1000. Kofta „PROCESY ATRYBUCJI W POSTRZEGANIU SPOŁECZNYM”

• Twórcą podstawowych idei teorii atrybucji jest Fritz Heider. Sformułował je w pracy „Psychologia stosunków interpersonalnych” (1958)

• Teoria ta zakłada, iż naukowe wyjaśnienie nie będzie możliwe, dopóki nie wnikniemy w psychologię człowieka z ulicy. (naiwna psychologia)

• Atrybucja to wnioskowanie o pewnej, nie podlegającej bezpośredniej obserwacji, właściwości ludzi i świata.

• To w jaki sposób wnioskujemy o cechach innych ludzi, decyduje o naszych postawach wobec innych.

• Główny cel teorii atrybucji: opis zasad psychologii naiwnej, czyli reguł, które rządzą procesami wnioskowania psychologicznego w trakcie dokonywania atrybucji.

• Psychologia atrybucji dzieli się na dwa obszary: pierwszy z nich to opis zasad psychologii naiwnej, w drugim bada się, czy rodzaj przypisywanych innym ludziom intencji, cech wpływa na stosunki interpersonalne, postawy, oceny.

• Klasyczne teorie atrybucji:

1. Teoria Heidera:
   Człowiek dąży do określenia dyspozycyjnych właściwości otoczenia, tzn. względnie stałych cech świata i ludzi, które ukrywają się pod powierzchnią zdarzeń. Dzięki temu ma on uporządkowany i ustabilizowany obraz świata; może formułować przewidywania co do przyszłego zachowania się obiektu poznania, a dzięki temu może podejmować skuteczne i sensowne działania.
   Obserwator dokonuje rozróżnienia między przyczynowością fizyczną i osobową. Przyczynowość fizyczna wynika po prostu ze środowiska i myślimy o niej w kategoriach „ przyczyna - skutek”. W różnych okolicznościach ta sama przyczyna może się zakończyć różnymi skutkami.
   O przyczynowości osobowej myślimy natomiast w kategoriach „ zamiar - wynik końcowy działania”. I według autora bez względu na okoliczności zamiar zawsze prowadzi do tego samego wyniku. ( to chodzi o nasze postrzeganie, a nie o obiektywną sytuację). Możemy jednak ocenić że efekt działań osoby był niezamierzony( np. gdy osądzamy jego wiedzę, o potencjalnych skutkach jako zbyt małą).
   Wśród przyczyn osobowych obserwator wyróżnia: zdolności wykonawcy (cecha stała) i jego usiłowanie (cecha osobowa, składająca się z aspektu kierunkowego, czyli zamiaru i wysiłku włożonego w działanie). Inne kategorie, którymi się posługuje to: wykonawca „może”(jego zdolności na to pozwalają, są silniejsze niż siły środowiskowe - patrz akapit niżej) oraz „wolno mu” ( nie istnieje nad wykonawcą nic ani nikt kto by mu zabraniał).
   Prz rozpatrywaniu zachowania wykonawcy, obserwator bierze także pod uwagę przyczyny środowiskowe, a są to przede wszystkim: trudność zadania, czynnik szczęścia oraz sprzyjające bądź nie okoliczności.
   Główny problem jakim zajmuje się ta teoria jest w jaki sposób obserwator wnioskuje o związkach przyczynowych. I tak oto:
   - Reguła wnioskowania z danych z zewnątrz: obserwator wnioskuje o trudności zadania ze swojej wiedzy społecznej. (np. trudne, gdy tylko nieliczni odnieśli sukces). Z kolei zmienność poziomu wykonania zadania jest podstawą do wnioskowania o udziale czynnika „szczęście”. Możemy rozpoznać „zdolności” jako czynnik przyczynowy, gdy wiemy skądinąd, o np. jakichś uzdolnieniach osoby w danej dziedzinie.
   - Wnioskowanie z jednych przyczyn o drugich: Jeśli obserwator wie, że cel działania został osiągnięty i wyklucza „szczęście” wie tylko tyle iż wykonawca „mógł” doprowadzić do danego efektu. Nie wie jednak czy to ze względu na łatwość zadania czy umiejętności, działania wykonawcy. ( tutaj autor podaje wzór: wysiłek = trudność/zdolności). Jeżeli więc obserwator wie, że osoba włożyła sporo wysiłku w zadanie może wnioskować o dużej trudności bądź niskich umiejętnościach itd. Poza tym autor stwierdza, że ludzie używają czynnika „szczęście” we wnioskowaniu o przyczynach wtedy, gdy dowiadują się o wydarzeniu niezwykłym.
   
   Według Heidera zakres osobistej odpowiedzialności przypisywanej wykonawcy zależy od postrzeganego udziały sił środowiskowych w efekcie działania.
   Heider stwierdza także, że im wyższe stadium rozwoju poznawczego obserwatora, tym mniej jest on skłonny do wnioskowania o osobistej odpowiedzialności wykonawcy.
   Poziomy:
   Najbardziej prymitywny: obarcza się ludzi odpowiedzialnością nawet wtedy, gdy nie ma związku przyczynowo - skutkowego. Np. gratuluje się komuś sukcesu, gdy jego rodak dostał medal.
   Drugi poziom: Przypisanie odpowiedzialności, na podstawie wystąpienia skutku, bez względu czy w sposób zamierzony czy nie.
   Trzeci: Bierze się pod uwagę czy wykonawca mógł przewidzieć, że jego działanie przyniesie taki skutek.
   Czwarty: Czy efekt działania zamierzony czy nie.
   Najwyższy: Obserwator bierze pod uwagę, czy działanie wykonawcy pod przymusem czy też nie.
   U osób dorosłych występują wszystkie te formy wnioskowania.

2. Teoria Jonesa i Davisa:
   Obserwator wnioskuje na podstawie działania wykonawcy o jego intencjach i właściwościach dyspozycyjnych.
   Autorzy odróżniają warunki decydujące w ogóle o rozpoznaniu działania jako zamierzonego, od warunków, które decydują o pewności wniosków obserwatora na temat intencji wykonawcy.
   Według obserwatora wykonawca działał intencjonalnie jeśli dysponował odpowiednią wiedzą i miał odpowiednie zdolności.
   Autorzy twierdzą, iż obserwator może wnioskować na temat motywów wykonawcy dopiero wtedy, gdy ten dokonuje wyboru spomiędzy alternatywnych możliwości. (obserwator może porównać efekt działania wybranego przez wykonawce z efektami działań odrzuconych).
   Na pewność naszych wniosków co do intencji wykonawcy wpływ mają:
   - w jakim stopniu efekty działania wybranego przez wykonawce różnią się od efektów działań odrzuconych (najpewniejsza sytuacja jest wtedy gdy cele realizowane przez działanie wybrane przez wykonawce są tożsame z większością (ale nie ze wszystkimi) celów działań przez niego odrzuconych - dzięki temu mamy małą liczbę konkretnych przyczyn wpływających na działanie)
   - czy działanie wykonawcy jest społecznie aprobowane ( im mniej aprobowane, tym większa pewność wnioskowania)
   - jakie jest znaczenie emocjonalne działań dla obserwatora ( pewność wzrasta wraz ze wzrostem znaczenia emocjonalnego dla obserwatora)
   - czy w świadomości obserwatora działanie wykonawcy jest celowo skierowane w jego stronę czy też nie ( jeśli jest to większa pewność)

3. Teoria Kelleya:
   Zakłada, że człowiek przejawia naturalne dążenie do tego, by wykraczać poza dostępne mu dane zmysłowe i inne informacje; aktywność ta jest skierowana na zrekonstruowanie względnie stabilnych elementów otaczającego nas świata, odpowiedzialnych za spostrzeganą zmienność zdarzeń.
   Zasada współzmienności - podstawowa reguła atrybucji:
   Do stabilizowania się świata dochodzi dzięki zachodzącej w głowie obserwatora analizie przyczynowo - skutkowej. Jednostka formułuje jakąś hipotezę i weryfikuje ją w badaniu eksperymentalnym, manipulując poszczególnymi zmiennymi niezależnymi i sprawdzając czy jej działania doprowadzą do zmian w zmiennych zależnych. Obserwator uzna coś za przyczynę jednego stanu, gdy zmiana pierwszego pociągnie za sobą drugie.
   Sześcian atrybucyjny Kelleya:
   Podstawowym pytaniem jakie stawia sobie obserwator jest to czy przyczyny działania tkwią wewnątrz osoby ( przyczyny osobowe) czy na zewnątrz niej (środowiskowe). Istotą teorii Kelleya jest wskazanie, na podstawie jakich informacji podmiot dochodzi do określenia źródeł własnego zachowania. („Czy moja reakcja na film wynika z tego, że jest to obiektywnie dobry film, czy też raczej określają ją moje subiektywne własności?”). By odpowiedzieć na to pytanie obserwator manipuluje zmiennymi (takimi jak: rodzaje bodźców - reakcja na inne filmy, kontekst - czy reakcja taka sama w kinie i w telewizorze, czas - czy reakcja zmienia się pod wpływem pory oglądania, osoby - czy inni ludzie odbierają ten film tak samo). I tak reakcja obserwatora może być: wybiórcza (reaguje pozytywnie właśnie na ten film a nie wszystkie inne), konsekwentna (w różnych sytuacjach zawsze taka sama reakcja na film), zgodna z reakcjami innych (wtedy obserwator uważa, że film jest obiektywnie dobry / bądź zły). Jeśłi natomiast jego reakcja jest konsekwentna, ale niezgodna z reakcjami innych, wtedy będzie on przypisywał swoją reakcję własnym wzorcom. [tam w tekście jest rysunek tego sześcianu - str 194 - nie będę go tu przerysowywać, ale generalnie to sprowadza się on do tego, co jest napisane wyżej ]. Ogólnie: im bardziej konsekwentne reakcje tym atrybucja bardziej stabilna, tzn. tym większa pewność podmiotu, że za daną reakcją stoi właściwość dyspozycyjna. Wybiórczość reakcji i consensus społeczny będą informować o kierunku atrybucji.
   

Obserwator w teorii Heidera skupiony jest na kwestii, w jakim stopniu wykonawca jest osobiście odpowiedzialny za skutki swoich działań. W teorii Jonesa i Davisa szuka odpowiedzi na pytanie, jakimi zamiarami kierował się wykonawca, podejmując swoje działania i co w związku z tym można wywnioskować o poszczególnych jego cechach. W teorii Kelleya natomiast głównym problemem obserwatora jest ustalenie dyspozycyjnych właściwości środowiska w którym działa. Analiza służy tutaj stabilizacji obrazu świata.

• Wolność wyboru jako problem teorii atrybucji.
  Wszystkie te teorie zakładają, że ważnym etapem w procesie diagnozy jest określenie źródła przyczynowości, tzn. ustalenie przez obserwatora, czy dane zachowanie wywołane zostało czynnikami środowiskowymi czy osobowymi.
  OBSERWATOR JEST TYM BARDZIEJ SKŁONNY POSTRZEGAĆ OSOBĘ JAKO PRZYCZYNĘ IM WIĘCEJ WOLNOŚCI JEJ PRZYPISZE.
  Ponadto zanotowano, że odczuwana przez sam podmiot wolność wyboru wiąże się ze spostrzeganiem kontroli osobistej, tzn. oczekiwaniem, że wyniki podjętego działania będą w znacznym stopniu zależały od samego podmiotu.
  Wnioskowanie o wolności na podstawie zbioru alternatywnych możliwości:
  1. Podejście Steinera:
  Autor proponuje rozróżnienie dostępności celu od postrzeganej wolności decyzji. Odczucie, że mogę zrealizować to, czego pragnę, rośnie wraz z rośnięciem atrakcyjności celu, subiektywnymi szansami na realizację celu i spadkiem kosztów osiągnięcia celu. Swoboda decyzji oznacza natomiast stopień odczuwanej przez podmiot dowolności przy dokonywaniu wyboru. (rośnie w miarę jak maleją różnice w atrakcyjności między możliwościami).
  2. Podejście Ajzena:
  Jednostka odczuwa tym więcej wolności wyboru, im więcej ma możliwości, i im mniej jest pewna, na co się zdecyduje.
  3. Podejście Millsa:
  Wolny wybór wtedy, gdy spostrzegamy pewną różnicę w atrakcyjności możliwości, wobec których stoimy, ale zarazem czujemy, że dla możliwości preferowanej istnieje realna możliwość alternatywna.

• Wolność jako zgodność zachowań z preferencjami - Kruglanski i Cohen:
  Obserwator będzie wnioskował o tym, że wykonawca postępuje w sposób wolny, gdy:
  - działa zgodnie ze swoimi dyspozycjami osobowymi
  - wykluczające się możliwości są w różny sposób wartościowane przez wykonawcę ( wie, czego chce)
  - wykonawca wykazuje zdecydowanie przy podejmowaniu decyzji.
  Istotne: jeśli wykonawca nie wie czego tak naprawdę chce, nie jest wolny.

• Krytyka klasycznych teorii atrybucji:
  1. Teorie te zakładają, że w umyśle ludzkim istnieje tylko jeden ważny wymiar przyczynowości. Może być jednak tak, że różne obiekty mogą być porządkowane na różnych wymiarach przyczynowych.
  2. Teorie te nie odróżniają sytuacji ,kiedy ja sam obserwuję swoje zachowanie i wnioskuję skąd się ono wzięło i kiedy inna osoba przygląda się mojemu działaniu.
  3. Opisują wyidealizowany (normatywny) model - raczej to co człowiek powinien robić z punktu widzenia logiki, niż to co robi rzeczywiście.
  4. Klasyczne koncepcje opisują człowieka intelektualistę, który wykonuje szereg złożonych operacji myślowych. Natomiast w rzeczywistości wiele ważnych atrybucji z małym udziałem świadomości.

• Teoria atrybucji endogennej i egzogennej Kruglanskiego.
  Autor proponuje odróżnienie i przeciwstawienie sobie zdarzeń oraz ludzkich działań. Akty zachowania mają (wg obserwatora) przyczyny wewnętrzne,. Jedynie w stosunku do zdarzeń znajduje zastosowanie wymiar „ przyczyny osobowe - przyczyny środowiskowe”. Atrybucją endogenną nazywa Kruglanski sytuacje, kiedy obserwator spostrzega działanie jako cel sam w sobie, atrybucja egzogenna natomiast to wyjaśnianie działania jako środka do realizacji stanu rzeczy zewnętrznego wobec tego działania.

• Różnice perspektyw atrybucyjnych obserwatora i wykonawcy - koncepcja Jonesa i Nisbetta.
  - Obserwator ma dostęp do innego rodzaju danych niż wykonawca. Ten drugi zna z autopsji własne stany wewnętrzne towarzyszące działaniu oraz wie jak w przeszłości zachowywał się w podobnych sytuacjach. Obserwator nie ma dostępu do takich informacji, co skłania go do schematycznego myślenia o wykonawcy w kategoriach, których dostarcza mu język i kultura, a więc za pomocą stałych cech osobowości.
  - Uwaga obserwatora skupiona jest na osobie wykonawcy i jego zachowaniu, uwaga wykonawcy - na sytuacji, w której działa.

• Najczęściej opisywane błędy (mniej racjonalne tendencje w procesach atrybucji) w procesie atrybucji:
  - Podstawowy błąd atrybucji: skłonność obserwatora do przeceniania roli cech osobowości i niedoceniania wpływu właściwości sytuacji na zachowanie wykonawcy.
  - Skłonność ludzi do upatrywania przyczyn własnych sukcesów w samym sobie, porażek zaś w środowisku.
  - Jeżeli człowiek wie o wystąpieniu określonego stanu będącego przyczyną jakiegoś zjawiska, skłonny jest pomniejszać możliwy wpływ innych przyczyn.
  - Skłonność do przeceniania w retrospekcji prawdopodobieństwa zdarzeń dokonanych.
  - Skłonność do upatrywania przyczyn wyjaśnianych zdarzeń w dostępnych zmysłowo, narzucających się aspektach sytuacji.

• Czynniki motywacyjne jako źródła błędów:
  Człowiek niekiedy manipuluje obrazem przyczynowości, by stworzyć sobie iluzję kontroli. Pewne błędy atrybucyjne umożliwiają obserwatorowi zachowanie wiary we własne możliwości ( przypisywanie porażek środowisku ). Podmiot dąży do podtrzymania lub podwyższenia poczucia własnej wartości.

• Intuicyjny charakter atrybucji:
  Nisbett i Ross: błędy atrybucji mówią nam po prostu o rzeczywistych regułach wnioskowania. Podmiot wnioskuje w sposób intuicyjny, nieraz z niewielkiej ilości danych, posługując się gotowymi schematami i względnie prostymi regułami inferencyjnymi.
  Rola wiedzy obserwatora: Ogromną rolę w procesach atrybucji odgrywa prywatna wiedza obserwatora na temat ludzi, przedmiotów. Wiedza ta pozwala jednostce łatwo rozpoznać określone zdarzenia poprzez kategoryzację - szybko, pewnie i niemal bezrefleksyjnie.
  Rola schematów przyczynowych:
  Schemat przyczynowy to pogląd jednostki na temat tego, w jaki sposób dwie lub więcej przyczyny współdziałają ze sobą przy wywoływaniu pewnego skutku. Np. jeżeli obserwator zarówno przyczynę A jaki i B łączy ze skutkiem E i wie o wystąpieniu przyczyny A będzie przewidywał pojawienie się skutku E. Z kolei wiedząc o wystąpieniu skutku i jednej z przyczyn będzie eliminował ewentualny udział drugiej przyczyny. (schemat wielu przyczyn wystarczających).- zjawisko umniejszania
  Inne schematy to np. schemat wielu przyczyn koniecznych: obserwator uważa łączne wystąpienie przyczyn A i B za warunek pojawienia się skutku E. Wiedząc, że zadziałała tylko jedna z przyczyn nie będzie przewidywał wystąpienia skutku. Z kolei mają informację o skutku, będzie z dużą pewnością wnioskował o wystąpieniu obu przyczyn.
  Trzeci opisany schemat to schemat wielu przyczyn wystarczających z przyczyną hamującą. Jeżeli siła A zadziała mocno, skutek E wystąpi bez względu na to, czy wystąpiła, czy też nie wystąpiła siła hamująca B. Jeżeli natomiast siła sprzyjająca zadziałała słabo skutek E pojawi się tylko wtedy, kiedy równocześnie nie działa siła hamująca B. - zjawisko powiększania: wiedza o wystąpieniu skutku i działaniu przyczyny hamującej skłoni obserwatora do wniosku, że natężenie siły sprzyjającej musiało być bardzo znaczne.

• Intuicyjne reguły odbierania informacji a przebieg procesów atrybucji
  Nisbett i Ross wskazują na istnienie trzech heurystyk („reguł spod palca” ), którymi posługujemy się (na ogół nieświadomi) by przewidzieć i zrozumieć zdarzenia:
  - zasada widoczności: informacja widoczna, namacalna wywiera znacznie silniejszy wpływ na procesy wnioskowania niż informacja abstrakcyjna, sucha. O widoczności informacji decydują trzy czynniki: jej emocjogenność ( czy rozbudza w nas emocje) , stopień konkretności, jej bliskość w czasie i przestrzeni.
  - zasada dostępności: najsilniejszy wpływ na przebieg wnioskowania mają informacje łatwo dostępne ( łatwe do „użycia” w czynnościach spostrzegania, zapamiętywania, wyobrażania sobie ).
  - zasada reprezentatywności: odnosi się do sytuacji kiedy wnioskujemy, iż dany stan rzeczy prawdopodobnie nastąpi pod warunkiem, że wystąpi inny stan rzeczy. ( np. z rodzaju skutku usiłujemy wnioskować jego prawdopodobną przyczynę).
  
  KONIEC
  
  NOTATKI Z ZAJĘĆ:
  
  atrybucje - wnioskowanie o niepodlegającej bezpośredniej obserwacji właściwości ludzi i świata. Proces wybierania, selekcji, oceny.
  
  Postawy - skupiają się na gotowych schematach
  
  atrybuowanie - wyjaśnianie sprawczości ludzi.
  
  Mechanizmy atrybucji są nieracjonalne.
  
  Atrybucje mogą aktywizować postawy.
  
  Teoria a poziom wnioskowania.
  Może być realistyczny bądź nierealistyczny, funkcjonalny bądź niefunkcjonalny.
  Niekoniecznie do działania funkcjonalnego potrzebne realistyczne wnioskowanie.
  
  W terapii nawet nierealistyczne wyjaśnienie jednostki - tak by ochroniła ona swoją pozytywną samoocenę. - pokazywanie, że istnieją zewnętrzne powody dla których ktoś nie spełnia naszych oczekiwań.

---