Głównymi sporami filozoficznymi XVII-XVIII w. stały się dyskusje między racjonalistami (racjonalizm) a empirykami (empiryzm) oraz spór o substancję, między dualistami (dualizm), monistami (monizm) i pluralistami (pluralizm) oraz między idealistami (idealizm) a materialistami (materializm). Epokę rozpoczętą wystąpieniem R. Descartes'a zamyka I. Kant programem filozofii jako analizy struktury poznającego umysłu, stanowiącej warunek wszelkiego możliwego doświadczenia, a zatem wszelkiej działalności naukowej.
Na przeł. XVIII i XIX w., wraz z komplikowaniem się struktur społecznych, narastaniem konfliktów, przyspieszaniem przemian historycznych., na pierwszy plan wysunęła się w filozofii problematyka społeczeństwa, dziejów, polityki (J.J. Rousseau, G.W.F. Hegel, K. Marks), mnożyły się projekty reform, przebudowy, odnowy, zapewnienia powszechnego szczęścia i dobrobytu.
W 2. poł. XIX w. tradycyjna problematyka filozoficzna była wypierana i ograniczana przez gwałtowny rozwój nauk szczegółowych; wyrazem tej tendencji był antymetafizyczny program tzw. filozofii pozytywnej (pozytywizm), zapoczątkowanej przez A. Comte'a. Ten proces wraz z załamaniem się optymizmu historiozoficznego oraz narastaniem nastrojów pesymistycznych i katastroficznych spowodował walkę o autonomię filozofii i zachowanie swoistego dla niej zakresu pytań i problemów, a zarazem poszukiwanie nowych sposobów nadawania sensu ludzkim działaniom. Prowadziło to do kształtowania się filozofii kultury, filozofii życia, filozofii wartości, fenomenologii, filozofii egzystencji.
Wiek XX jest okresem ścierania się różnorodnych nurtów i tendencji w filozofii : egzystencjalizmu i personalizmu, fenomenologii i empiryzmu logicznego, marksizmu, oraz wyłaniania się nowych kierunków: pragmatyzmu, strukturalizmu, psychoanalizy, hermeneutyki, filozofii dialogu, postmodernizmu, wykorzystujących dawne inspiracje i przetwarzających je w nowe całości bądź próbujących powrotu do greckiej, przedplatońskich źródeł filozofii., czy ogłaszających zmierzch tradycyjnej. problematyki filozoficznej.
Próby wyznaczenia głównych. tendencji w filozofii XX w. wskazują na dyskusje toczące się z jednej strony pomiędzy przedstawicielami kierunków aspirujących do budowy całościowych systemów filoz., światopoglądowych, kulturowych, a nawet politycznych (marksizm, myśl chrześcijańska) a reprezentantami kierunków podejmujących i drążących węższe, specyficzne zakresy problemów i zainteresowań filozofii; z drugiej natomiast strony — pomiędzy przedstawicielami kierunków filozofii analitycznej. która zadania filozofii widzi jedynie w analizie języka redukując tradycyjne problemy i zainteresowania filozofii , a zarazem nadając jej niezwykle rygorystyczny, logiczny, często sformalizowany charakter, a reprezentantami kierunków nieanalitycznych (czasem zw. syntetycznymi lub metafizycznymi), próbującymi w nowych formach kontynuować rozważania dotyczące problemów sformułowanych przed ponad 2500 laty oraz podejmowanych, przekształcanych i uzupełnianych przez całe dzieje filozofii europejskiej.
.
Egzystencjalizm, kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat czterdziestych XIX w. Impuls do jego rozwoju dał S. Kierkegaard. Według niego zadaniem filozofii miało być dociekanie tego, co w człowieku egzystencjalnie jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla niego i wyłącznie dla jego życia i co stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo - albo".
Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonał się w Niemczech i we Francji w latach 1920-1930 i jego nowymi teoretykami stali się: M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J.P. Sartre. W XX w. przedmiotem badań egzystencjalizmu stała się indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie.
Według egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem całkowicie wolna i może z tą wolnością uczynić to, co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia. Może być "bytem nieprawdziwym" lub też "bytem prawdziwym".
Według egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencję. Człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za swoje czyny, co stwarza poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęk, zwłaszcza przed śmiercią. Myśli egzystencjalizmu wywarły poważny wpływ na twórczość literacką XX w.
Egzystencja, kategoria filozoficzna w egzystencjalizmie, oznaczająca indywidualny sposób istnienia, właściwy jedynie człowiekowi, jako twórcy własnej istoty. Oznacza też istnienie, byt, bytowanie.
Alienacja, wyobcowanie, w filozofii zjawisko polegające na tym, że niektóre twory człowieka - tak materialne, jak duchowe (np. produkty pracy, wynalazki, idee, instytucje, prawa) - uniezależniają się od niego i zaczynają funkcjonować wbrew intencjom, które towarzyszyły ich powstaniu, by w końcu podporządkować sobie swego twórcę.
Jedno z ważniejszych pojęć filozoficznych od czasu G.W.F. Hegla, u którego jako narzędzie dialektyki służy opisowi:
procesu realizowania się absolutu poprzez przyrodę i dzieje,
faktu uznania za obce tego, co na skutek ograniczeń samopoznania nie zostało zidentyfikowane jako własne,
autonomizacji instytucji społeczno-politycznych w stosunku do ludzi jako negatywnego zjawiska historycznego.
U L. A. Feuerbacha alienacja to zespolenie najlepszych cech ludzkich w pojęciu Boga, któremu następnie przypisuje się realny byt i władzę nad ludźmi.
dominację tego, co wytworzone, zazwyczaj towaru lub kapitału, nad wytwórcą (alienacja produktu pracy),
traktowanie pracy jako towaru, przy równoczesnym odczuwaniu jej jako formy zniewolenia (alienacja procesu pracy),
rozbieżność sytuacji człowieka rzeczywistego i tzw. istoty człowieka jako określonego tworu kulturowego (alienacja człowieka).
Zniesieniem tak rozumianej alienacji jest emancypacja. Jedno z centralnych pojęć egzystencjalizmu.
E. Mounier w kontekście głoszonej przez personalizm koncepcji osoby rozróżnia jako zagrożenie dla niej tzw. alienację Narcyza, tj. pogrążenie się w sobie, i alienację Heraklesa, tj. rozproszenie się w świecie rzeczy.
Według doktryny chrześcijańskiej prawdziwa wiara, wprowadzając człowieka w krąg wartości absolutnych, wyklucza alienację - jej alternatywą staje się asymilacja dobra świata i dobra Boga.
Pragmatyzm, kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce'a pod koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878).
Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapożyczył termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te prawa, które są stosowane w naukach doświadczalnych, w odróżnieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i od jego konsekwencji.
F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej), uznał, że pragmatyzm jest:
humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.
odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.
pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.
radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.
personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.
świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.
poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.
W ocenie A. Schaffa, zawartej w Głównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962), pragmatyzm wykluczał tzw. bezinteresowne poznanie świata i gromadzenie prawd, które niczemu nie służą. Pragmatyzm wywarł poważny wpływ na inne nurty filozofii XX w., psychologię społeczną, nauki o polityce i stworzył własne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm.
Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora, A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S. Kuhna, R. Rorty'ego
Humanizm
kierunek ukształtowany we Włoszech ok. początku XIV w., przeciwstawiający się średniowieczu, nawiązujący do antyku. Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz). Humanizm stał się podstawą epoki odrodzenia (renesansu).
postawa intelektualna i moralna wyrażająca się zainteresowaniem sprawami człowieka, poszanowania jego godności i wolności.
kierunek myśli filozoficznej, koncentrujący się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą Przeciwstawiający się teocentryzmowi oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału, propagujący jego wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Traktujący życie ludzkie jako drogę i cel.
Pluralizm
w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).
W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.
W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.
Woluntaryzm - w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot.
W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że właściwości bytu zależne są od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może ograniczać. Woluntaryzm znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznał, iż sąd jest aktem tyleż intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego przedstawienia.
O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera, twierdzącego, że wola - obok wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F. Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją, wyrażając to w maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu, odkrywalny przez analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm miał charakter biologiczny - wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą wartością.
Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i w egzystencjalizmie. Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają akty woli i wyboru, poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.
Personalizm - koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u sofistów, rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie.
Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.
Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.
W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki
Neotomizm - jeden z nurtów filozofii współczesnej, funkcjonujący w ramach szeroko rozumianej neoscholastyki Za inicjatora neotomizmu uważa się D. Mérciera, który później został kardynałem. Rzeczywistym impulsem stała się jednak encyklika papieża Leona XIII Aeterni Patris z 1879, która zawierała wezwanie do wzmożonej pracy filozoficznej wszystkich katolików na gruncie, jaki został stworzony przez Tomasza z Akwinu.
Skutkiem owego wezwania była niezliczona liczba publikacji poświęconych filozofii i historii filozofii chrześcijańskiej. Głównymi ośrodkami rozwoju neotomizmu stały się: Institut Supérieur de Philosophie w Lowanium założony przez kardynała Mérciera, Uniwersytet di Sacro Cuore w Mediolanie kierowany przez A. Gemellego, Akademia Alberta Wielkiego w Kolonii.
Naturalnym sprzymierzeńcem neoscholastyki był H. Bergson we Francji, który przyczynił się do zmiany stosunku wobec metafizyki i do upadku prestiżu nauk szczegółowych w opinii filozoficznej. Niektóre z jego poglądów zostały rozwinięte przez modernizm katolicki, lecz potępił je Kościół. Przyczyniły się do wzbogacenia tzw. młodszego tomizmu, głównie z inicjatywy dominikanów: o. Sertollangesa i o. Garrigou-Lagrange'a, którzy za H. Bergsonem uznali dynamiczną naturę bytu i prymat metafizyki nad naukami szczegółowymi.
Równie wybitnymi neotomistami byli uczniowie H. Bergsona: J. Chevalier z Grenoble i J. Maritain z Instytutu Katolickiego w Paryżu. Szczególną odmianę neotomizmu stanowi rozwijający się współcześnie personalizm katolicki
Naturalizm - jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu przedstawicieli.
w starożytności:
cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie. Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.
stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona i jedyna, gdyż poza wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem będzie zgodne z naturą w ogóle.
w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.
M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.
w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.
w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,
w XIX w. widoczny był w:
poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,
filozofii H. Spencera,
teoriach H. Taine'a,
w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.
w humanizmie egzystencjalistów.
Instrumentalizm - współczesny kierunek filozoficzny, stanowiący odmianę pragmatyzmu, wg którego poznanie, wiedza i wszelka działalność ludzka są narzędziami (instrumentami) przystosowania się jednostki do środowiska i opanowywania go.
Operacjonizm - kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z założeń pozytywizmu. Zapoczątkował go P.W. Bridgman, wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg której pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko poddają działaniom uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej tożsamości.
Pogląd ten zmierzał do wyeliminowania pojęcia absolutnej prawdy: operacjoniści twierdzili, że w nauce nie jest ono potrzebne i faktycznie nie jest używane. Stąd, ich zdaniem, każda prawda jest zależna od stanu wiedzy ludzkiej. Każda może być obalona, mogą też współistnieć prawdy odmienne, wzajemnie niezgodne.
Operacjonizm zatem nie wypowiadał się o istocie prawdy, lecz jedynie o jej kryteriach, które pojmował relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie psychologii wystąpił E.G. Boring w 1930 starając się uzgodnić introspekcję i behawioryzm. Wg jego poglądów pojęcia psychologiczne służą do prowadzenia operacji metodycznych, ale nie do poznania rzeczywistości
Filozofia dialogiczna - nurt w filozofii, który rozwinął się podczas I wojny światowej oraz w latach 20. i 30. XX w., zyskując współcześnie coraz większe znaczenie w filozofii, pedagogice, literaturze, socjologii i w innych naukach. Inspiracje do jej powstania były dwojakie - z jednej strony była reakcją na filozofię subiektywistyczną, z drugiej wynikała z tradycji dialogicznej w judaizmie. Złoty wiek filozofii dialogicznej reprezentują m.in.: M. Buber, F. Rosenzweig, E. Grisebach, E. Levinas, J.L. Marion, M. Theunissen, w pewnym sensie również K. Jaspers, współcześnie zaś w Polsce J. Tischner.
Analityczna filozofia - jeden z gł. nurtów filozofii XX w. Zakłada, że zadaniem filozofii jest analiza języka potocznego i naukowego w celu ścisłego dookreślenia pojęć oraz twierdzeń i eliminowanie tą drogą sporów i błędów filozoficznych. Analizę ową traktuje intersubiektywnie, co różni ją np. od fenomenologii. Realizuje, zwłaszcza w pierwszej fazie program, tzw. logikalnego atomizmu, sprowadzając złożone i opisowe zdania ontologii do języka logiki; podejmuje też kodyfikację różnych funkcji pragmatycznych spełnianych przez język i dąży do wyjaśnienia źródeł wypowiedzi metafizycznych.
Stanowi reakcję na syntetyczne tendencje neokantyzmu i neoheglizmu. Nie tworzy rozwiązań całościowych o charakterze systemowym (minimalizm). Zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii przez G.E. Moore'a, B. Russella i L. Wittgensteina, od 1940 rozwijała się w USA, gdzie reprezentował ją W.O. Quine. Inni wybitni przedstawiciele: N. Goodman, G. Ryle, J, Wisdom, J. Austin, P.F. Strawson, R. Carnap, M. Black, N. Malcolm, M. Lazerowitz. W Polsce wpływy filozofii analitycznej zaznaczyły się szczególnie w dokonaniach szkoły lwowsko-warszawskiej.
Fenomenologia - w filozofii kierunek teorii poznania, biorący początki w filozofii F. Brentany. Został nazwany przez T. Kotarbińskiego "reizmem". Brentano w przeciwieństwie do fenomenalistów stał na stanowisku, że nie znamy innych przedmiotów jak tylko realne. Wszystko inne jest tylko nazwami, którym materialnie i psychicznie nic nie odpowiada.
U E. Husserla zobacz też "fenomen". W filozofii M. Schelera fenomenologia wartości jest uzupełnieniem Husserlowskiej fenomenologii bytu.
W Polsce teoretykami fenomenologii byli: K. Twardowski (Wybrane pisma filozoficzne, 1965) i R. Ingarden (Stanowisko teorii poznania w systemie nauk filozoficznych, 1925).
Fenomen - w filozofii wszelki fakt w znaczeniu ogólnym - empiryczny, stanowiący punkt wyjścia badań naukowych (F. Bacon, R. Descartes, G.W. Leibniz). W węższym znaczeniu, zjawisko fizyczne lub psychiczne, będące przedmiotem postrzegania lub przedmiotem "możliwego doświadczenia" (I. Kant); to, co poznawalne, .
Postmodernizm - kierunek w filozofii współczesnej i ruch kulturalny będący reakcją na kulturę nowoczesną. Nazwę postmodernizmu odnosi się także do zjawisk, które wystąpiły w rozwoju kultury i myśli filozoficznej po modernizmie europejskim przełomu XIX i XX w. i które są nawiązaniem do niego oraz kontynuacją ujawniającą nowy kryzys u schyłku XX w. Ostrze postmodernizmu jest skierowane przeciwko technizacji, unifikacji, racjonalizacji, totalizacji cywilizacyjnej ostatnich dwu stuleci, wielkomiejskości, użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia.
W filozofii postmodernizm sięga do tradycji F. Nietzschego, H. Bergsona, niekiedy nawet do A. Schopenhauera. Skutkiem postmodernizmu w filozofii i nauce jest odrzucenie uniwersalnie pojmowanej prawdy i uniwersalnych metod poznawczych, schematów w myśleniu i działaniu, upadek autorytetów.
Jeśli modernizm wyrażał w niektórych swoich aspektach optymizm z powodu wzrostu technologicznego, porządku w obrębie jednolitej całości (przykładem może być jednocząca się Europa, zmierzanie do ujednolicania kultury, stylu bycia, wyrażania się itp.), to postmodernizm kwestionuje tak pojmowaną jedność, prawo i ład, sens, reguły i zasady powszechne.
Rozwój postmodernizmu jest związany głównie z ekspansjonistyczną cywilizacją techniczną lat 60. i przeciwstawiającą się jej cyganerią artystyczną.
W filozofii postmodernizm reprezentują:
G. Deleuze i jego monadologia, wg której istotą bytu nie jest tożsamość, ale zróżnicowanie.
J. Derrida, który głosi zasadę powszechnej dekonstrukcji i tworzy "gramatologię", oznaczającą rozluźnienie granicy zamykającej pole klasycznej naukowości. Proponowana przez niego dekonstrukcja oznacza brak wiary w możliwości poznawcze człowieka, w jego zdolność dotarcia do prawdy.
J.F. Lyotard, krytyk metanarracji, czyli określania sztuki przez teorie, definicje, reguły, plany, zwolennik autentycznie wolnego tworzenia.
R. Rorty, wg którego zadaniem nauki nie jest gromadzenie wyników i opracowywanie jednego systemu wiedzy, ale rozwiązywanie problemów przy zastosowaniu różnych środków i paradygmatów. Rorty proponuje pluralizm metodologiczny, oznaczający odrzucenie uniwersalnych kryteriów, praw i prawideł myślenia.
Strukturalizm - kierunek w nauce uważany raczej za metodę badania rzeczywistości niż określoną szkołę filozoficzną. Powstał, kiedy lingwista szwajcarski F. de Saussure rozróżnił:
język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań oraz
mowę jednostkową polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się z systemu językowego określone zwroty.
Językoznawstwo strukturalistyczne sformułowało zasady odnoszące się do:
języka jako komunikacji społecznej,
badania języka nie jako luźnego zbioru elementów, ale systemu wzajemnie sprzężonych relacji,
związku sfery dźwiękowej ze znaczeniową.
Struktury, jakimi zajmuje się struktualizm, definiuje się poprzez:
pojęcie całości (struktura jest spójna i swoista, czyli odróżnialna od innych),
zasadę przekształceń (przekształcenia struktur mogą być matematycznie wyprowadzone) i
samosterowność (struktury utrzymują stan homeostazy). W świecie zjawisk struktury nigdy nie są dane wprost, lecz ukrywają się pod powierzchnią znanej nam rzeczywistości. Trzeba więc do nich docierać, analizując (na ogół przy użyciu matematyki) układy zdarzeń. W skrajnych formach struktualizmu przyjęto tezę, że tym, co naprawdę istnieje, są ukryte struktury prowadzące "grę", na którą nie mamy wpływu (M. Foucault).
Struktualizm w antropologii kulturowej wiąże się z C. Lévi-Straussem. Proponowane przez tego uczonego badanie mitów, systemów pokrewieństwa w społecznościach pierwotnych, sposobów klasyfikacji itd. zasadza się na wyodrębnianiu podstawowych jednostek znaczących i ustaleniu ich wzajemnych relacji. Ta analiza badawcza ma pokazać, jaki jest sens instytucji kulturowych i w jaki sposób przebiega ludzkie myślenie. Lévi-Strauss wykazał, że myśl pierwotna nie jest "gorsza" od myślenia cywilizowanego, ale "inna". W psychologii metodą strukturalistyczną posługiwał się J. Piaget. Związani z struktualizmem są również m.in.: U. Eco, L. Sebeg, W. Toporow, G.A. Richards.
Feminizm - (od łacińskiego słowa femina -kobieta, feminizm= kobiecy) jest ruchem społeczno-politycznym, którego początki sięgają Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 roku. Kobiety walczące o swoje prawa różnie nazywano przez stulecia: emancypantkami, sufrażystkami (od souffrage-głos wyborczy), feministkami. Feminizm za cel stawia sobie walkę o równouprawnienie kobiet. W1791 roku została opublikowana Deklaracja praw kobiety i obywatelki, która otwarcie poruszała problem nierównych praw płci. Skończyło się jednak wyłącznie na suchej deklaracji, która nie przyczyniła się bezpośrednio do jakichś radykalnych zmian w prawie. Emancypantki nasiliły swoją działalność pod koniec XIX w. w USA i Anglii walcząc o prawa wyborcze dla kobiet. W1903 powstał w Anglii pierwszy kobiecy związek Społeczno-Polityczna Unia Kobiet (Women's Social and Political Union), który walczył o równouprawnienie kobiet w zakresie praw wyborczych oraz dostępu do edukacji. Trudno ocenić rolę ówczesnych emancypantek, dzięki którym prawo wyborcze kobiet współcześnie nie podlega dyskusji, a pomyśleć, że jeszcze w ubiegłym stuleciu były z tym takie problemy. Tak, więc czasem feministkom udało się doprowadzić do tego, że większość państw Europy Zachodniej przyznała kobietom równe prawa wyborcze. Najpóźniej nastąpiło to w Szwajcarii w 1971 r. iw Portugalii w1974 r. Ruch ten przybrał na sile w latach 60., zwłaszcza w USA (Women's Liberation-Ruch Wyzwolenia Kobiet, patrz: linki). Feministki domagają się także możliwości równego dysponowania małżeńskim majątkiem, legalizacji aborcji, zrównania płacy za wykonanie tej samej pracy, a także realnej możliwości uczestniczenia wżyciu publicznym. W obrębie polityki można uznać, iż nastąpiła pewna znacząca zmiana- w o ostatnich latach wzrosła np. reprezentacja kobiet w parlamentach państw skandynawskich- w Szwecji: 38,1%, w Finlandii: 38,5%. Niektóre z partii politycznych, zwłaszcza socjaldemokratyczne wprowadziły zasadę, polegającej na tym, że kobiety mają zagwarantowaną określoną liczbę miejsc w kierowniczych władzach partii. Nie jest tak jednak w państwach w których przy władzy pozostają ugrupowania zdecydowanie konserwatywne jak: Francja, Grecja, Portugalia czy Irlandia gdzie udział kobiet w polityce jest znacznie mniejszy. Podobnie jest także w Polsce, gdzie w parlamencie po 1989 roku zasiadało średnio 7-13% kobiet. Dzięki aktywnej działalności feministek, wiele rozstrzygnięć dotyczących praw kobiet i równości płci znalazło swe miejsce w prawie międzynarodowym. Jednym ztakich przykładów może być konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta w1979 przez ONZ i ratyfikowana przez Polskę w1980. Na mocy tego dokumentu rządy państw zobowiązane są do podjęcia procesów legislacyjnych oraz podejmowania konkretnych kroków mających na celu likwidację dyskryminacji kobiet wżyciu politycznym poprzez zapewnienie im, na równych warunkach, czynnego ibiernego prawa wyborczego. Podobne przedsięwzięcia podejmowane są przez Radę Europy. W Polsce działa kilka organizacji na rzecz kobiet m.in. Polskie Stowarzyszenie Feministyczne, Ruch na rzecz Obrony Kobiet, Demokratyczna Unia Kobiet, Pro Femina. Działalność tych organizacji znalazła swe odbicie w Konstytucji RP z 1997 roku, która stwierdza, iż kobietom, tak samo jak mężczyznom, należą się równe prawa wżyciu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym, kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę o tej samej wartości, do zabezpieczenia społecznego, do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji, a także uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń
Gaarder Jostein, Świat Zofii,
Hersch Jeanne, Wielcy myśliciele Zachodu, W-wa 2001.
Martens E. Schn*delbach H., 1995, Filozofia. Podstawowe pytania, Warszawa
Such Jan, 1989, Filozofia t.1, Zarys Dziejów, PWN, Warszawa
Tatarkiewicz Władysław., Historia Filozofii, t. 1-3,
1