnia uzdolnienia muzyczne, plastyczne czy matematyczne. „Przeoczenie" tego okresu może doprowadzić do sytuacji, że nigdy się nie dowiemy, na co rzeczywiście stać konkretne dziecko. Bardzo pożądane jest także wczesne zapoznanie dzieci z dźwiękami muzyki, zwłaszcza klasycznej. Powstające wówczas obwody neuronalne mają podobny „wzór" połączeń, jak w przypadku myślenia abstrakcyjnego. Dlatego dzieci wcześnie uczone śpiewu czy muzyki wykazują większe zdolności matematyczne. Nazwano to efektem Mozarta.

Noworodek, którym matka troskliwie się opiekuje, mówi do niego, kołysze do snu, wyrasta na osobnika sprawniejszego umysłowo. Im częściej matka przemawia do swojego dziecka, im częściej się z nim bawi, tym więcej w jego mózgu powstaje nowych połączeń nerwowych. Współgrające z odczuciami dziecka emocje matki wzmacniają jego reakcje i utrwalają sień połączeń neuronalnych. W mózgu niemowlęcia tworzy się bardzo wcześnie coś w rodzaju „mapy percepcyjnej" dźwięków języka, którym mówią osoby w jego otoczeniu. Silniejsze powiązania pomiędzy neuronami wzmacniają pamięć i wpływają pozytywnie na rozwój inteligencji. Tak więc inteligencja nie jest wyłącznie kwestią dziedziczenia. Wprawdzie istnieją geny kontrolujące procesy pamięciowe i sprawność umysłu, ale ich aktywność zależy w dużym stopniu od otoczenia, w jakim przebywa niemowlę. Ód aktywnej postawy rodziców zależy zatem, czy mózg noworodka, który wciąż jest jeszcze plastyczny i podatny na bodźce zewnętrzne, będzie się szybko rozwijał, czy też zatrzyma się na pewnym poziomie. Przekroczenie tego progu w późniejszym wieku jest oczywiście możliwe, ale jest to zadanie znacznie trudniejsze i wymagające większego wysiłku.

Należy jednak podkreślić, że przy niedorozwoju umysłowym, nawet najlepsi pedagodzy osiągną niewielkie wyniki edukacyjne. W bardzo dobrych warunkach środowiskowych może się zdarzyć, że osoba o niższych możliwościach genetycznych osiągnie lepsze wyniki intelektualne i życiowe, aniżeli osoba o bardzo dobrym wyposażeniu genetycznym, ale żyjąca w złych warunkach środowiskowych.

Każdy człowiek ma szeroki zakres możliwości rozwoju inteligencji, przy czym granice tego zakresu są uwarunkowane dziedzicznie i modyfikowane przez środowisko.

Jak już wspomniano, inteligencja jest to złożona sprawność umysłowa, przejawiająca się przede wszystkim w zdolności logicznego myślenia oraz w umiejętności wykorzystania posiadanej wiedzy i doświadczenia w nowych sytuacjach. Człowieka inteligentnego cechuje elastyczność w działaniu i myśleniu oraz duży poziom aktywności i wiedzy O ile np. wzrost dorosłego człowieka jest wartością stałą, z inteligencją jest inaczej. Poprzez bodźce umysłowe i trening, jej poziom może się zmienić. U człowieka inteligencja osiągnęła niezwykle wysoki poziom dzięki rozwojowi mowy. Zależy on od wielu czynników. Iloraz inteligencji będzie wyższy, gdy człowiek jest wypoczęty, a niższy, gdy jest zmęczony, lub gdy znajduje się w niekorzystnej, stresującej sytuacji. Inteligencja uzależniona też jest od ogólnej kondycji psychicznej. Inteligencja potomstwa jest zasługą m.in. jodu. Chociaż w sklepach można kupić wyłącznie sól jodowaną ciągle spożywamy za mało jodu. Powinny o nim pamiętać zwłaszcza kobiety ciężarne. Gdy nie dostarczają organizmowi wystarczającej ilości tego pierwiastka, gruczoł tarczycowy „nie ma z czego" wyprodukować swoich hormonów: tyroksyny i trójjodotyroniny, bez których ośrodkowy układ nerwowy płodu rozwija się wolniej. Dlatego co piąte dziecko, któremu w życiu płodowym brakowało jodu, ma nieco niższy współczynnik inteligencji. Jod jest zawarty w rybach morskich i m.in. dlatego są one zalecane w diecie ciężarnych.

Obecnie jednym z najczęściej stosowanych testów na inteligencję u osób dorosłych jest skala inteligencji Wechsiera. Jej celem jest poznanie słabych i mocnych stron umysłu badanej osoby, a nie tylko jej znajomości, słownictwa i matematyki. Ogólnie uważa się, że inteligencji jako takiej nie można mierzyć -jedynie pewne jej formy. Inteligencji nie można też zdefiniować, można jedynie określić pewne formy inteligentnego myślenia. Tak wygląda obecny stan wiedzy na temat inteligencji.

Temperament

Temperament jest to zespół względnie stałych cech psychicznych, charakteryzujący dynamikę emocjonalną życia człowieka^ jego procesów poznawczych oraz zachowań. Temperament jest jednym z elementów osobowości, kształtujących odporność na sytuacje trudne oraz sprawność i styl działania człowieka. Temperament (łac. temperare - łagodzić, hartować) to podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, przejawiające się w zachowaniu jednostki począwszy od wczesnego dzieciństwa. Pierwotnie biologicznie zdeterminowany temperament podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej dla jednostki interakcji genotypu ze środowiskiem (fizycznym i społecznym). Tak więc jest aspektem osobowości, złożonym z indywidualnych dyspozycji jednostek do specyficznych wzorców reakcji emocjonalnych, zmian nastroju oraz wysokiego bądź niskiego progu wrażliwości. Istnieje tendencja, by uważać temperament za uwarunkowany genetycznie: głównie dlatego, że ogromne różnice w sposobie reagowania na bodźce - hałas, ostre światło, nagłe ruchy, dotknięcie, kontakt fizyczny dają się zaobserwować już u noworodków.

Do podstawowych cech temperamentu należą:

• Siła reakcji na bodźce (reaktywność).

• Łatwość przestawiania się z jednej czynności na drugą.

• Impulsywność.

• Tempo przebiegu reakcji psychicznych

Reaktywność to stosunek siły reakcji do siły wywołującego ją bodźca. Im niższa reaktywność, tym silniejszy musi być bodziec, aby wywołać reakcję emocjonalną. Różnice reaktywności ludzi są uwarunkowane genetycznie i w niewielkim stopniu mogą zmienić się pod wpływem doświadczeń człowieka.

Fizjologicznymi podstawami temperamentu są właściwości układu wydzielania wewnętrznego oraz ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego. Temperament jest więc wyznaczany przez wrodzone właściwości tych układów. Wg Rebera pierwotnie biologicznie zdeterminowany temperament podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej dla jednostki interakcji genotypu ze środowiskiem fizycznym i społecznym. Zdaniem ww. autora nowoczesne koncepcje temperamentu kładą nacisk na funkcjonalne znaczenie temperamentu, które w interakcji z niesprzyjającym środowiskiem społecznym (głównie systemem wychowawczym) mogą prowadzić do zaburzeń zachowania.

W zależności od przyjętej teorii temperamentu do jego struktury zalicza się różne cechy, takie jak: ekstrawersja - introwersja, impulsywność, neurotyczność, emocjonalność, reaktywność emocjonalna, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość, poszukiwanie doznań i potrzeba stymulacji.

Już Hipokrates wyróżnił 4 typy temperamentu: flegmatyka, choleryka, melancholika i sangwinika.

Flegmatyk (gr. phlegmatikos - „pełen śluzu") to człowiek odznaczający się mało dynamicznym usposobieniem, nie ulegający gwałtownym emocjom, słabo reagujący na podniety, ale wytrwały w działaniu i konsekwentny w uczuciach. Typ flegmatyczny charakteryzuje się małą pobudliwością, jest zrównoważony i opanowany. Według I. P. Pawiowa fizjologiczną podstawę temperamentu flegmatyka stanowi silny i zrównoważony typ układu nerwowego.

Choleryk (gr. chole - „żółć") - to człowiek wybuchowy, o silnych i szybko powstających reakcjach uczuciowych; odznaczający się dużą energią życiową i brakiem opanowania. Reakcje choleryka są niewspółmierne do bodźca. Fizjologiczną podstawę temperamentu choleryka stanowi silny, niezrównoważony (przewaga procesu pobudzania nad procesem hamowania) typ układu nerwowego.

Melancholik (gr. melancholikos - „smutny") - to człowiek o usposobieniu łagodnym, biernym, którego cechuje brak impulsywności, silne, wolno narastające reakcje uczuciowe. Melancholik w działaniu jest mało odporny i niewytrwały. Typ melancholika cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia. Wg I. P. Pawiowa fizjologiczną podstawę temperamentu melancholika stanowi tzw. słaby typ układu nerwowego.

Sangwinik (łac. sanguis - „krew") - to człowiek o żywym, pogodnym, uczuciowym, aktywnym usposobieniu, wrażliwy, o silnych i szybkich reakcjach. Sangwinik łatwo dostosowuje się do zmiennych warunków życia, jest odporny na trudności. W typologii wyższej czynności nerwowej I. P. Pawiowa odpowiada mu silny zrównoważony i ruchliwy typ układu nerwowego.

W pierwszej połowie XX w. biologiczne podstawy temperamentu wiązano z typem budowy ciała człowieka (konsytucjonalizm). Typologia konstytucjonalna to koncepcja dotycząca możliwych związków między strukturą ciała a zachowaniem psychicznym jednostki (typologia - to badanie cech fizycznych i psychicznych ludzi; ludzie dzielą się na pewną liczbę typów). W Europie dominowała tzw. konstyucjonalna typologia temperamentu wg E. Kretschmera, a w Stanach Zjednoczonych W.H. Sheldona.

Z kolei Pawłów podkreślił znaczenie podstawowych cech układu nerwowego i siły procesu pobudzania i hamowania, ruchliwości i równowagi procesów nerwowych. Ich odpowiednia kombinacja stanowi fizjologiczną podstawę temperamentu. Współczesne badania nad neurofizjologicznymi, hormonalnymi i biochemicznymi korelacjami temperamentu nie doprowadziły do jednoznacznych wniosków co do jego podstaw biologicznych. Obecne badania koncentrują się głównie na ustalaniu, do jakiego stopnia różnice indywidualne w cechach temperamentu są zdeterminowane genetycznie. Wyniki badań opartych na metodach genetyki zachowania sugerują, że czynnik genetyczny odpowiada w granicach od około 20% do ponad 40% za różnice w temperamencie. E. Kretschmer opisuje morfologię w powiązaniu z właściwościami fizjologicznymi i wyższymi czynnościami nerwowymi. Według typologii ww. autora wyróżnia się:

Typ leptosomatyczny - smukła budowa, długa, wąska klatka piersiowa, krańcowa postać tego typu określana jest jako typ asteniczny.

Typ atletyczny - o silnej budowie, silnym rozwoju kośćca i mięśni, szerokiej twarzy, szerokich dłoniach i stopach.

Typ pykniczny - o przysadzistej budowie, słabo rozwiniętych mięśniach, krótkiej szyi, szerokiej twarzy.

Typ dysplastyczny - z zaburzeniami endokrynologicznymi i wadami postawy.

Typ asteniczny wiązany był przez Kretschmera z schizotymicznym typem temperamentu (osoba zamknięta w sobie, oschła, drażliwa), typ pykniczny z cyklotymicznym (osoba otwarta, chwiejna emocjonalnie), a typ atletyczny z wiskozyjnym (osoba w zachowaniu i uczuciach stabilna, mało plastyczna).

W.H. Sheldon wyróżnił trzy składniki określające typy budowy fizycznej (występujące w różnych proporcjach u każdego człowieka: endomoficzny, mezomorficzny i ektomorficzny). Ludzie z przewagą składnika endomorficznego mają silnie rozwinięte narządy wewnętrzne i tkankę tłuszczową; typ mezomorficzny oznacza się rozwojem kośćca i tkanki mięśniowej; typ ektomorficzny cechuje wątła budowa ciała i rozwój tkanki mięśniowej. William Sheldon uważa kombinację trzech listków zarodkowych endorficznego, mezomorficznego i ektomorficznego za główne składniki określające typy budowy:

Typ endorficzny - silny rozwój narządów trawienia, miękkość, okrągłość, silny rozwój tkanki tłuszczowej Endorficy są pogodni, uprzejmi, tolerancyjni, o równomiernym nastroju.

Typ mezomorficzny - silny rozwój mięśni, dobre wykształcenie szkieletu. Mezomorfiy są energiczni, odważni, lubią ryzyko.

Typ ektomorficzny - silny rozwój skóry i układu nerwowego. Ektomorficy mają ciało wysmukłe, są powściągliwi.

Udział każdego komponentu w konstytucji określa się w skali od l do 7. Idealna równowaga wszystkich komponentów to 4,44. Wyróżnia się 76 somatotypów. Endomorficy wcześniej dorastają, ektomorficy później.

Ze współczesnych koncepcji temperamentu szczególnie znana jest koncepcja Hansa Eysencka. Wyodrębnił on dwa podstawowe typy osobowości: ekstrawertyczny i introwertyczny. Ekstrawertyk (od tac. ekstra - na zewnątrz i vertere - obracać, zwracać) interesuje się światem, kontaktami z innymi ludźmi, jest plastyczny, łatwo przystosowuje się do zmian. Introwertyk (od łac. intro - do wewnątrz) bardziej koncentruje się na sobie. Jest powściągliwy w ujawnianiu swego wewnętrznego świata. U ekstrawertyków - odwrotnie niż u introwertyków - procesy pobudzenia przeważają nad procesami hamowania, co sprawia, że ci pierwsi odbierają te same bodźce jako intensywniejsze i reagują na nie silniej.

Ekstrawertycy trudniej poddają się socjalizacji, trudniej ich wychować, stąd ich większa skłonność do popełniania przestępstw. Z racji wzmożonej impulsywności i agresywności częściej ulegaj ą wypadkom.

Oba typy różni również poziom neurotyczności. Introwertycy wykazują większą podatność na nerwice. Wysoki neurotyzm, równoznaczny z niestabilnością, sprzyja zmienności zachowania, podatności na przeżywanie lęku i depresji, a także wzmożonej sugestywności. Uwzględnienie poziomu pobudzania i neurotyczności prowadzi do wyróżnienia czterech typów temperamentu: introwertyków stabilnych, introwertyków niestabilnych, ekstrawertyków stabilnych i ekstrawertyków niestabilnych.

Introwertyk stabilny to tradycyjny flegmatyk. Dominuje u niego bierność i spokój. To człowiek myślący i kontrolujący się, godny zaufania, pełen troski i uwagi. Introwertyk niestabilny (neurotyczny) jest typem melancholika. To przede wszystkim osoba cicha i o obniżonym nastroju (w złym humorze). Charakteryzuje ją lękliwość, ale także sztywność i nieugiętość, trzeźwość poglądów, pesymizm, ostrożność, rezerwa w kontaktach z innymi i trudności przystosowawcze.

Ekstrawertyk niestabilny to tradycyjny choleryk, osoba drażliwa i aktywna. Znamienny dla niej jest niepokój, objawiający się niekiedy agresywnością, pobudliwość, duża zdolność do zmian, impulsywność i optymizm. Natomiast ekstrawertyk stabilny przypomina sangwinika. Jest towarzyski i zadowolony. Charakteryzuje go otwartość, rozmowność, łatwość nawiązywania kontaktów, witalność i beztroska.

Eysenck wiąże intro- i ekstrawersję z aktywnością układu siatkowatego (struktura w mózgu) oraz kory mózgowej. Ponieważ podłoże biologiczne jest dziedziczone, to - mimo że osobowość człowieka kształtuje się pod wpływem środowiska - około trzy czwarte różnic indywidualnych wynikających z ekstrawersji bądź introwersji jest uwarunkowana genetycznie.

W ostatnich latach wprowadzono podział zachowań na zachowania typu A i B. Obserwuje się wzrost zainteresowania problematyką zachowań typu A u dzieci i dorosłych, głównie ze względu na konieczność podejmowania działań profilaktycznych, mających na celu zmniejszenie ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia.

O ile dzieci typu A są niecierpliwe, hiperaktywne, ambitne, o tyle dzieci typu B są ich przeciwieństwem, zrównoważone, spokojne, rozluźnione. Niektórzy autorzy sugerują, że nacisk na potrzebę osiągnięć jest kluczem do zrozumienia psychodynamiki wzoru A. Zachowania tego typu są sposobem radzenia sobie z zagrożeniem utraty poczucia kontroli nad środowiskiem. Poczucie takiego zagrożenia doświadczone przez jednostkę wywołuje lęk. Zachowania typu A są kształtowane przede wszystkim przez oddziaływanie środowiskowe, ale u ich podłoża leżą cechy temperamentalne, działanie rodziców polegające na wzmocnieniu osiągnięć dzieci, czy też na manifestowaniu wysokich aspiracji dotyczących tych osiągnięć sprzyjają kształtowaniu wzoru zachowania A. Jednostki typu A wykazują tendencję do rywalizacji, agresji, ciągłe nastawienie na bycie lepszym. Dzieci typu A wyraźnie odczuwają presję czasu i są bardziej niecierpliwe niż dzieci typu B. Tego typu zachowania mogą być przejawiane już u dzieci w wieku przedszkolnym. Stwierdzono, że dzieci typu A, w porównaniu z jednostkami typu B częściej angażują się w gry i zajęcia sportowe oraz, że istnieje dodatni związek między zachowaniami typu A a osiągnięciami szkolnymi. Uczniowie o wzorze A wykazują wyższą motywację do nauki oraz odznaczają się lepszymi osiągnięciami w szkole. Wykazują też wyższy poziom aspiracji oraz wyższą motywację do nauki. Przeciwieństwem jednostek typu A są jednostki typu B; są to dzieci rozluźnione, spokojne, zrównoważone, mniejszą wagę przywiązują do osiągnięć w nauce czy innych dziedzinach życia.

Tendencja do zachowań typu A u dzieci ma też konsekwencje negatywne. Wzór A uważany jest za czynnik ryzyka chorób psychosomatycznych, a przede wszystkim choroby niedokrwiennej serca. Ważne więc jest podejmowanie działań profilaktycznych, kształtowanie wzoru zachowania korzystnego dla zdrowia,

Temperament dziecka wyjaśnia ok. 20% wariancji w zakresie potrzeby osiągnięć u dzieci typu A, a pozostałe 80% zależy od oddziaływania środowiskowego, głównie ze strony rodziców. Tym samym otoczenie może sprzyjać lub utrudniać formowanie się zachowań typu A. Tak więc pewne właściwości temperamentu widoczne w okresie wczesnego dzieciństwa mogą predysponować dzieci w kierunku rozwoju tego typu zachowań.

Neurotyczność

Osobowość neurotyczna jest uwarunkowana genetycznie. Odziedziczalność cech osobowości neurotycznych wynosi 81%. Neurotyczność charakteryzuje się:

• Wzmożoną drażliwością.

• Osłabieniem nerwowym.

• Przygnębieniem.

• Zaburzeniami wynikającymi z dominacji układu sympatycznego nad parasympatycznym.

Funkcjonowanie układu sympatycznego pozostaje w ścisłym związku z poziomem katecholamin (adrenaliny, noradrenaliny, dopaminy). Katecholaminy są monoaminami biogennymi, które działają jako neurotransmitery (przekaźniki w układzie nerwowym -noradrenalina lub jako hormony - adrenalina). Dopamina jest głównym fizjologicznym regulatorem wydzielania prolaktyny. Dopamina jest neuroprzekaźniekiem o działaniu adrenalinopodobnym. Katecholaminy są syntetyzowane i metabolizowane przy udziale specyficznych enzymów, które z kolei powstają pod wpływem określonych genów. Również receptory katecholamin znajdują się pod kontrolą genetyczną. Zaburzenia w tempie syntezy, rozkładu oraz funkcjonowania katecholamin będą więc wpływały na reakcje układu sympatycznego i parasympatycznego.

Według Strelau neurotyczność (brak zrównoważenia emocjonalnego) rozumiana jest jako względnie stała tendencja do doznawania negatywnych emocji, takich jak lęk, depresja, poczucie winy, napięcie emocjonalne. Neurotyczność uwarunkowana jest przewlekle wzmożoną aktywacją układu limbicznego. Układ limbiczny w tym głównie hipokamp, jądro migdałowate i podwzgórze traktowany jest przez wielu badaczy jako fizjologiczny regulator emocji. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne, charakteryzujące się przeciwnymi - w stosunku do wyżej wymienionych emocji - stanami emocjonalnymi i będące wynikiem przewlekle obniżonej aktywacji układu limbicznego.

Neurotyzm objawia się w chwiejności emocjonalnej, lęku, histerii i obniżonej energii. Osoba neurotyczna jest w ciągłym stanie lękowym oraz zajęta przede wszystkim sobą, nie otaczającym ją światem. Jednym z elementów neurotyczności jest hipochondria; jest to stan ciągłego i nieuzasadnionego przekonania, że posiada się poważną chorobę, np. chorobę serca czy raka. Hipochondryk doświadcza często dolegliwości, które bierze się za objawy choroby, której się obawia. Podłoże hipochondrii jest nieznane. Nie reaguje ona na leczenie depresyjne;

być może nie jest niczym więcej niż defektem osobowości, cechującym się obniżonym progiem lękowym i nadmierną wrażliwością na fizjologiczne zjawiska w organizmie.

Neurotyzm (neuroticism) to stan, w jakim znajduje się osoba neurotyczna, ktoś zdiagnozowany jako neurotyk. Neurotyzm jest etiologiczną podstawą nerwicy. Psychonerwica - to zaburzenie psychiczne nie spowodowane żadnymi neurologicznymi lub organicznymi dysfunkcjami. Od czasów Freuda termin ten jest stosowany etiologicznie w celu wskazania przyczynowej roli nieświadomych konfliktów, które wywołują lęk i prowadzą do stosowania mechanizmów obronnych, ostatecznie wywołujących obserwowane objawy.

W teorii Adiera charakter neurotyczny (neurotic character) to zbiór właściwości i cech, które służą jednostce do obrony przed poczuciem niższości i które przyczyniają się do rozwinięcia się u niej otwartych przejawów nerwicy. Jednostka o neurotycznym charakterze ma osobowość predysponującą do nerwicy. Zachowania typowe, lub przypominające zachowania występujące w nerwicy to zachowania neurotyczne (nerwicowe). Obecnie nazwa nerwica jest rzadziej używana, a częściej określenie „zaburzenia lękowe" ponieważ lęk zajmuje centralne miejsce w nerwicy.

Eysenck wykazał, że emocje neurotyków są bardzo zmienne i reagują oni silnym lękiem nawet na niezbyt stresujące sytuacje, w tym kontakty społeczne, a w szczególności seksualne. Stąd też osoby osiągające wysoką punktację w skali neurotyzmu częściej martwią się sprawami związanymi z życiem seksualnym. Osoby te częściej czują obrzydzenie i wstręt do pewnych jego przejawów, a zatem mają mniej partnerów seksualnych i podejmują kontakty płciowe rzadziej niż osoby o niskim wskaźniku neurotyzmu.

Psychopatia

Według Rebera psychopatia to nieprawidłowy stan psychiczny o nieznanej etiologii. Termin ten stopniowo wychodzi z użycia. Psychopatia jest terminem opisującym zaburzenia osobowości psychopatycznej. Osobowość psychopatyczna (psychopathic personality) to zaburzenie osobowości charakteryzujące się brakiem uczuć moralnych, brakiem afektu i obniżonym poczuciem lęku/lub winy w związku z popełnianiem wykroczeń. Ten niegdyś popularny termin został zastąpiony terminem osobowości „osobowości socjopatycznej" w celu podkreślenia społecznych aspektów zaburzenia. Ponieważ wiadomo, że na zaburzenie to składa się znacznie więcej czynników niż tylko obniżone poczucie winy i że zazwyczaj towarzyszą mu różne zachowania, z których wszystkie mają charakter antyspołeczny. Obecnie terminem preferowanym jest „osobowość antyspołeczna".

Zdaniem R.M. Youngsona osobowość antyspołeczna cechuje się agresywnymi zachowaniami w stosunku do innych ludzi. Charakterystyczna jest obojętność uczuciowa w stosunku do drugiego człowieka. Osoby z osobowością antyspołeczną są w znacznym stopniu nieświadome destrukcyjnego wpływu ich zachowania na innych. Nie potrafią tworzyć zadowalających związków małżeńskich czy w pracy i często wybuchają niekontrolowaną agresją. Znamienne są kradzieże, uprawianie hazardu, zażywanie narkotyków, alkoholizm, wzniecanie pożarów i napady. Osoby te nie reagują na kary i są źródłem wielu problemów w społeczeństwie. Trudno powiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek skuteczne leczenie. Wydaje się jedynie, że leczenie może przynieść pewną poprawę.

Reasumując, psychopatia jest to trwała nieprawidłowa osobowość o podłożu genetycznym, utrudniająca przystosowanie do otoczenia, polegająca na odchyleniu od normy, charakteru, temperamentu i popędów bez uchwytnych zmian organicznych w mózgu. Psychopaci są osobami wybuchowymi, czasem nadmiernie lękliwymi, nieśmiałymi, nadmiernie podejrzliwymi lub wykazującymi braki w sferze uczuć.

Z punktu widzenia biologii za dany stan osobowości odpowiadają neuroprzekaźniki.

Główne neuroprzekaźniki to acetyloholina, dopamina, noradrenalina, serotonina, kwas gamma - aminomasłowy, endorfiny, enkefaliny oraz adrenalina.

Noradrenalina jest substancją przekaźnikową z grupy amin katecholowych. W największym stężeniu znajduje się w podwzgórzu i w jego okolicach. Wzrost stężenia noradrenaliny nasila stan pobudzenia. Dopamina to przekaźnik nerwowy znajdujący się w tym rejonie mózgu, który zawiaduje ruchami mięśni, który ożywia, pobudza mózg oraz przygotowuje do reakcji „walki - ucieczki". Serotonina - bierze udział w ośrodkowej regulacji ciśnienia krwi; powoduje wzmożoną kurczliwość mięśniówki gładkiej drobnych letniczek.

Noradrenalina pochodzi z dwóch źródeł: sympatycznych zakończeń nerwowych, wciąż czynnych i wydzielających do krwi nadmiar noradrenaliny, który nie uległ ani ponownemu wychwytowi przez opróżnione pęcherzyki znajdujące się w zakończeniach aksonalnych, w pobliżu błony presynaptycznej, ani nie został rozłożony do innych związków przez enzymy metabolizujące. Drugim źródłem noradrenaliny jest rdzeń nadnerczy, który obok adrenaliny wydziela do krwi niewielkie ilości noradrenaliny. Głównym ośrodkiem dyspozycyjnym układu współczulno - nadnerczowego jest miejsce sinawe (locsu coeruleus) zlokalizowane ścianie bocznej 4 komory mózgu.

Stężenie katecholamin w surowicy krwi i ich metabolitów w moczu jest podstawowym, najważniejszym, bezpośrednim, biologicznym wykładnikiem (markerem) poziomu stresu w organizmie. Wzrost stężenia katecholamin w surowicy krwi świadczy o nasilonej reakcji organizmu na stres bez względu na jego rodzaj (wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje stresu: fizyczny, psychiczny, społeczny i chronobiologiczny). Adrenalina jest hormonem wydzielanym przez część rdzenną nadnerczy jest wytwarzana w sytuacjach stresowych; przyspiesza czynność serca i częstość oddechu; podwyższa ciśnienie, krwi.. Przez selektywny skurcz naczyń wpływa na przemieszczanie krwi z przewodu pokarmowego do mięśni, mobilizuje do krwi materiał energetyczny w postaci glukozy, zwiększa uwagę i wywołuje pobudzenie psychiczne. Adrenalina w 85% produkowana jest przez rdzeń nadnerczy, a w 15% uwalniana w zakończeniach współczulnego układu nerwowego.

Noradrenalina jest neuroprzekaźnikiem adrenergicznym, uwalnianym przez poza zwojowe włókna adrenergiczne układu współczulnego oraz przez rdzeń nadnerczy. 85% noradrenaliny we krwi pochodzi z tych włókien, a 15% z rdzenia nadnerczy. Noradrenalina działa głównie na receptory typu a w ścianach naczyń krwionośnych, powodując ich skurcz i wzrost ciśnienia krwi.

Przyczyną zachowań agresywnych człowieka są zmiany funkcji genu kontrolującego monoaminooksydazy (MAO). Enzym ten rozkłada katecholaminy. Gen kontrolujący syntezę MAO jest zlokalizowany w chromosomie X. Przy małej aktywności MAO poziom neurotransmiterów (katecholamin) znacznie wzrasta, co powoduje gwałtowną reakcję na stres. W moczu osób agresywnych oraz u impulsywnych alkoholików występuje wysoki poziom metabolitów katecholamin. Badania Łachmana udowodniły, że aktywność katecholoortometylotransferazy (COMT) jest uwarunkowana genetycznie. Polimorfizm genów w zakresie regulacji tego ważnego enzymu inaktywującego katecholaminy (adrenalinę, noradrenalinę, dopaminę) jest związany z gwałtownymi, agresywnymi zachowaniami. W przypadku niskiej aktywności enzymu inaktywującego katecholaminy rośnie poziom katecholamin w surowicy i stwierdza się zachowania gwałtowne i agresywne. Ostatnio stwierdzono deficyt MAO u osobników męskich z wrodzoną agresją. Związki, które selektywnie hamują MAO, wykazują aktywność antydepresyjną.

Badania nad dziedziczeniem zachowania impulsywnego były badane przez Coccaro. Autor ustalił istotne predyspozycje do dziedziczenia agresji. Poza osobowością antyspołeczną, wielu innym zaburzeniom psychiatrycznym o podłożu genetycznym towarzyszy podatność na zachowanie impulsywne i agresywne.

---