Graficzny projekt Piktogramów

Uwagi i sugestie

dotyczące układu i składni

Manne Lidėn

Przedmowa

Ta książka dokonuje przeglądu alternatywnego, graficznego modelu komunikowania się, który w Szwecji nazywamy Piktogramem. Książka omawia projekt indywidualnych symboli oraz sposobów w jaki mogą one być łączone w całe zwroty - od sygnału do języka!

Książka sumuje doświadczenia z programu testowego stosowanego przez 15 lat w szkołach specjalnych i w edukacji dorosłych. Jako punkt wyjściowy przyjęto kanadyjski PIC (Pictogram Ideogram Communication), z którego zaczął się szwedzki szybki rozwój symboli po częstych kontaktach z konsumentami (pacjentami?).

Po stworzeniu możliwości zarządzania symbolami drogą elektroniczną, obróbka była znacznie szybsza, proces edukacyjny stał się bardziej „rozrywkowy” zaś rezultat końcowy był bardziej zadowalający.

Stopniowo rosło międzynarodowe zainteresowanie Piktogramami które rozprzestrzeniały się z krajów nordyckich. Współpraca międzynarodowa w tej dziedzinie ujawniła szybko różnice kulturowe pomiędzy różnymi krajami. Każdy kraj który zamierzał wdrożyć Piktogramy odczuwał potrzebę dodania pewnej liczby lokalnych symboli związanych z kulturą lokalną.

Właśnie na tym tle powinno się rozpatrywać i rozumieć niniejszą książkę. Wyjaśnia ona strukturę i format symboli oraz wgłębia się w przypadki niespójności. W szczególności, daje zalecenia odnośnie projektowania przyszłych symboli tak, aby były one w stanie utrzymać podobieństwo formatu niezależnie od kraju użytkowania - formatu, który w ciągu wielu lat okazał się być użytecznym dla poprawy komunikacji pomiędzy ludźmi upośledzonymi umysłowo.

Anita Holst

Szef tematu Pictogram 1984 - 1997

Kerstin Rudin

Szef Tematu Pictogram od 1998

WPROWADZENIE

Pictogram w obecnej formie funkcjonuje od około 20-tu lat jako pomoc w porozumiewaniu się dla osób upośledzonych lingwistycznie. Tempo wzrostu (tego systemu) było bardzo duże, zarówno pod względem geograficznym jak i pod względem ilości użytkowników oraz ilości używanych symboli. Będąc początkowo systemem kilkuliterowych sygnałów i niejednoznacznych reprezentacji, Pictogram w chwili obecnej obejmuje więcej pojęć abstrakcyjnych i jest używany do wyrażenia komunikatów bardziej skomplikowanych językowo. Oczywiście, entuzjazm okazywany przez użytkowników (zarówno uczniów jak i nauczycieli) podniósł poziom ambicji, ale także ujawnił problemy. Optymizm i oczekiwania które nastąpiły w rezultacie rozwoju - uwidocznione przez nowe życzenia i możliwości - zawsze o krok wyprzedzały rosnącą realizację możliwych do spostrzeżenia ograniczeń.

To, co było lekceważone w „zamęcie” początkowego entuzjazmu - to zasadnicza różnica pomiędzy językiem a obrazkiem. Popatrzmy na przykład: jeżeli ktoś mówi: „Widzę samochód na drodze” - my malujemy wewnętrznie wizerunek dający wiele możliwych interpretacji. Na przykład, samochód może być marki Ford lub Volvo, nowy lub stary, ciężarówka lub taksówka, mały lub duży, podczas postoju lub podczas jazdy itp. Język posiada elastyczność asocjacyjną, w związku z czym jest w stanie wyrazić znaczenie ogólne nawet jeżeli szczegóły są różne. Wyraża on mgliste twierdzenia, lecz może łatwo przenieść punkt odniesienia do nowego zestawu szczegółów. Rysunek zaś daje dokładną informację; to co widzisz, nie może być zarówno tym i tamtym, lecz jest to konkretnie Ford lub Volvo.

Siłą Piktogramów jest to, że dają one bezpośrednie i dokładne odniesienie wizualne do danego pojęcia. Słabością zaś - że nie są one elastyczne i że nie mogą się odnosić do całej kategorii pojęć podobnych.

Poniżej, dokonamy przeglądu prób projektowania Piktogramów tak, aby wykorzystywały możliwości języka werbalnego w wyrażaniu niuansów i pojęć abstrakcyjnych oraz w uogólnianiu. Oczywiście, przegląd taki siłą rzeczy daje jedynie arbitralny i zawężony obraz nieskończonego obszaru pełnego różnych możliwości i pułapek. Jedyną rzeczą możliwą do przewidzenia - to fakt, że sukcesy i porażki będą się zdarzały wraz z rosnącą liczbą ludzi opanowujących te nowe sposoby porozumiewania się.

Podtytuł „Uwagi i sugestie dotyczące układu i składni” może prowadzić czytelnika do założenia że niniejsza książka skupia się tylko na aspektach składni - czyli zależności między znakami (symbolami) - w tym kierunek czytania, potrzeba kategorii słów i kwestia jak znaki pokazywane w kombinacjach zamiast oddzielnie wpływają na rozumienie.

Równie ważne są aspekty semantyczne -tzn. te, które dotyczą problemów typu: co symbole wyrażają i co zawierają; ich znaczenie i częściowe znaczenie. Włączamy tutaj takie zagadnienia, jak poziom stylizacji, funkcja (działanie) linii, użycie grupy sygnałów itp.

Nie możemy także pominąć aspektów pragmatycznych - czyli takich, które dotyczą zależności pomiędzy „odbiorcą” i „nadawcą”, takich jak: predyspozycje do stosowania i zarządzania symbolami, wymagania co do wiedzy bazowej a także warunków związanych ze środowiskiem i obszarem kulturowym - na przykład zmianami w infrastrukturze komunikacyjnej wewnątrz społeczności. Na przykład: jakie konsekwencje niesie fakt, że media cyfrowe zastępują dotychczasowe sposoby informacji, że obecnie coraz częściej aparatura elektroniczna wyświetla sygnały, a nie, jak dawniej, znaki, plakaty i reklama gazetowa. Fakt ten, oczywiście, ma wpływ na retorykę wizualną!

Na koniec, krótki komentarz odnośnie wyboru obrazków: Piktogramy obecnie są poddawane rewizji i wiele znaków które były użyte tutaj dla zobrazowania problemów, są już zamienione innymi, często zgodnie z zaleceniami przytaczanymi w niniejszej pracy. Czasami nowa propozycja symbolu jest pokazana wraz z tekstem, aby dać czytelnikowi możliwość oceny i porównania pedagogicznych efektów tych zmian.

Piktogramy -język konkretny...

Nasz język mówiony i pisany

składa się z symboli arbitralnych. Znaki zarówno dźwiękowe jak i słowne są zbiorami (grupami) słów dobranych arbitralnie, słów będących rezultatem pewnej konwencji - czyli zgody grupy ludzi mówiących tym samym językiem co do konkretnych słów które winny kierować uwagę mówiącego na konkretne pojęcia. Oznacza to, że to samo słowo mogło być wybrane w różnych językach lub grupach językowych dla tego samego pojęcia. Podsumowując: przypadek zadecydował co mówimy lub piszemy.

Piktogramy,

z drugiej strony, stanowią język wizualny - czyli mają one fizyczne podobieństwo tego, co reprezentują. Ta cecha piktogramów upodabnia je do szeregu wcześniejszych języków jak np. hieroglify czy napisy skalne, a także współczesnych języków które rozwinęły bogate i gramatycznie rozwinięte sposoby ekspresji wraz z upływem czasu, jak np. języki Azji Dalekowschodniej lub inne języki stosujące gesty do reprezentowania myśli; w niektórych z nich rozmówca naprawdę może zobaczyć płynne ruchy ryby lub krowę z jej rogami.

Piktogramy dają bezpośrednią reprezentację pojęcia. Dokładnie to samo dotyczy np. znaków drogowych. Muszą one być zrozumiane bardzo szybko - często w ułamku sekundy- czyli muszą być jednoznaczne i łatwe w „ujęciu sedna sprawy”. Dlatego też np. sylwetki są tutaj ograniczone do najbardziej charakterystycznych rysów, bez zbędnych szczegółów. Czarno - białe znaki z sylwetkami dają maksymalny kontrast i najbardziej oczywisty sygnał. Usunięcie mało znaczących detali ułatwia „odbiorcy” znalezienie cech najbardziej znaczących - co z kolei prowadzi umysł do najbardziej dokładnej i najszybszej interpretacji.

..w trakcie transformacji w język abstrakcyjny?

Język rozwija się

według ustalonego modelu. To samo dotyczy Piktogramów. Pierwsze Piktogramy były częścią pakietu składającego się z rzeczowników i czasowników. Było także kilka przymiotników, lecz to było wszystko. Taki sam typ rozwoju można zaobserwować w mniej-więcej wszystkich językach a także u każdego człowieka - który jako dziecko „zdobywa” język. Z upływem czasu, rozwija się potrzeba bycia bardziej precyzyjnym, zdolnym do uwypuklenia, rozróżniania i kategoryzowania.

Język Piktogramów rozwijał się w podobny sposób. Wyraźne było zapotrzebowanie na słowa bardziej wyspecjalizowane. Dla przykładu, „kanapka” powinna być zastąpiona „kanapką z serem” czy „kanapką z szynką”. Dla działalności centrów zajęciowych potrzebne były słowa bardziej wyspecjalizowane niż „tkać” - np. „płocha”, „struna nicielnicowa”, „czółenko”. Nauczyciele domowych zajęć praktycznych domagali się aby „przyprawy” zostały uzupełnione przez „cynamon”, „pieprz”, „cukier waniliowy” itp.

Od kilku pojęć ze stosunkowo niewielkimi możliwościami kombinacji, potrzeby urosły do skali, gdzie miejscowniki wraz z wyrazami funkcjonalnymi umożliwiły tworzenie całych zdań, pisanie komunikatów i śpiewanie piosenek. Stopniowo było coraz trudniej utrzymać wizualny związek pomiędzy symbolem a pojęciem, co zaowocowało zwiększeniem liczby rozwiązań arbitralnych - czyli wybierano symbole (obrazki) które bezpośrednio nie miały związku z pojęciem i należało się go po prostu nauczyć.

Krytycznym zagadnieniem jest, jak daleko można pozwolić językowi Piktogramu odejść od modelu obrazkowego (podobnego do obrazka, bezpośredniego związku obrazka z pojęciem)? Można przekonywać że pewien stopień umiejętności można osiągnąć poprzez naukę kojarzenia obrazu z pojęciem. Wiemy, że można nauczyć dwulatka odczytywania /rozpoznawania „wizerunków” danego słowa (word images)! Z drugiej strony, badania pokazują, iż „obróbka” obrazów i słów przebiega w odmienny sposób i jest dokonywana przez różne obszary mózgu. Przykładem języka gdzie symbole obrazkowe są powiązane ze składnią językową jest język Bliss. Czy Piktogramy powinny stać się językiem Bliss z bardziej konkretnymi obrazkami?

Drabina abstrakcji...

Obrazki są charakteryzowane przez to że powodują, iż kojarzymy je z konkretnym pojęciem. Co jest typowe, obraz pokazuje fizyczne podobieństwo - on „przypomina” obiekt. Lecz wiemy także, że to podobieństwo może być mniej oczywiste, że czasami myśl musi być ukierunkowana w celu zrozumienia znaczenia (sensu). Rzeczywiście, wizerunek może nie oddawać podobieństwa z obiektem, za to przypomina nam o czymś powiązanym z tym obiektem. Jeżeli brak jest podobieństwa (bezpośredniego lub pośredniego) mówimy o znaku (symbolu). Znak (np. znak STOP) jest rezultatem arbitralnego skojarzenia w imieniu użytkowników.

1. Obrazy ikoniczne (obrazy przypominające obiekt)

Dzielą się na:

1. Obrazy wysoko-ikoniczne - charakteryzują się wysokim stopniem podobieństwa z obiektem; np. fotografie lub rysunki realistyczne

2. Obrazy nisko-ikoniczne - są mniej lub bardziej uproszczone lub stylizowane. Często używamy tu najbardziej charakterystycznych cech obiektu w celu oddania podobieństwa, podczas gdy szczegóły i cechy niespecyficzne nie są pokazane. Przykłady: rysunek sylwetki, znaki drogowe.

2. Symbole

bezpośrednio nie przedstawiają obiektu, lecz reprezentują go poprzez pokazanie pewnego szczegółu który kieruje naszą myśl do obiektu.

Można je podzielić na:

1. Symbole asocjacyjne (kojarzeniowe)

- które pokazują coś, co my w pewien sposób kojarzymy z pojęciem. Np. walizka powoduje że myślimy o podróżowaniu, zaś rękawica bokserska - o boksowaniu.

2. Symbole podobieństwa (analogy)

- które powodują iż kojarzymy je z pojęciami poprzez analogię, czyli pewną zgodność pomiędzy symbolem i jego znaczeniem w naszej świadomości. Są dwa rodzaje takich symboli:

• Symbole ideomorficzne - związane z podobieństwem myśli. Symbol pokazuje coś co z kolei jest związane z czymś co faktycznie chcemy zaprezentować.

• Symbole izomorficzne (równopostaciowe) - związane z podobieństwem strukturalnym, czyli podobieństwem formy między symbolem i pojęciem.

Nawet jeżeli nie można odczytać słowa, obraz słowa prawdopodobnie można interpretować. Forma optyczna daje nam skojarzenie z pojęciem.

3. Symbole arbitralne

- obejmują symbole wybrane arbitralnie, nie posiadające wizualnego połączenia z pojęciem. Inaczej mówiąc - stworzono obraz i nadano mu pewne znaczenie. To funkcjonuje na skutek pewnej konwencji (porozumienia) pomiędzy użytkownikami i musi być wyuczony. Przykłady symboli arbitralnych - to symbole stopni wojskowych lub symbole matematyczne.

... zastosowana w Piktogramach

Piktogramy można znaleźć na wszystkich szczeblach drabiny abstrakcji. Naszym celem jest umieszczenie ich możliwie jak najwyżej na tej drabinie - większość z nich, oczywiście, powinna być z grupy obrazów ikonicznych.

Obrazy wysokoikoniczne

Widzimy tu Piktogramy które są narysowane realistycznie, o wysokim stopniu podobieństwa optycznego do opisywanego obiektu. Oczywiście, są to najczęściej opisane metodą wysokoikoniczną są obiekty lub czynności.

Obrazy niskoikoniczne

Większość Piktogramów należy do tej kategorii, w tym stylizowane wizerunki, począwszy od bardzo uproszczonych sylwetek do obrazów w pewną ilością szczegółów, struktur i prostej perspektywy.

Symbole asocjacyjne

Jednym z przykładów jest część czegoś, która odwołuje się do pewnej całości. Musimy znać tę zależność aby móc interpretować dany wizerunek. Ponieważ istnieje bezpośrednie połączenie pomiędzy obrazem a pojęciem, zależność taka jest łatwa do zapamiętania. Symbol oznaczający „przerwę” nie daje dzisiejszym użytkownikom Piktogramów żadnego konkretnego połączenia (skojarzenia) z pojęciem „przerwa”. Jednakże symbole tego typu są także zależne od czasu i kultury w której są stworzone; dokładnie tak samo jak słowa!

Ideomorficzne symbole podobieństwa

Serce symbolizuje miłość ponieważ uczucie miłości lokalizujemy w sercu. Aby to zrozumieć, musimy o tym wiedzieć. Jeżeli nie masz ani nie uzyskałeś takiej wiedzy, to nie ma skojarzenia i symbol musi być wyuczony jako symbol arbitralny. To zakłada (implikuje) interpretację wielopoziomową i jest oparte na naszym doświadczeniu.

Izomorficzne symbole podobieństwa

Opisują one głównie pojęcia abstrakcyjne - nie poprzez opis pojęcia, lecz poprzez użycie formy która powoduje że kojarzymy ją z pojęciem. Przykład: znak „wiele”.

Symbole arbitralne

Stosujemy je gdy pojęcie nie daje żadnego podobieństwa fizycznego. Kwestia czy takie pojęcia powinny być reprezentowane jako Piktogramy jest otwarta do dyskusji. Obrazy słowne, cyfry albo znaki Bliss powinny być łatwe zarówno do zrozumienia i do wyuczenia. Przykład: Piktogram „różny”.

Zalecenie: Piktogramy powinny być projektowane jako obrazki niskoikoniczne. Jeżeli koniecznym jest użycie obrazów wysokoikonicznych, wówczas należy zredukować ilość szczegółów do tych, które są ważne aby zidentyfikować dany przedmiot (np. straż pożarna) oraz tych które są charakterystyczne dla grupy, gdy mamy do czynienia z pojęciem grupowym (samochód). Powinno się unikać symboli podobieństwa, a jeszcze bardziej - symboli arbitralnych.

Obraz: czarne na białym czy białe na czarnym?

Kontrast

Obrazy które muszą być odczytane szybko powinny się wyróżniać wysokim stopniem kontrastu pomiędzy figurą a tłem. Żaden zestaw kolorów nie daje większego kontrastu niż czarno-biały. Badania pozwoliły określić, że największy kontrast jaki może dać kombinacja innych kolorów wynosi 35% kontrastu czarno-białego. Dlatego też wydaje się naturalne aby używać kombinacji cz-b do Piktogramów.

Sylwetka czy obrys?

Kolejny problem dotyczy wyboru pomiędzy sylwetką pokazaną jako obszar („plamę”) a sylwetką pokazaną jako jej obrys liniowy (kontur). Silny kontrast jaki daje sylwetka-obszar upraszcza natychmiastową percepcję figury, podczas gdy linie tworzące kontur wymagają od patrzącego więcej uwagi aby odczytać tę figurę. Prawdą jest że linie wewnątrz sylwetki pomagają w odczycie dzięki informacji o ważnych szczegółach dotyczących figury. Prawdą jest też że wszystkie linie zewnętrzne (graniczne) muszą być wyraźnie zaznaczone. Psycholog percepcji James Gibson wskazuje na fakt, że każda linia konturowa w rzeczywistości oznacza dwie granice: granicę figury i granicę tła. Dodatkowo, linia konturowa może często posiadać szereg innych funkcji: granica pomiędzy obszarami, kolorami, obszarami pochyłymi, materiałami, warunkami świetlnymi itp. Jeżeli obraz typu konturowego zawiera szczegóły wewnętrzne, zdarza się często że linie się spotykają lub krzyżują, co powoduje że interpretacja staje się trudniejsza. W przypadku obrazu sylwetki, funkcje linii granicznych są jasne i klarowne.

Figura biała czy czarna?

Ponieważ różnica pomiędzy układem: biała figura / czarne tło lub czarna figura / białe tło nie jest istotna z punktu widzenia kontrastu, wybór pomiędzy nimi nie powinien mieć znaczenia gdyby nie fakt, że Piktogramy są często kombinacją, co z kolei ma istotne znaczenie. Jeżeli piszesz regularny tekst na arkuszu białego papieru, słowa jawią się jako wyraźne jednostki które są wyraźnie oddzielone - w związku z tym czytelne. Czarne tło daje identyczny efekt; daje sylwetce (symbolowi) wyraźnie oddzieloną, widoczną przestrzeń. Jeżeli użyto by białego tła, można sobie wyobrazić że trzeba by było zastosować ramkę aby wyodrębnić cały znak, a to z kolei oznacza, że wprowadzamy element nieistotny dla znaczenia tego znaku!

Zalecenie: Co celów Piktogramów powinien być użyty układ: biała sylwetka na czarnym tle

Znak słowny - pozycja i forma

Wybór rodzaju czcionki

Czcionka grotesque (linear) - litery są zbudowane z linii tej samej grubości i nie posiadają seryfów. Inna główna grupa czcionek - to czcionki Roman. Litery tej grupy są zbudowane z linii o zmiennej grubości - są pogrubienia i linie bardzo cienkie - są one pomyślane tak, aby dać wprawnemu czytelnikowi przyjemny rytm podczas czytania, z jednoczesną pomocą w synchronizowaniu „wizerunku” wyrazu (słowa) w strumieniu tekstu za pomocą seryfów. Jest także prawdopodobne że tekst pisany czcionką Roman będzie dla nas łatwiejszy do czytania ponieważ 90% wszystkich tekstów jakie przeczytaliśmy w życiu jest (było) wydrukowane tym typem czcionki.

Sprawa ma się inaczej gdy rozpatrujemy odczytywanie pojedynczych słów. Nagłówki, znaki i teksty kilkuwyrazowe, zaprojektowane do szybkiego czytania lub czytania z dużej odległości, są częściej pisane czcionką typu grotesque. To właśnie jest przyczyną dlaczego ten typ czcionki został wybrany do stosowania w znakach słownych. Wybrana czcionka nazywa się Helvetica i jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych typów czcionki. Jest wiele podobnych czcionek tego typu (Univers, Gill, Avantgarde, Future), lecz ważnym jest wybór liter których nie jest łatwo pomylić z innymi. Porównaj litery a i d pisane Helveticą i Advantage:

a d a d

Funkcja wizerunku słowa (wyrazu)

zmienia się, zależnie od użytkownika. Początkowo nie ma to znaczenia dla ucznia, podczas gdy dla nauczyciela służy jako sposób identyfikacji oraz jako słowo rejestrowe. Dla kogoś z kim się porozumiewamy a kto nie jest użytkownikiem Piktogramu, wizerunek słowa jest wyjaśnieniem obiektu. Innymi słowy, Piktogramy zawsze zawierają w sobie interpretację zależnie od użytkownika. Nie należy także nie doceniać (przeceniać?) wagi utajonego uczenia się. Znak, który jest używany często, pokazuje wizerunek słowa równie często co, jak pokazuje doświadczenie, stopniowo przykuwa uwagę ucznia.

Czarny czy biały wizerunek słowa?

W aspekcie kontrastu, wybór pomiędzy czarnym a białym nie ma znaczenia. Jednakże czarny tekst wymaga abyśmy zapewnili obszar białego tła - komponent wizualny który nie jest konieczny.

Wielkość wizerunku słownego

Jeżeli to możliwe, wielkość liter powinna być jednakowa. Długie słowa nie powinny być dzielone. W przypadku bardzo długich słów, należy próbować zamienić je ekwiwalentami krótszymi.

Słowa nie powinny powodować łamania wierszy. W wyjątkowych przypadkach trzeba będzie pójść na kompromis. Należy unikać definicji dwupozycyjnych typu obóz szkolny / obóz wakacyjny zaś w drodze wyjątku należy je rozbić na dwa oddzielne wiersze. Pojęcia dwuwyrazowe mocno powiązane, jak np. mechanik samochodowy (auto mechanik?) powinny być umieszczone w jednej linii.

Zalecenie: Stosuj biały tekst na czarnym tle dla symboli (znaków) słownych. Sam tekst pisz czcionką grotesque jednakowej wielkości na całej linii tekstu. Tekst powinien być umieszczony w górnej części kartki (arkusza) i powinien zajmować tylko jedną linię (wiersz) - nawet gdy znak słowny jest pojęciem dwuwyrazowym.

Ludzie

W związku z ich funkcją „zaimkową” ludzie prawdopodobnie są najbardziej powszechnym znakiem w Piktogramach. Ludzie zastępują nie tylko zaimki osobowe (on, ona, oni) , ale także zaimki nieokreślone i pytajniki (ktoś, kto). Ten fakt rządzi projektowaniem znaków. Ponieważ powinno być możliwe interpretować znak szybko i tylko w odniesieniu do pojęcia które reprezentuje, znak może być stylizowany tak bardzo, jak to możliwe. Jeżeli znak obrazuje pojęcie „urodziny”, nie jest ważną wiedza kto obchodzi czyje urodziny. Nie jest ważne czy jest to mężczyzna czy kobieta, dziecko czy dorosły. Dla celów interpretacji, figura człowieka ma tu jedynie funkcję zaimkową, tj. sugeruje odniesienie do czegoś jeszcze. To, co przekazuje istotę tego znaku - to tort, który w związku z tym został wyposażony w odpowiednie szczegóły. Tak więc jest natychmiast jasne na czym powinniśmy się skoncentrować aby zinterpretować znak.

Pojęcie „chodzić” wymaga więcej szczegółów niosących informację. Musimy być w stanie widzieć części ciała które są najbardziej charakterystyczne dla tej czynności. Jeżeli chcemy ukierunkować czytającego do pojęć „listonosz” lub „hokej na lodzie”, musimy dodać jeszcze więcej szczegółów do obrazu. Ważnym jest abyśmy używali jak najmniej dodatkowych szczegółów zaś uzyskiwali jak najwięcej cech charakterystycznych na obrazku.

Kolana i łokcie

są reprezentowane na różne sposoby -czasami za pomocą łagodnej krzywej (wiedzieć, siedzieć) lub, jak w późniejszych Piktogramach (ja, poślizg) - za pomocą kąta ostrego. Z punktu widzenia interpretacji, prawdopodobnie nie ma większego znaczenia która z dwu opcji jest użyta, lecz z punktu widzenia estetyki ładniejsza wydaje się linia krzywa. Harmonizuje ona lepiej z zaokrągloną linią ramion i rąk będących w spoczynku. W niektórych przypadkach może to mieć znaczenie dla percepcji figury na danym tle. Istnieje tendencja interpretacji obszarów zarysowanych linią zaokrągloną jako figury, zaś obszarów zarysowanych linią łamaną - jako pustych przestrzeni.

Zalecenie: Zasadniczą formą istoty ludzkiej na Piktogramie powinna być prosta sylwetka widziana z przodu. Pojęcie które ma być zilustrowane decyduje czy wizerunek musi być uzupełniony poprzez inny kąt widzenia lub przez inne szczegóły. Jeżeli takie uzupełnienie jest konieczne, wówczas należy dodać jedynie szczegóły najbardziej charakterystyczne dla danego pojęcia. Jeżeli inne elementy obrazka są „nośnikami funkcji”, właśnie te elementy należy wyposażyć w niezbędne detale. Główną zasadą jest, że nie stosuje się elementów nieważnych lub elementów o niskiej „wartości informacyjnej”.

Głowa

Żaden element obrazkowy Piktogramów nie był rozpatrywany częściej niż głowa ludzka. Najbardziej kwestionowanym elementem głowy jest sposób separacji głowy od reszty ciała. Jest to zrozumiałe, lecz omówmy niektóre z korzyści percepcyjnych (i pedagogicznych) wynikających z tego wyboru.

Poza językiem, głowa, bardziej niż inne części ciała niesie sygnały tworzące dla nas zasadnicze sposoby porozumiewania się. Pozwalając wizerunkowi głowy „wisieć” swobodnie (gdy rysownik usunie szyję), atrakcyjność percepcyjna głowy wzrasta. Oko skupia się na głowie. Ten sposób prezentowania głowy pozwala na przesadę w pokazaniu wielkości głowy w przypadkach, gdy wyraz twarzy jest ważny, nie sugerując jednocześnie że obrazek przedstawia dziecko. Dodatkowo, narysowana szyja skomplikowałaby cały wizerunek profilu. Spowodowałoby to być może konieczność rysowania innych części twarzy, jak broda czy nos. Należy także rozważyć pozycję szyi w stosunku do profilu czy półprofilu itd. To jest jeden z powodów dlaczego znaki często przedstawiają ludzi bez szyi. One muszą być odczytane szybko!

Na kilku Piktogramach artysta narysował ludzi z szyjami. Tutaj widzimy dwa przykłady dla ilustracji że pojęcie przemawia drogą wizualną. W przypadku wcześniejszym, rysownik zdecydował się zilustrować mowę poprzez użycie wyimaginowanych fal dźwiękowych wychodzących z ust. Dołożono również starań aby pokazać coś konkretnego, co jest związane z mówieniem - czyli ruch ust. Niestety, to nie może być pokazane klarownie za pomocą smugi czy inaczej; tym samym wysiłek aby wzmocnić abstrakcyjny komunikat poprzez rysowanie głowy w sposób nieabstrakcyjny (realistyczny) spowodował, że mamy tu jeden z kilku przypadków głowy ukazanej w sposób realistyczny w całym słowniku Piktogramów. Następny przykład pokazuje nową propozycję, gdzie rysownik użył wizerunku „dymka”; wybór ten jest naturalny w świetle faktu, że jest to najbardziej popularny sposób pokazania „mowy” w kulturze dzieci. W obu przypadkach jest to kwestia znaków arbitralnych - czyli takich, które są wymyślone i które nabrały swojego znaczenia dzięki konwencji (umowie) w pewnej kulturze (na pewnym obszarze).

Kolejnym przykładem jest materac gdzie sylwetka została przedstawiona jako tzw. wizerunek konturowy, czyli typ obrazu który, według badaczy, jest trudny w interpretacji. Nikt nie zaprzeczy, że mamy tu jeden z najmniej obrazkowych wizerunków w słowniku Piktogramów?

Uogólniając, głowa jest reprezentowana jako forma okrągła, lecz czasami na głowie jest umieszczona czapka / nakrycie które może być ważne z uwagi na pojęcie. (wianek wraz ze świeczką mówi nam że jest to dziewczynka przy komunii.

Zalecenie: Generalnie, głowa powinna być rysowana jako forma okrągła. Nie powinno się rysować szyi. Dodatkowe atrybuty (np. wianek) winny być użyte tylko wtedy, gdy są związane z pojęciem w sposób istotny.

Wyraz twarzy i mowa ciała

W celu wyrażenia emocji, wizerunek musi często być wzmocniony poprzez uwypuklenie (podkreślenie), lub często ukazanie przesadnie mowy ciała czy wyrazu twarzy. Celem tej przesady jest m.in. uwypuklenie szczegółów najbardziej charakterystycznych (przyciągających uwagę). Jeżeli jesteś zdenerwowany (zły), mówi o tym całe ciało: zaciśnięte pięści, uniesione ramiona, rozszerzone nozdrza, lecz przede wszystkim, zaciskasz usta i marszczysz czoło. To są sygnały które są widoczne na Piktogramie. Inne szczegóły nie są pokazane, a poza tym cały wizerunek jest mocno stylizowany. Jeżeli usuniesz te dwa sygnały,

Wówczas obrazek można interpretować przeróżnie, np. jako generalny znak informacji.

Innym sposobem uwypuklania wyrazu twarzy, a gestów w szczególności, jest powiększanie głowy, rąk czy innych części w stosunku do całego ciała. Oczywiście można mieć obiekcje pedagogiczne przeciwko takiemu podejściu, lecz z drugiej strony, uwypuklanie jest zawsze związane z przesadą, i w tym przypadku, nawet najbardziej żarliwy „adwokat prawdy” musi uznać że dygresja skupia się na tej części wizerunku która odpowiada za jego znaczenie. Ta część funkcjonuje jak miejsce pod jupiterem (teatralnym). Piktogram pt. „nie można” jest kombinacją obu tych tricków w celu przyciągnięcia uwagi czytającego - częściowo poprzez ukazanie głowy z tylko jednym szczegółem (ściągnięte brwi), częściowo poprzez ukazanie mocno stylizowanej sylwetki ciała z tylko jedną częścią ciała - ręką wyciągniętą ostrzegawczo - narysowaną przesadnie i dzięki temu bardzo „oczywistą”. Oba te sygnały w kombinacji kierują uwagę czytelnika w odpowiednim kierunku, w dużej mierze dzięki temu, że taka kombinacja wyklucza inne, zbliżone interpretacje, jak np. machanie ręką czy wskazywanie czegoś itp.

W Piktogramie pt. „obawiać się” widzimy jak głowa jest znacznie powiększona choć zawiera minimum szczegółów twarzy. Wszystko co widzimy - to oczy które są najbardziej istotną częścią wyrazu twarzy ogarniętej strachem. W tym przypadku, istotną rolę gra również ręka poprzez ujęcie jej w geście odżegnywania się.

Na koniec, interesujący przykład pokazujący zalety mocnej stylizacji. Na obrazku „lipiec” nadano twarzy formę realistyczną aby ukazać problemy z upałem. Na Piktogramie „patrz” który jest co najmniej równie trudny do wyrażenia w formie wizualnej, rysownik usunął wszystkie szczegóły twarzy które bezpośrednio nie biorą udziału w tej czynności - widzimy jedynie oczy zacienione dłonią, co daje nam ważną wskazówkę co do interpretacji.

Sygnały które uwypuklają znaczenie symboli

Postawa i gesty są także sygnałami które można uwypuklić poprzez przesadę czy stylizowanie. Z kolei uczucia i stany (emocjonalne itp.) muszą czasem być uzupełnione przez dodanie wyrazu twarzy. Na Piktogramie „pełny” - uśmiech wskazuje że jest to stan przyjemny (radosny).

Części ciała które ilustrują pracę można wykorzystać do uwypuklenia gestów. Poprzez pokazanie całego ciała podczas ciągnięcia lub pchania, obrazek pokazuje ruch a tekże wysiłek fizyczny. Tutaj także użyto przesady aby uwypuklić znaczenie.

Obok widzimy dwa przykłady:

Małe obrazki pokazują poprzednie wersje Piktogramów „ciągnąć” i „pchać”. Większe obrazki pokazują nowe sugestie, w których użyto uwypuklenia drogą przesady. Niewątpliwie osoba na większym obrazku naprawdę pcha obiekt, podczas gdy osoba na mniejszym obrazku zaledwie opiera się o niego.

Dodatkowy sygnał dotyczący ruchu, mający wpływ na naszą interpretację - to sposób ugięcia kończyn. Nawiasem mówiąc, badania wykazały że są to również znaki głębokości których dzieci uczą się najpierw przy posługiwaniu się obrazkami. (patrz także rozdział „Pokazać ruch”).

Zalecenie: Normalnie, przy pokazywaniu emocji, doświadczeń, stanów ciała czy umysłu nie używamy szczegółów twarzy czy głowy. W większości przypadków dodajemy jedynie sygnał / sygnały najbardziej znaczące dla uwypuklenia znaczenia. Ta sama zasada selekcji dotyczy gestów i mowy ciała. Sporadyczne, pojedyncze symbole mogą uwypuklić mowę ciała i odwrotnie. Sygnały obrazujące ruch i wyraz twarzy mogą być ukazane przesadnie, gdy używamy ich do uwypuklenia czegoś.

A co na temat rąk w ruchu?

W podstawowej formie Piktogramu ręce nie są pokazane. Zamiast tego, ramię jest zakończone łagodnym łukiem (patrz „pełny” na poprzedniej stronie). Gdy osoba wykonuje czynności wymagających aktywnych rąk, muszą one być narysowane w celu polepszenia interpretacji. Ułożenie ręki w znaku „podejdź” wskazuje że ręka jest aktywna. Jest to przywoływanie (kiwanie do) kogoś.

Interesujące jest porównanie Piktogramów „gra” i „siatkówka”, które reprezentują podobne czynności. Na pierwszym z nich rysownik prawdopodobnie chciał wyrazić że „gra” jest czynnością mniej intensywną, podczas gdy gra w siatkówkę wymaga więcej siły i precyzji przy odbiciach i blokadach, stąd gracz na obrazku „otrzymał” ręce bardziej aktywne.

Jeżeli porównamy Piktogramy „szycie” i „dentysta”, możemy zobaczyć dylemat rysownika. W pierwszym przypadku rysownik narysował osobę wraz z zarysem ramienia, zakończonym igłą. W drugim przypadku, rysownik (prawdopodobnie inny) zdecydował że osoba na rysunku ma ramię oraz dłoń która trzyma narzędzie. Obaj rysownicy próbowali użyć najbardziej prostych form i jak najmniej szczegółów. Jako czytelnicy możemy powiedzieć że wizerunek „szycie” jest trudniejszy do interpretacji pomimo faktu że zawiera mniej szczegółów. Integracja ramienia i igły zmusza nas do spojrzenia na obrazek podwójnie aby mieć pewność że dokonaliśmy prawidłowej interpretacji. Czy osoba na rysunku celuje sobie w głowę? Czy on szyje? Gdzieś pomiędzy tymi dwoma wizerunkami znajdujemy granicę jak daleko możemy się posunąć z upraszczaniem bez uszczerbku dla interpretacji!

Powiększenia zwykle są wymagane gdy obrazek ma pokazać precyzyjne czynności motoryczne. Naturalnie, powiększenie zawsze zawiera więcej szczegółów niż zwykły wizerunek. Jednakże i w tym przypadku nieważna informacja percepcyjne winna być usunięta z rysunku. Starszy z dwu pokazanych Piktogramów „rysowanie”, z konturami palców i paznokci wymaga więcej energii i doświadczenia w interpretacji niż obrazek „podnieść”, przy braku zbędnych szczegółów.

Zalecenie: Reprezentacja rąk jest zależna od tego, jak aktywne są one na rysunku. Ręka pasywna powinna być usunięta z rysunku, zaś ramię winno się kończyć łagodnym zaokrągleniem. Szczegóły które nie są bezpośrednio powiązane z pojęciem winny być pominiete.

Poziom stylizacji

Piktogramy są wykonane w zaskakująco szerokim zakresie poziomu stylizacji. Jeżeli dokonamy przeglądu obrazków pokazanych na tej stronie, będziemy musieli przyznać że różnica stylizacji pomiędzy prostą formą siekiery (na górze) a listonoszem (na dole) jest dosyć znaczna. Ponieważ nie jest możliwe opisanie wszystkich pojęć ujętych w Piktogramie za pomocą prostych sylwetek, naszym celem winno być utrzymanie poziomu stylizacji możliwie jak najbliżej tychże sylwetek. Jeżeli ułożylibyśmy skalę stylizacji dla Piktogramów, najprawdopodobniej „siekiera” i „torba” byłyby na przeciwnych końcach tej skali. Podstawową sprawą w tym obszarze - to być bardzo oszczędnym przy użyciu szczegółów i, jeżeli już, to używać tylko najbardziej charakterystycznych z nich.

Stylizacja nigdy nie powinna schodzić aż do poziomu gdy pomija się graficzne rozgraniczenie pomiędzy elementami symbolu. Może to być widoczne w Piktogramie „grupa”. Jest to wyjątek potwierdzający regułę. Rysownik pomysłowo pozwolił figurom na rysunku stopić się w jedną homogeniczną całość, gdzie tylko jedna figura z grupy jest zarysowana w całości, i w ten sposób stworzył próbę odzwierciedlenia pojęcia grupy. Rysownik mógł w tym przypadku łatwo „przeciążyć” wizerunek, próbując dodać atrybuty charakterystyczne, znaczące dla interpretacji.

Obok widać dwa Piktogramy, gdzie coś takiego się zdarzyło. Górny rysunek - „kucharz” -jest jednym z pierwszych Piktogramów. W powiększonej sekcji widzimy jak rysownik usiłował osiągnąć klarowność pojęcia, poprzez użycie 4 cm² obrazka na pokazanie zarówno naczyń oraz typowych czynności. Dolny, mniejszy obrazek, pokazuje nowo narysowaną propozycję która, miejmy nadzieję, zastąpi rysunek górny.

Inny przykład - „listonosz” - również pokazuje jak chęć do umieszczenia na rysunku jak największej ilości szczegółów interpretacyjnych doprowadziła do chaosu kresek w centrum obrazka. Spośród wszystkich szczegółów tego rysunku, najwyżej torba i czapka mogą być traktowane jako nośniki informacji. Pozostałe linie odwracają po prostu uwagę.

Zalecenie: Celem powinno być utrzymanie poziomu stylizacji jak najbliżej do zarysu sylwetki. Szczegóły które nie są charakterystyczne lub nie mają znaczenia powinny być pominięte.

... i inne problemy z kierunkiem

Zdolność odróżnienia strony prawej od lewej rozwija się znacznie później niż zdolność odróżnienia „góra - dół”. W związku z tym powinniśmy uważać aby przy interpretacji znaków kierunek „prawo - lewo” nie odgrywał zbyt dużej roli. Z drugiej strony, jednym z naszych celów powinno być aby uczeń, z upływem czasu, był w stanie zrobić postęp od interpretacji pojedynczych znaków do kombinacji dwóch lub więcej znaków przy komunikatach bardziej złożonych. Znaki będą interpretowane w kierunku czytania, czyli proces „dekodowania” ich należy zaczynać od lewej strony. Szereg Piktogramów zakłada z góry, że czytający posiada tę zdolność. Dlatego nauczyciel musi te właśnie znaki wprowadzać do słownika stopniowo. Obok widzimy kilka spośród nowo narysowanych Piktogramów które są oparte na zdolności odróżniania „prawo - lewo”. Wcześniej, dla czynności „ubierać się” i „rozbierać się” używano tego samego znaku, jednak później pojawiło się wymaganie aby wykluczać znaki niejednoznaczne. W powyższym przypadku, przy tworzeniu nowych Piktogramów, w obu przypadkach użyto tej samej figury, lecz w jednym z nich figura jest lustrzanym odbiciem oryginału. Wyczuwamy tutaj nowy kod, lecz interpretacja nie jest natychmiastowa. Powiązanie pomiędzy czynnością wykonywaną przez figurę a kierunkiem nie jest całkowicie jasne. To nie figura ma zasadnicze znaczenie w tym przypadku, lecz jej pozycja i napis; innymi słowy - jest to symbol podobieństwa (analogy symbol).

Być może będziemy w stanie wykryć powiązanie gdy spojrzymy na znaki „dzisiaj”, „wczoraj” i „jutro”, gdzie użyto strategii podobnej do powyższej.

Zalecenie: Znaki które mogą być użyte jak podmioty powinny być skierowane w prawo, czyli kierunek czytania. Odwrotna pozycja powinna obowiązywać dla narzędzi z uchwytami ręcznymi. Powinny wyglądać jakby były gotowe do ujęcia w prawą dłoń i użycia. Zestaw skojarzeń, zrozumiały dla średniego użytkownika Piktogramu, jest niepełny i często trudny do przewidzenia. Symbole wymagające zdolności rozróżniania „prawo - lewo” należą do grupy symboli bardziej abstrakcyjnych, w związku z czym należy ich unikać tam, gdzie to możliwe.

Pomieszczenie (pokój) na obrazku...

„Pomieszczenie” jest pojęciem wieloaspektowym i jest różnie traktowany w Piktogramach. Wygląda na to, że raczej trudno jest znaleźć logiczną i spójną zasadę dla przedstawiania pomieszczeń i budynków, w związku z tym poziom stylistyczny użyty do ich opisu zawiera się w bardzo szerokich granicach.

Wizerunki budynków mają największy wachlarz stylów opisu. Widzimy tu wszystko: od mocno uproszczonych obrazków, jak np. kościół, sylwetek konturowych - jak np. zamek, aż do szpitala (nie pokazany tutaj) który jest przedstawiony jako stylizowany blok ułożony z kwadratów, czy też pojęcie takie jak „półkolonie” gdzie widzimy budynek w perspektywie z oknami wykuszowymi i „uczestnikami” bawiącymi się przed frontem budynku.

Jeżeli założymy że skala reprezentacji zawiera się w zakresie, gdzie początkiem jest uproszczony rysunek kościoła zaś końcem - szczegółowy rysunek „półkolonii”, to idealny układ obrazka powinien być blisko „kościoła”; w taki właśnie sposób rozwija się filozofia Piktogramów. Budynki i wnętrza ukazywane są jako proste formy konturowe. Pokój - tutaj sypialnia - jest pokazany jako prostokąt, zaś budynek - tutaj szkoła - posiada dach dzięki któremu ma kontur domu, zaś w obu przypadkach symbole czynności oraz wyposażenia, charakterystycznego dla danego typu pomieszczenia, są zawarte wewnątrz.

Niestety, ten semantyczny sposób opisu sytuacji nie jest spójny dla wszystkich Piktogramów. Zwłaszcza starsze Piktogramy prezentują inne rozwiązania. Np. w „pokoju dziennym” ukazano umeblowanie charakterystyczne dla tego typu pomieszczenia. Ta sama idea jest widoczna w Piktogramie „kuchnia”. W przypadku innych pomieszczeń użyto symboli asocjacyjnych, czyli pokazano coś, co zwykle znajduje się w danym pomieszczeniu i co charakteryzuje jego przeznaczenie. Np. w „bibliotece” widzimy książki itp.

Jednym z możliwych do przyjęcia powodów, dlaczego wizerunki stylizowanych budynków czy pomieszczeń nie są wykonane w podobny sposób jest to, że to samo pojęcie może reprezentować zarówno budynek jak i pomieszczenie. Np. restauracja może być i tym, i tym, tak samo jak biblioteka czy kino. Obecnie (wiosna 1999) ma miejsce weryfikacja Piktogramów w SIH Läromedel w Umeå, którego celem jest zastosowanie tych znaków grupowych w sposób jednolity i spójny. Znak „biblioteka” po prawej stronie ma układ zgodny z nowymi zaleceniami i widać prostokąt - czyli oznaczenie pomieszczenia. W rezultacie modyfikacji znaku „kino” - dodano kontur domu.

... i znaki jego uzupełnienia semantycznego

Elementy wizerunków tego rodzaju są stosowane dla wyjaśnienia i wyróżnienia. Jednakże jeżeli dany element jest użyty jako znak wspólny dla danej grupy (tzw. znak grupowy), nie powinno się go stosować do wyróżnienia innych kontekstów. Poniżej przykład:

Wcześniejsza propozycja Piktogramu „piłka podłogowa” pokazuje gracza wewnątrz konturu budynku. Fakt że ta czynność odbywa się wewnątrz jest jedną z cech charakterystycznych dla tej dyscypliny sportowej - ewidentnej także z nazwy. Ta cecha odróżnia również piłkę podłogową od np. (bandy). Lecz ponieważ kontur budynku, funkcjonując jako znak grupowy będzie coraz bardziej się kojarzyć z budynkiem wewnątrz którego wykonywane są jakieś (różne) czynności, może się zdarzyć że ten znak będzie odczytany jako „kompleks sportowy” lub coś w tym rodzaju. W związku z tym rysownik jest zmuszony znaleźć inną cechę charakterystyczną która odróżnia piłkę podłogową od (bandy); z naszego punktu widzenia nie jest trudno znaleźć takową. Wszyscy którzy grają w piłkę podłogową nie używają łyżew jak np. gracze w hokeja czy w (bandy)!

Zalecenie: Powinniśmy kierunkować się na tworzenie jednolitej i spójnej reprezentacji budynków i pomieszczeń. W szczególności, należy unikać mieszaniny wizerunków mocno stylizowanych i szczegółowych. Należy preferować wersje z konturem budynku lub pomieszczenia, wewnątrz których jest umieszczona figura (czynność lub obiekt), ponieważ kiedyś będą one interpretowane jako kod językowy. Taki kod daje pewność siebie i kierunkuje proces interpretacji na samą figurę zawartą wewnątrz.

Pokazać ruch

Reprezentacja ruchu na nieruchomych wizerunkach jest kolejnym przykładem paradoksu wizerunku i jednym z głównych problemów dla rysowników i artystów. Ponieważ nie można pokazać ruchu na rysunkach w sposób bezpośredni, stosuje się szereg abstrakcyjnych tricków aby sprostać temu zadaniu. Jak zwykle w takich przypadkach, zawsze w końcu pojawia się jakaś konwencja rysunkowa - czyli umowa w jaki sposób rozwiązać te problemy. Cały szereg takich konwencji funkcjonuje w większości kultur świata. Artyści stają się ekspertami „składni rysunkowej” i rozwinęli szeroki asortyment różnych „tricków” aby ukazać ruch.

Niestety, użytkownicy - przynajmniej użytkownicy Piktogramów - są tymi których repertuar jest raczej wąski w tym obszarze. Dokonajmy przeglądu najbardziej popularnych indykacji ruchu!

Smugi prędkości

są zwykle używane aby pokazać kierunek i tor ruchu. Najczęściej są one widoczne za obiektem w ruchu i pokazują ruch który właśnie się odbywa. To pojęcie zrodziło się prawdopodobnie przez analogię: zaobserwowano, że ruch pozostawia ślady na wodzie - np. płynący ptak - i pomyślano że można tak samo pokazać ruch w powietrzu. Niestety, smugi niezbyt nadają się do pokazania drobnych gestów. W minimalnym stopniu można nimi zobrazować ruch palców czy ust w rozmowie. Obrazek „poślizgnąć się” jest jednym z zaledwie kilku Piktogramów, i, jak zobaczymy dalej, korzysta z kilku innych „tricków”.

Unieruchamianie („zamrażanie”) sylwetki która nie jest w równowadze - to kolejny „trick”. Jest on oparty na obserwacji że ludzie którzy padają, skaczą czy biegną są składową ruchu który nie może być przerwany zanim nie osiągnie się stanu równowagi (patrz Piktogram „upadek”). To samo dotyczy kapiącej krwi („zranić się”) i obiektów takich jak piłka lecąca w powietrzu - czyli wyrzuconych lub spadających („kopanie”). Aby zrozumieć ten „trick”, wymagany jest szereg obserwacji, samych w sobie bardzo różnych i nieczęstych. Ponadto, obserwacje te muszą być usystematyzowane w celu stworzenia użytecznej strategii interpretacyjnej.

Ruch poprzez posturę

Często w wizerunkach ruchowych uwidacznia się zgięte łokcie i kolana. Widać to na trzech obrazkach na tej stronie. Badania pokazały że te sygnały są odbierane jako indykatory ruchu bardzo wcześnie przez dzieci. Im bardziej zgięte łokcie czy kolana, tym bardziej prawdopodobne że czytelnik będzie interpretować to jako ruch. Niestety, nie jest to do końca jednoznaczne, gdyż można przecież stać, siedzieć, leżeć czy podróżować ze zgiętymi łokciami czy kolanami. W przypadku zjazdu narciarskiego kąt jest bardzo ważnym wskaźnikiem. Możesz się nie poruszać jako sylwetka, lecz definitywnie poruszasz się w dół stoku!

Kontury powtarzane lub rozmazane

Są kolejnymi indykatorami ruchu, często używanymi, zwłaszcza w historyjkach obrazkowych czy filmach rysunkowych. Tego rodzaju znak jest również abstrakcyjny. Możliwe że wywodzi się on z rozmytych obrazów zarejestrowanych przez ludzką źrenicę lub też z fotografii wykonanych przy zbyt „długiej migawce” (chociaż wiadomo, że ten „trick” był już zastosowany w bardzo starych rycinach japońskich). W Piktogramach nie użyto tego typu indykatora ruchu. Badacze nie są zgodnie co do tego, jak wcześnie dzieci są w stanie interpretować tego typu „tricki”. Niektórzy głoszą że mogą to robić dzieci w przedszkolu; inni natomiast, że nawet czterolatki.

---