ZOBOWIĄZANIA - wykład z dnia 22.11.2005

COMPENSATIO LUCRI CUM DAMNO Zaliczanie korzyści na poczet odszkodowania.

Problem zaliczania korzyści na poczet odszkodowania pojawia się wówczas, gdy w wyniku szkody powstaje też pewna korzyść. Powstaje dylemat czy kumulować szkodę i korzyść (pełne odszkodowanie) czy zastosować teorię różnicy i zaliczyć korzyść na poczet odszkodowania. Szkoda byłaby tu mniejsza o tę korzyść.

Różne względy powodują jednak, że nie powinno się stosować tej konstrukcji gdy na przykład korzyść dotyczy innego interesu niż szkoda.

Problem ten odnosi się do sytuacji, gdy poszkodowany był ubezpieczony i dostaje odszkodowanie z zakładu ubezpieczeń - czy to świadczenie powinno zmniejszyć szkodę i odszkodowanie odpowiedzialnego za szkodę? Podobnie sytuacja się kształtuje w wypadku świadczeń socjalnych wynikających ze stosunku pracy, rent, odliczanie wartości spadków spadkobierców , znalezienia skarbu w zburzonym budynku, sprzedaży wraku samochodu przy zniszczeniu pojazdu.

Nie ma ogólnych zasad dotyczących zaliczania i kumulacji. Zaliczanie zasadniczo jest dopuszczalne (co wynika z teorii różnicy) - poszkodowany nie powinien uzyskać większego odszkodowania niż wartość szkody.

Należy jednak ograniczyć tę możliwość zaliczania, aby nie doprowadzić do tego, że odszkodowanie staje się iluzoryczne.

warunki:

1. tożsamość zdarzenia wyprzedzającego korzyść i szkodę

2. korzyść musi zaspokajać te same interesy co szkoda

3. zgoda poszkodowanego na zaliczenie korzyści na poczet odszkodowania

4. w przypadku pracodawcy czy zakładu ubezpieczeń, gdy ma on roszczenie regresowe wobec odpowiedzialnego za szkodę

względy przemawiające przeciwko zaliczeniu:

1. korzyść wynika z zupełnie innej podstawy prawnej niż roszczenia odszkodowawcze

2. korzyść wynikająca ze stosunku pracy, jeżeli pracodawca nie ma roszczenia regresowego

3. inny cel świadczenia (korzyści i odszkodowania)

Przyjmuje się powszechnie, że świadczenia z ubezpieczenia społecznego są zaliczane na poczet odszkodowania.

W przypadku ubezpieczeń indywidualnych:

• osobowych - powszechnie przyjmuje się kumulację - „nie po to się ubezpiecza, aby chronić interesy sprawcy szkody”. Tak samo przyjmuje się, gdy składki na to ubezpieczenie płaci np. pracodawca. Szkody na osobie nie dają się wyliczyć w pieniądzu, dlatego nie można mówić tu o wzbogaceniu bezpodstawnym.

• majątkowych - tutaj decydujące znaczenie ma to, że zakład ubezpieczeń ma roszczenie regresowe do odpowiedzialnego za szkodę - zakład wstępuje tu w sytuację poszkodowanego (art. 828 KC). Zaliczenie jest tu uzasadnione z powodu istnienia tego roszczenia regresowego.

Art. 828. § 1. Jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez zakład ubezpieczeń roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na zakład ubezpieczeń do wysokości zapłaconego odszkodowania. Jeżeli zakład pokrył tylko część szkody, ubezpieczającemu przysługuje co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed roszczeniem zakładu ubezpieczeń. § 2. Nie przechodzą na zakład ubezpieczeń roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobom, z którymi ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym lub za które ponosi odpowiedzialność.

W przypadku świadczeń uzyskanych od osób trzecich (np. nakłady poniesione przez rodzinę na leczenie) zasadą jest raczej niezaliczanie. Osoby te nie świadczą po to, aby zmniejszyć odpowiedzialność sprawcy szkody (są one poszkodowane, ale tylko pośrednio „rykoszetem”)

Podobnie rzecz się ma ze świadczeniami w ramach obowiązku alimentacyjnego (inna podstawa prawna). W przypadku, np. znalezienia skarbu w spalonym domu, nie zalicza się tego gdyż nie jest to normalne następstwo zdarzenia szkodzącego. W przypadku sprzedaży wraku samochodu zaliczenie będzie możliwe - stosuję się tu teorię różnicy.

W sytuacji zbiegu przyczyniania się poszkodowanego i kwestii compensatio lucri cum damno, pojawia się pytanie co uwzględniać w pierwszej kolejności (wpływa to na ostateczną wysokość odszkodowania). Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 1962 r uznał, że należy stosować wariant bardziej korzystny dla poszkodowanego, czyli najpierw kwestia compensatio lucri cum damno a dopiero potem obliczać przyczynienie. Za tym przemawiają też względy logiczne.

ZASADA SWOBODY UMÓW - C.D.

Ostatnią granicą swobody umów jest natura stosunku prawnego. Jest to kryterium nowe w stosunku do kodeksu zobowiązań.

Chodzi tu o to, że stosunek prawny w tym przypadku jest stosunkiem umownym, czyli względnym, wiążącym tylko strony i wymagającym w zasadzie zgody stron. Dlatego też za sprzeczne z naturą stosunku będzie postanowienie dotyczące praw i obowiązków osoby trzeciej. Uważa się, że strony nie mogą w umowie obciążyć osoby trzeciej.

Podobnie gdyby w umowie postanowiono, że w przyszłości o sprawach dotyczących tej umowy będzie decydować tylko jedna strona. Taką delegacje kompetencji należy uznać za sprzeczną z naturą stosunku. Możliwe byłoby zamieszczenie podobnego postanowienia, ale z określonymi granicami tej kompetencji (np. przy zawieraniu umów o prowadzenie bankowego rachunku oszczędnościowego - bank może jednostronnie zmienić stopę oprocentowania - uchwała „7” SN z 1991 r). Za sprzeczne z naturą stosunku uważa się też zastrzeganie, że umowy trwają wiecznie - każdy stosunek kiedyś się kończy (art. 365¹ KC)

Art. 365¹. Zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.

SZCZEGÓLNE OGRANICZENIA SWOBODY UMÓW

Swobody może nie być, gdy strona ma obowiązek zawarcia umowy (np. obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia pojazdu; także w przypadku monopolistów). Ograniczenie może iść dalej - obowiązek zawarcia umowy z określonym podmiotem (chodzi tu o ochronę kontrahentów danych instytucji).

Istnieją też pewne graniczenia faktyczne swobody kształtowania treści umowy. Chodzi tu o zjawisko wzorców umowy - przygotowanie wzorców przez jedną tylko ze stron - profesjonalistę zazwyczaj, który w wyniku masowego obrotu nie jest w stanie negocjować umów z każdym z osobna. Konsument może albo zgodzić się z treścią tej umowy, albo szukać innych przedsiębiorców - możliwość negocjowania warunków umowy. Ten rodzaj umów nazwana w doktrynie francuskiej umowami adhezyjnymi - umowami przez przystąpienie. Uznano, że są to umowy, choć podnoszono pewne wątpliwości. Decydująca była tu jednak wola stron - zgodna wola stron na przystąpienie na wskazanych warunkach.

W takich stosunkach konsument jest stroną słabszą. Potrzeba mu dać pewną ochronę i tę ochronę ustawodawca realizuje w przepisach o wzorcach umownych (art. 384 i nast. KC). Chodzi tu o wskazanie formularzy i wzorów umów typowych. Takie wzorce nie muszą być wyłącznie w formie tekstowej; może chodzić tu też o pewne umowy zawierane per facta concludentia (wejście do tramwaju - są tylko określone pewne warunki tej umowy w regulaminie przewozów).

Osobą proponującą wzorzec nazywa się proponentem. Art. 384 § 1 KC stanowi, że wzorzec wiąże drugą stronę, jeśli został doręczony przy zawarciu umowy. Chodzi tu o to, aby kontrahent proponenta miał możliwość zapoznania się ze wzorcem przed złożeniem oświadczenia woli.

Wydaje się, że doręczenie to musi mieć charakter rzeczywisty - raczej niedopuszczalne jest odesłanie do wzorca. Osoba musi mieć możliwość zapoznania się od razu. Samo doręczenie wzorca pozwala na związanie się umową, nawet jeśli osoba nie zapoznała się z treścią wzorca. Proponent musi tylko stworzyć warunki zapoznania się. Tak dostarczony wzorzec staje się tylko częścią umowy. Nie należy uznawać wzorca za akt normatywny, akt nadrzędny - wzorzec jest tylko lex contracta. Wzorzec jest włączony do umowy na zasadzie zgody stron. Zgoda kontrahenta może być wyraźna, albo dorozumiana np. gdy zrezygnował z zapoznania się z doręczonym wzorcem.

Radwański twierdzi natomiast, że wzorzec wiąże strony na podstawie art. 56 KC.

Art. 56. Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Jest to wątpliwe stanowisko, bo gdyby je przyjąć, oznaczałoby to że wzorzec wynika z ustaw, jego włączenie do umowy jest skutkiem ustawowym. Pajor uważa, że nie należy tego tak komplikować - wzorzec jest skutkiem woli stron.

Istnieją też ustawowe wyjątki od zasady doręczenia (art. 384 § 2 KC).

§ 2. W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Nie wymaga się doręczenia, gdy przedsiębiorca powszechnie posługuje się wzorcem. Ustawodawca wymaga tu tylko takiego udostępnienia wzorca, że klient mógł z łatwością zapoznać się ze wzorcem (np. wywieszenie na ścianie, wyłożenie do wglądu)

Takie ułatwienie konsensu obejmuje wszystkie umowy niekonsumenckie, a konsumenckie tylko te, które są zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. poczta, transport miejski czy krajowy)

Art. 384¹ KC stanowi o sytuacji, gdy wzorzec jest wydany w stosunkach trwałych, stosunkach o charakterze ciągłym. Muszą być tu spełnione 2 warunki:

1. zachowanie wymagań z art. 384 - doręczenie; wydaje się, że nie można tu jedynie udostępnić przez wywieszenie - konieczne jest doręczenie

2. wzorzec wydany w czasie trwania stosunku wiąże strony, jeśli strona po uprzednim doręczeniu wzorca nie wypowiedziała umowy w najbliższym możliwym terminie wypowiedzenia. Jeśli nie wypowiedziała uznaje się to za milczącą dorozumiana zgodę na nowy wzorzec.

Art. 384¹. Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.

Art. 384 § 4 KC stanowi, że wzorzec w postaci elektronicznej powinien być tak udostępniony , aby mógł być przechowywany i odtwarzany w zwykłym toku czynności.

Art. 384 § 4. Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności.

Art. 385 § 1 KC stanowi regułę pierwszeństwa postanowień umownych. Jeśli zachodzi sprzeczność między postanowieniami umowy a wzorcem, który został do niej włączony, to obowiązywać będą postanowienia indywidualnie ustanowione.

Art. 385. § 1. W razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. § 2. Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta.

Art. 385 § 2 KC stanowi, że wzorzec powinien być w sposób jednoznaczny z zrozumiały sformułowany. Sankcją za niejednoznaczność wzorca jest to, że sformułowania niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumentów - in dubio contra proferentem. Przepis ogranicza stosowanie tego przepisu do konsumentów , jednak wydaje się, że z zasad ogólnych należy traktować tę zasadę jako element ogólnej wykładni umów (także w stosunkach bussines to business) Uzasadnieniem tej regulacji jest skłonienie przedsiębiorców do jasnego formułowania wzorców. Chce się tu przeciwdziałać cynicznym praktykom niektórych przedsiębiorców.

Jeśli jednak wzorzec został zaakceptowany mimo niekorzystnych postanowień dla konsumenta, nieuczciwych klauzul umownych, to możliwa jest kontrola sądowa wzorców i umów w ogóle. Pozwalają na to ogólne przepisy prawa cywilnego np. art. 353 KC i art. 58 KC.

Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. § 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Doktryna uznała, że w stosunkach konsumenckich konieczne było wprowadzenie bardziej konkretnych instrumentów ochronnych.

Wyraz temu dała dyrektywa WE 93/13 z 1993 r. o nieuczciwych klauzulach w umowach. Polski ustawodawca mówi o „niedozwolonych klauzulach”. Art. 3851 KC i następne wdrażają przepisy dyrektywy 93/13. Wydaje się że termin klauzule niedozwolone jest zbyt ogólny i trafniejszym terminem byłoby „nieuczciwe klauzule”. W doktrynie istnieje też termin „klauzul abuzywnych”. Ustawodawca wskazuje cały szereg postanowień, które mogą być uznane za nieuczciwe. Podaje też ogólne pojęcie „klauzul niedozwolonych”. Zakres podmiotowy tej ochrony odnosi się tylko do konsumentów.

konsument - art. 22¹ KC

Art. 22¹. Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Zakres przedmiotowy ochrony konsumenta odnosi się tylko do postanowień które nie były przedmiotem indywidualnych ustaleń, uzgodnień. Chodzi tu zatem o kontrolę klauzul wzorca umownego (art. 385¹ § 2 KC)

Nieuzgodnione indywidualnie są te, na których treść konsument nie miał istotnego wpływu (art. 385¹ § 3 KC), w szczególności te, pochodzące z wzorca. Nie chodzi tu o to, czy negocjacje się odbywały, ale na to czy konsument mógł wywrzeć rzeczywisty wpływu na treść postanowień. Kontrola odnosi się do poszczególnych postanowień wzorca umowy. Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto powołuje się na zapis (art. 385¹ § 4 KC), a więc na przedsiębiorcy (który twierdz, że coś nie powinno podlegać kontroli)

przesłanki kontroli:

1. kształtowanie praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami Pajor uważa, że należy to rozumieć właściwie tożsamo z klauzulą zasad współżycia społecznego

2. rażące naruszenie interesów konsumenta nie wystarcza zwykłe naruszenie tych interesów; chyba jest to niekonsekwencja ustawodawcy. Pajor uważa, że każde naruszanie jest sprzeczne z dobrymi obyczajami. Ponadto wymagania, aby naruszenie miało charakter rażący nie ma odzwierciedlenia w dyrektywie 93/13. Wykładnia przepisu art. 3851 § 1 będzie zmierzała do pomijania słowa „rażące” lub zastępowania go słowem „znaczne”.

Ocena zgodności umowy z dobrymi obyczajami musi być równoważona w odniesieniu do wszystkich postanowień umowy, a nawet w odniesieniu do całokształtu stosunków między tymi podmiotami.

Nie podlegają kontroli zapisy dotyczące głównych świadczeń stron (przedmiot, cena), jeśli były jasno określone. Nie można powoływać się na ich niezgodność z dobrymi obyczajami, bo podważałoby to samą umowę. Ponadto konsument miał możliwość rozważenia, czy chce taką umowę zawrzeć. Kontrola musi odnosić się do postanowień innych niż główne, choć nie mniej ważnych.

Skutkiem uznania klauzuli za nieuczciwą jest fakt, iż przedsiębiorstwo nie może się na nią powołać skutecznie przed konsumentem. Niedozwolone postanowienie nie jest nieważne, a tylko bezskuteczne kierunkowo wobec konsumenta.

Art. 385¹. § 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. § 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. § 3. Nie uzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. § 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

1

2

---