Etyka w biznesie
Spis treści
1. Wprowadzenie
Wprowadzenie
Czy tam, gdzie jest biznes, nie może być etyki, a tam, gdzie jest etyka, nie ma miejsca na biznes? Innym pytaniem, jakie często można w Polsce spotkać, jest pytanie: czy w okresie transformacji ekonomicznej nie należałoby niejako "zawiesić" norm etycznych?
Rozdzielenie sfer prywatności i wykonywanego zawodu, uznawanie określonych wartości w życiu osobistym i jednoczesne ich negowanie w życiu zawodowym, mogą prowadzić do sytuacji patologicznych - klasycznym przykładem jest tu funkcjonowanie mafii. Normy moralne nie należą przecież do wyposażenia naszego prywatnego domu, który opuszczamy wychodząc do pracy - tak jak zostawiamy wszystkie sprzęty domowe - ani też nie są zbędnym balastem, ciężarem, którego należy pozbyć się w momentach trudnych i kryzysowych.
Przez wiele wieków biznes, a szczególnie handel czy działalność para bankowa, był uważany za gorszą profesję, a czasem wręcz nieetyczną. Od czasu, gdy w XVIII wieku rozpoczął się burzliwy rozwój przemysłu i powstała idea ekonomii politycznej, ludzie zaczęli odzwyczajać się od myślenia o działalności gospodarczej człowieka, jak i o jego życiu, w kategoriach etycznych. Ale już wcześniej były prowadzone próby postawienia racji stanu ponad etyką. Jednym z pierwszych był w XIV wieku Joannes Parisiensis, a najsłynniejszym Niccolo Machiavelli w wieku XVI.
Wszystkie teorie dotyczące - między innymi - wyrugowania etyki z życia gospodarczego, były oparte o praktykę i w niej znalazły wielkie poparcie. Jednakże w latach dwudziestych XX wieku zaczęły ponownie dochodzić do głosu nurty humanizacyjne, wskazujące na konieczność zwiększenia roli etyki z biznesie. Dziś nie ulega wątpliwości, że działania etyczne są najwłaściwszymi w warunkach gospodarki rynkowej. Świadczy o tym chociażby prawodawstwo, a także kodeksy postępowania tworzone przez wiele organizacji i przedsiębiorstw.
Etyka nie jest pojęciem nowym. Nawet, jeśli nie wymienia się jej nazwy, to jest istotną częścią każdej religii. Samo pojęcie pochodzi od greckiego słowa ethos oznaczającego obyczajowość. Jak pisze L. Zbiegień-Maciąg, etyka ukazuje postawy i zachowania w stosunku do drugich ludzi jako partnerów współżycia; pokazuje co jest słuszne oraz co robić, aby wszyscy wiedzieli co jest słuszne. Postawy owe mają służyć współżyciu społecznemu.
Same kryteria etyczne ulegają zmianom w różnych epokach i grupach społecznych. W Europie podstawowymi kwestiami są ochrona wolności i ludzkiej godności. Potrzeba zachowania pewnej odrębności oraz szacunku wydaje się dziś już oczywista, chociaż wciąż zdarzają się przypadki jej nie respektowania.
Bardzo dużą wagę przywiązuje się do poszanowania zasad prawa. Każde naruszenie prawa jest uznawane za nieetyczne. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej często zapomina się o tej kwestii i uważa, że niektóre normy należy spełniać, a inne nie są znaczące. Dotyczy to nie tylko życia gospodarczego, ale też codzienności. Można podać chociażby problem oprogramowania komputerowego - większość używanego w Polsce software'u jest nielegalnie używana. Sprawa znacznie lepiej wygląda w firmach (szczególnie prywatnych), które mogą się liczyć z kontrolami, ale osoby prywatne zwykle działają na kradzionym oprogramowaniu. Oczywiście problemy te nie dotyczą tylko tych krajów. W Unii Europejskiej również jest to duży problem.
Z aspektem prawnym łączy się również poszanowanie porządku demokratycznego, które jest wymieniane jako jeden z filarów etyki w Europie. Zwraca się także uwagę na zapewnienie pokoju. Niedopuszczalne jest powodowanie konfliktów politycznych dla zapewnienia własnych korzyści gospodarczych. W tym świetle rządy niektórych krajów, a szczególnie mocarstw, regularnie postępują nieetycznie.
Kolejnym problemem etyki europejskiej jest solidarność ze słabszymi zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Wskazane jest wspieranie słabszych ekonomicznie grup społecznych, jak i okazywanie pomocy gospodarczej krajom mającym kłopoty. Jest to widoczne szczególnie wewnątrz kontynentu europejskiego, gdzie idea humanitarnej pomocy jest bardzo rozwinięta i szeroko stosowana.
Ostatnią kwestią, która zresztą jest najnowszą wśród wymienionych, jest ochrona środowiska naturalnego. Coraz więcej uwagi przywiązuje się do tego problemu i coraz większa ilość środków jest przeznaczana na ten cel. Również konsumenci interesują się ekologią i często omijają produkty, o których wiedzą, że są produkowane niezgodnie z normami ochrony środowiska. Jeszcze niedawno powszechne było twierdzenie o tym, że system rynkowy nie może stosować się do zasad ekologii, gdyż nie ma to podstaw ekonomicznych. Potrafiono jednak znaleźć takie podstawy i dzisiaj przedsiębiorstwo nie respektujące tych zasad musi się liczyć z wyeliminowaniem z rynku.
Trochę inaczej wygląda problematyka etyki w gospodarce Japonii. Tam uwagę z jednostki przenosi się na grupę. Oczywiście człowiek nie jest traktowany jako powtarzalna część, którą można wymienić. Szacunek dla jednostki jest jedną z podstaw życia społeczeństwa japońskiego.
W przedsiębiorstwach panują nieco inne zwyczaje niż w Europie. Wiele dużych firm posiada wewnętrzne kodeksy etyczne. Jedną z ogólnie respektowanych zasad, dotyczących kwestii etyki pracy, jest która mówi o działaniu w warunkach problemów ekonomicznych firmy. Jeśli kierownictwo decyduje się na obniżkę płac, to w pierwszej kolejności obniża je sobie. Podobnie jest ze zwolnieniami - jako pierwszych dotykają one nie liniowych pracowników, a kierownictwo. Jest to przykład japońskiej etyki pracy, która wynika z podejścia do przedsiębiorstwa jako instytucji nadrzędnej nad jednostką, a nie jedynie miejsca uzyskiwania dochodów.
Bardzo dużą zaletą kodeksów etycznych jest wewnętrzna spójność organizacji. Na przykład Honda, której większość pracowników nie jest japończykami, potrafiła dzięki temu utworzyć system wzajemnej komunikacji i porozumienia wewnątrz firmy.
Przykłady z całego świata wskazują na zwracanie się menadżerów w kierunku etyki działania. Etyka i moralność osoby prowadzącej działalność gospodarczą staje się coraz ważniejsza. Wynika to z faktu dostrzegania potencjalnych korzyści stałej współpracy opartej o powszechnie znane i uznawane zasady. Szczególną rolę etycznego działania eksponuje się w marketingu i negocjacjach, gdzie problematyczne są granice pomiędzy mówieniem prawdy i fałszu. Drugą kategorią praktyki gospodarczej, o której trzeba powiedzieć przy tej okazji jest wywiad gospodarczy i oczywiście doradztwo organizacyjne, gdzie z kolei ważne są między innymi kwestie pozyskiwania informacji. Poza tymi tematami w pracy poruszone zostały również aspekty łączące działalność gospodarczą z religią, które to połączenie realizowane jest często właśnie przez etykę. Wspominamy także o kodeksie etycznego menadżera. Najpierw jednak postaramy się przybliżyć historię etyki oraz ukazać jej źródła w biznesie.
Historia etyki
U podstaw etyki leżą zwyczaje moralne, które powstawały prawdopodobnie z chwilą tworzenia się społeczności ludzkich. Zwyczaje takie z czasem stawały się wspólne dla coraz szerszych grup. W ten sposób powstawały normy. Nieprzestrzeganie norm było z czasem karane. W ten sposób zrodziło się prawo. Kodeksy etyczne istniały pierwotnie w formie nie zapisanej, co nie zmieniało faktu, iż obligowały do określonego w nich zachowania. Pierwszą istotną zapisaną księgą praw i obowiązków był kodeks Hammurabiego.
W miarę upływu czasu ukonstytuował się ład etyczny, którego normy i reguły stały się punktem wyjścia dla rozważań filozoficznych, które z kolei zrodziły traktaty filozoficzne. Prekursorem etyki jest Sokrates (469 - 399 p.n.e.), on to bowiem postawił w centrum zainteresowań człowieka. Uczniem Sokratesa był Platon, który z kolei był nauczycielem Arystotelesa (384 - 322 p.n.e.) - „ojca” etyki. To właśnie Arystoteles wprowadził pojęcie etyki i podniósł ją do rangi niezależnej dziedziny filozofii.
Choć etyka europejska wywodzi się, jak to z powyższego wynika, z filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, korzenie etyki widoczne już są konfucjanizmie i buddyzmie. Ideologie te wskazywały pewne zachowania, powiedzielibyśmy normy etyczne, którymi powinien kierować się człowiek. Stąd wzięło się określenie „filozofia moralna”, które przylgnęło do obu tych ideologii. Filozofia chińska postrzega człowieka jako jednostkę (temu podejściu odpowiada taoizm) i jako członka społeczeństwa, w którym żyje (czemu odpowiada konfucjanizm). Jako jednostka (taoista) ma on nieograniczoną wolność, jednak ponieważ żyje „tu i teraz”, w określonej zbiorowości, która kieruje się określonymi zasadami i normami, musi tych norm przestrzegać (jest jednocześnie konfucjanistą).
Powstanie i rozwój chrześcijaństwa spowodowały rozkwit etyki. Kościoły chrześcijańskie w centrum uwagi postawiły problem sprawiedliwości. Zysk uznawano wówczas jako coś złego, podobnie bogactwo. Zwracano uwagę na konieczność zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich, i tylko w tym zakresie postrzegano ówczesne przedsiębiorstwa za pożyteczne i potrzebne. Stanowisko w tej sprawie zmienił dopiero w XV wieku protestantyzm. Nie potępia się już w nim zysku, jednak pod warunkiem prowadzenia ascetycznego stylu życia. Wiąże się to z zaspokojeniem pierwszych potrzeb.
Obecnie dyskusje etyczne prowadzone są w następujących obszarach:
ustalenie ogólnych zasad, co jest jednak o tyle niebezpieczne, że pod zbyt abstrakcyjnymi zasadami można przemycić pewne zgoła nie etyczne cele,
zapewnienie przez państwo warunków do uczciwej konkurencji. Działanie zgodne z etyką może się bowiem przyczynić do niepowodzenia firmy w walce z konkurentem nie stosującym się do zasad etycznych,
umiędzynarodowienie i globalizacji rozwiązań etycznych, np. ochrona środowiska.
przekonanie firm, że obecnie kryterium jest optymalizacja, a nie maksymalizacja zysku,
obecnie etyka coraz bardziej nabiera na wartości, a to za sprawą osiągnięcia zaspokojenia pierwszych potrzeb.
Źródła etyki w biznesie
Zasad postępowania i norm etycznych możemy szukać w świętych księgach każdej religii. Znajdujemy je również w wielu dziełach filozoficznych. Wskazują one na pewne kanony zachowania. Każda sekta czy jakakolwiek zbiorowość ma swoje określone normy, które określają swobodę zachowań. Nie koniecznie muszą one być spisane w postaci prawa, czy kodeksu etycznego. Ich nieprzestrzeganie prowadzi do pewnych sankcji społecznych.
Kodeksy etyczne nie wykluczają sytuacji konfliktowych, stawia się im jednak pewną „tamę etyczną”. Oto powody powstania kodeksów etycznych:
postawienie „tamy etycznej” niepożądanym zachowaniom,
ustanowienie dyrektyw chroniących dobro osobiste człowieka,
potępienie pewnych zachowań.
Szczególnym rodzajem kodeksów etycznych są kodeksy zawodowe, określające etykę zawodową. Przez termin ten należy rozumieć:
normy spisane określające jak powinni i jak nie powinni zachowywać się ludzie kierujący się normami etycznymi,
przekonania moralne ludzi wykonujących zawód,
postępowanie tych ludzi według przyjętych kryteriów moralnych.
Problemy etyczne w dzisiejszej gospodarce
Etyka marketingu
Najwięcej kontrowersji co do etyki marketingu budzą następujące dziedziny:
zdobywanie informacji o konkurencji,
definiowanie rynku docelowego,
niepełna prawda lub fałsz w reklamie.
Zdobywanie informacji o konkurencji odbywa się z następujących źródeł:
od pracowników konkurencji i nowo przyjmowanych pracowników. Od pracowników konkurencji można wydobyć informacje poprzez prowadzenie z nimi wywiadów i rozmów, np. na konferencjach. Natomiast od nowo przyjmowanych poprzez wyciąganie informacji w trakcie wywiadu. Niejednokrotnie pozoruje się przyjmowanie do pracy w celu zdobycia informacji. Zatrudnia się również osoby ze ścisłego kierownictwa firmy konkurencyjnej,
od współpracowników konkurenta na temat produktów,
z materiałów publikowanych i z dokumentów publicznych, np. śledzenie wiadomości prasowych o rekrutacji wskazuje na zastosowaną technologię,
przez obserwację konkurenta lub analizowanie dowodów materialnych, np. zakup produktu konsumenta i rozebranie go na części pierwsze.
Wszystkie wymienione tu sposoby zbierania informacji na temat konkurenta są legalne, jednak etycznie podejrzane.
Znacznie więcej kontrowersji budzą reklamy. W szczególności zaś te kierowane do dzieci i mniejszości. Są to praktyki kontrowersyjne, ponieważ za cel działania wybiera się konsumentów szczególnie podatnych na reklamy lub gorzej sytuowanych, a kieruje się do nich oferty produktów potencjalnie szkodliwych. Do takich działań należą:
reklamy produktów spożywczych zawierających niewłaściwe składniki spożywcze,
wykorzystywanie w reklamach ukochanych przez dzieci bohaterów kreskówek,
polecanie biednym niezdrowego jedzenia, np. McDonald?s.
W dyskusjach na temat reklam kierowanych do dzieci padały nawet głosy o całkowitym zakazaniu tych reklam. Wychodzono z założenia, że skoro dzieci nie rozumieją intencji reklam każda reklama kierowana do dziecka jest nieuczciwa.
Istnieje jeszcze problem prawda lub fałsz w reklamie. Kłamstwa w reklamie polega na:
wprowadzającej w błąd prezentacji towarów,
wyciąganiu fałszywych wniosków z faktów,
tendencyjne prezentowanie informacji (poprzez zmienianie jej sensu),
podawanie „niepełnej prawdy”,
„Niepełna prawda” obejmuje następujące zjawiska:
wygląd produktów w reklamie odbiega od rzeczywistości,
przemilczanie istotnych szczegółów,
podpieranie się autorytetami,
używanie wieloznacznych pojęć.
Stosowanie wyżej wymienionych metod reklamy i zdobywania informacji jest jednak w końcowym rezultacie niekorzystne dla firmy, traci ona bowiem zaufanie klienteli.
Etyczny negocjator
Etyka jest bardzo ważnym aspektem negocjacji. Coraz częściej specjaliści z tej dziedziny wygłaszają zdania o tym, że negocjator skuteczny to negocjator etyczny. Wymaga jednak sprecyzowania co oznacza to określenie. Obserwatorowi stojącemu z boku może się bowiem wydawać, że w rokowaniach obie strony okłamują się, zawyżają ceny, stosują nielegalne tricki. Niektóre techniki, które zostały upowszechnione w życiu społecznym sprawiły, że negocjatorzy często są postrzegani jako osoby, którym nie można ufać i trzeba uważać co się mówi.
Na początku należy zrobić założenie, które umożliwi w ogóle rozwijanie tej problematyki, a mianowicie - osiąganie zysku nie jest nieetyczne. Jeśli nie ustali się tego warunku, to można przyjąć, że jakakolwiek działalność gospodarcza nastawiona na zysk jest nieetyczna. Pogląd taki był podnoszony w Średniowieczu, a i wówczas nie trafiał raczej do przekonania bez odpowiedniej motywacji fizycznej. Warto zauważyć, że gospodarka socjalistyczna również głosiła podobne twierdzenia, co widać było jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych, gdy zaczęły powstawać nowe firmy, a społeczeństwo odnosiło się do nich niechętnie.
W literaturze wymienia się kilka warunków, które musi spełnić negocjator, aby mógł uchodzić za działającego zgodnie z zasadami etyki. Na początek należy wymienić szacunek wobec partnera. Niedopuszczalne jest podważanie kompetencji przeciwnika ze względu na światopogląd, poglądy kulturowe lub naruszanie jego godności z powodu koloru skóry czy pochodzenia. Amerykanie stosują tutaj technikę political correctness, która jednak nie jest zbyt poręczna w stosowaniu i często prowadzi do śmiesznych sytuacji, gdy mówi się o rzeczach oczywistych w sposób nadmiernie delikatny. Znacznie efektywniejszym sposobem jest relatywizm kulturowy polegający na uznaniu inności kulturowej partnera bez gradacji kultur. Uznaje się bowiem, że nie ma lepszej lub gorszej kultury. Relatywizm jest stosowany głównie w krajach europejskich, ale również na innych kontynentach. Jest to dość popularna i łatwo akceptowalna technika. Ciekawostką może być fakt, że nie jest ona stosowana w Japonii. Tam bowiem już wcześniej stosowano ideę szacunku wobec jednostki. Nie opiera się ona na uznawaniu obcej kultury, a raczej na oddzieleniu jej od problemu. Jest to bardzo interesujący sposób, jednakże w stosowaniu może sprawiać pewne trudności.
Negocjator powinien być wiarygodny. Jego intencje powinny być jasne dla współpracowników, jak i drugiej strony. Tylko wtedy można mówić o prawdziwej skuteczności. Jeśli rokowania odbywają się w zespołach, to musi istnieć dobre zrozumienie między członkami. Z tym problemem łączy się również sprawa uczciwości. Tą kwestię można porównać do zeznań świadka w sądzie, który najpierw przysięga mówić prawdę, tylko prawdę i całą prawdę. Negocjatorowi nie wolno mówić nieprawdy, ale... nikt go nie zobowiązuje do mówienia całej prawdy. Na tym twierdzeniu opiera się sztuka negocjacji.
Istnieje jednak zasada odpowiedzialności za słowo. Każdy uczestnik dyskusji powinien być w każdym momencie zdolny do uzasadnienia swojego stanowiska w sposób rzetelny, jasny, logiczny i jednoznaczny. Jeśli ktoś mówi zbyt dużo to może istnieć podejrzenie, że niekoniecznie umie to uzasadnić szczególnie, gdy nie dopuszcza do głosu partnera.
Każdy w rozmowach ma równe prawo wypowiedzi. Istnieją różne metody negocjacji. W niektórych nakazuje się mówić dużo, a w innych milczeć. Niezależnie od przyjętego sposobu trzeba zapewnić możliwość wypowiedzenia się partnerowi w kwestiach dotyczących omawianego problemu.
Ważna jest pewna wzajemność w trakcie pertraktacji. Jeśli jedna strona ustępuje, to również druga powinna zmniejszyć swoje żądania w podobnym stopniu. Jednakże czasem nie jest to możliwe albo opłacalne, na przykład gdy pertraktujemy z pozycji siły. Zasady etyki nie są elastyczne - niezależnie od warunków, gdy się do nich nie stosujemy, to nie jesteśmy etyczni.
Ostatnim, ale wcale nie najmniej ważnym problemem jest tak zwane dobre wychowanie. Stosowanie protokołu dyplomatycznego jest zawsze wskazane, nie tylko przy negocjacjach. Pomocne może też być stosowanie kodeksów etycznych stworzonych we własnej firmie, czy - szczególnie w przypadku długich lub ciągłych negocjacji - przez zespół, który prowadzi rozmowy.
Powyżej określony został pewien model negocjatora etycznego. Teraz, aby obraz był pełny, należy wskazać narzędzia, których nie powinien używać w trakcie pertraktacji. W pracy L. Zbiegień-Maciąg poświęconej etyce w biznesie, autorka przedstawiła wyniki ankiety przeprowadzonej wśród menadżerów, negocjatorów, księży i innych grup społecznych. Jej tematem były techniki, które można uznać za etyczne w pracy negocjatora.
Jako etyczne większość uznała rozpoczynanie rokowań od wyższego poziomu ceny, niż w rzeczywistości chce się osiągnąć. Respondenci stwierdzili, że jest to sprawa oczywista dla obu stron negocjacji, więc nie ma powodu uznawać ją za niewłaściwą. Nieco mniej osób stwierdziło, że blef jest właściwym narzędziem. Za tą techniką opowiadali się głównie starsi negocjatorzy, którzy porównywali ją z pokerem i uznawali za rodzaj gry strategicznej.
Za absolutnie nieetyczną natomiast uznano pokrętność stanowiska, która polega na nie ujawnianiu swoich intencji czy grożeniu zerwaniem rozmów, aby wymóc na partnerze ustępstwa. Również falsyfikacje lub oszustwa prowadzące do wyciągnięcia błędnych wniosków są niewłaściwe. Selektywne ujawnianie informacji też jest w pewnym zakresie niemoralne. Niedopuszczalne jest także wybieranie miejsca spotkania w sposób niekorzystny, np. w miejscu, w którym nie można się spokojnie skupić, jest ciągły ruch i gwar.
Problem etyki negocjacji jest bardzo rozbudowany, ze względu na duże jego znaczenie w samych rokowaniach. Tutaj przedstawiono jedynie zarys tego tematu, który powinien ukazać wagę problematyki.
Czy wywiad gospodarczy może być etyczny?
Wywiad jest dziedziną działalności gospodarczej, która często bywa uznawana za coś z pogranicza przestępczości i wykradania tajemnic. Przeciętny człowiek słysząc to pojęcie wyobraża sobie tajnych agentów z filmów kryminalnych. Praktyka wygląda trochę inaczej szczególnie, jeśli spojrzymy na polski rynek.
Z danych publikowanych w czasopismach (a zapewne publikuje się jedynie niewielki procent informacji) wynika, że większość zleceń dla wywiadowni w ostatnich latach pochodziło od firm, które chciały znaleźć swoich dłużników. Zwykle pracownicy wywiadowni pracują w oparciu o dane ogólnie i legalnie dostępne, jak rejestry działalności gospodarczej, rejestry firm w izbach przemysłowo-handlowych, księgi wieczyste, rejestry handlowe, bilanse i sprawozdania, prasę czy nawet książki telefoniczne. Dane tak zebrane zamyka się w raporty. Tyle można się dowiedzieć oficjalnie o działalności wywiadowni gospodarczych.
Jakie są możliwości dodatkowego zarobku przez takie organizacje? Otóż pierwszym i od razu ewidentnie nieetycznym zagraniem może być gromadzenie wiadomości o dającym zlecenie, co jest bardzo łatwe, gdyż nie ma problemu wejścia na teren firmy. Również organizacje zajmujące się doradztwem mogą dorabiać sobie poprzez sprzedawanie informacji o przedsiębiorstwach, w których pracowały.
Te sposoby, chociaż naganne, nie wiążą się zwykle z łamaniem prawa, a co najwyżej umów między podmiotami. Kolejne możliwości są już bardziej zbliżone do wywiadu niż działalności czysto gospodarczej. Wchodzi tu w grę cała paleta możliwości opracowanych przez służby wywiadowcze różnych krajów od przekupstwa po wykradanie informacji.
Niestety dotarcie do danych mówiących o faktach jest niezmiernie trudne, a rozważania teoretyczne mogą raczej nadawać się do powieści kryminalnej niż pracy z doradztwa organizacyjnego.
Etyka doradcy organizacyjnego
Uczciwy doradca organizacyjny będzie kierował się generalnie, tak jak każdy człowiek „etyczny”, normami etycznymi społeczeństwa. Obowiązują go również, jaki i jego klienta i wszystkich uczestników życia gospodarczego, zasady etyki gospodarczej. W ramach zasad etyki gospodarczej doradcy w szczególności dotyczy etyka doradcy. Klient formułuje, nawet jeśli ich nie przedstawia doradcy, wymagania etyczne w zakresie doradztwa. Trudno sobie wyobrazić, że decydując się o podjęciu procesu usprawnienia organizacji i zatrudnieniu doradcy organizacyjnego szefostwo firmy nie określiło kryteriów jakie powinien spełniać doradca. Tak samo trudno sobie wyobrazić, że mógłby ktoś zatrudnić doradcę, o którym wie, że jest nieuczciwy. Bowiem jedną z czołowych zasad etyki jest uczciwość.
Oto niektóre zasady etyczne, które są wymagane od doradcy organizacyjnego:
postępowanie zgodnie z prawem,
uczciwość,
rzetelność,
postawa krytyczna,
eliminacja kryteriów pozamerytorycznych, np. rasowych, światopoglądowych, narodowych,
szacunek do klienta i ludzi w ogóle,
umiejętność prowadzenia negocjacji zgodnie z dobrymi obyczajami,
apolityczność,
lojalność wobec klienta,
wykazywanie woli pojednania w sytuacji konfliktu,
nie poniżanie innych i nie wywyższanie się ponad innych,
Doradca organizacyjny nie powinien:
udostępniać konkurencji informacji o firmie, w której przeprowadził reorganizację,
brać łapówek,
działać na szkodę klienta,
nakłaniać klienta do podjęcia działań niezgodnych z etyką,
wykorzystywać niewiedzy klienta,
narzucać klientowi warunków, powinny być one wspólnie wynegocjowane.
Działalność gospodarcza a religia
Mimo, że już od kilku wieków etykę rozpatruje się również oddzielnie od religii, to jednak ta ostatnia zachowała swój duży wpływ na kształtowanie zachowań etycznych. Cztery główne religie świata, czyli buddyzm, chrześcijaństwo, islam i judaizm, znajdują się w niezręcznej sytuacji, gdyż z jednej strony ukazują konieczność myślenia o wyższych ideach, a z drugiej nie mogą zabronić działalności, która nie do końca jest zgodna z tymi ideami. Przez wiele wieków prowadzący działalność gospodarczą byli uważani w chrześcijaństwie za gorszych. Dziś religie uznają prowadzenie biznesu za zwykły zawód, ale jednocześnie określają normy etycznego zachowania. Tak więc połączenie między religią a ekonomią realizuje się w dużym stopniu poprzez etykę.
Buddyzm jest otwarty na działalność gospodarczą. Stoi na stanowisku, że każda praca jest drogą do zbawienia. Jednocześnie zauważa niewłaściwość istnienia gospodarek narodowych, uznając je za „bardzo chore”. Podstawową zasadą jakiejkolwiek działalności jest nie marnowanie zasobów. Dążyć należy raczej do systemu gospodarki ekologicznej, niż do maksymalizacji zysku. Jak więc widać, niektóre idee buddyzmu stały się ogólnie uznawanymi przez ludzi reprezentujących różne światopoglądy. Religia ta dąży do osiągnięcia, mówiąc w uproszczeniu, wewnętrznego spokoju. Nie zaleca więc agresywności, a nawet ją gani, jednocześnie polecając przyjazny stosunek do innych. Kładzie nacisk na systematyczny i stały rozwój, porównując go do płynącej rzeki, a także stabilność w działaniach.
Trochę inną filozofię prezentuje islam. Religia ta rozwinęła się najpierw wśród Arabów, którzy zajmowali się tradycyjnie handlem. Później działalność handlowa pomagała rozprzestrzenić islam na cały świat. W związku ze swoimi tradycjami islam przeważnie popierał działalność gospodarczą. Znajdujemy na do dowód w Koranie, gdzie wspomina się o uświęconej własności prywatnej. Jednakże religia mówi także, że zyski nie są tak ważne jak braterstwo, solidarność i miłosierdzie. Dlatego też każdy prowadzący biznes zgodnie z Szariatem (prawem opartym na Koranie) powinien płacić określony podatek. Zyski są poza tym tylko wtedy dozwolone, gdy osoba uzyskuje je z własnej pracy lub ponosi ryzyko działalności. Wynika z tego zakaz hazardu. Spór natomiast toczy się o spekulację - ortodoksyjni muzułmanie zabraniają jej, ale niektórzy twierdzą, że jest ona dozwolona. Koran bardzo dużą rolę przywiązuje do etyki biznesu mówiąc, że „etyczny kupiec jest na równi z Prorokiem”.
Również judaizm kształtował swoje tradycje w warunkach istniejącej działalności gospodarczej. Dopuszcza on zdobywanie bogactwa, ale nie w sposób niesprawiedliwy lub nieuczciwy. Jest to dosyć szeroka definicja i ciężko jednoznacznie stwierdzić w wielu przypadkach co jest etyczne, a co nie. Na sprzedającego jest nałożony nakaz pełnej jawności sprzedaży. Nie wolno mu sprzedawać rzeczy materialnie lub moralnie szkodliwych dla klienta. Jeśli towar jest niepełnowartościowy, nie wolno tego ukrywać.
Podobnie jak islam, judaizm zwraca uwagę na miłosierdzie i sprawiedliwość.
Ostatnią omawianą religią jest chrześcijaństwo. Panuje w nim idea wspólnego dobrobytu ludzkości. Jednostka ma swoją godność i wagę, ale najważniejsze jest wspólne dobro. Postuluje nadanie stosunkom gospodarczym nadanie wyższej jakości i bogatszej treści niż w zwykłych umowach. Uznaje prowadzenie biznesu za zwykłą pracę, chociaż na przestrzeni wieków nie zawsze tak było. Warto zauważyć pewien rozdźwięk na polu ekonomii między katolicyzmem a protestantyzmem. Katolicyzm zwraca bowiem uwagę raczej na sferę duchową uznając życie ziemskie za przygotowanie do życia wiecznego. Protestantyzm natomiast stoi na stanowisku, że człowiek rodząc się ma już swoje przeznaczenie, a ujawnia się ono poprzez to, jak się mu wiedzie na Ziemi. Jest to ogromny bodziec do rozwoju. Dziś można zauważyć, że w krajach, w których dominuje protestantyzm osiągnięto często znacznie większe zaawansowanie gospodarcze niż w krajach klasycznie katolickich. Na tą kwestię zwrócił uwagę jeden ze słynnych socjologów, Max Weber, w dziele „Protestantyzm i duch kapitalizmu”.
Kodeks etyki menadżera
Menedżera obowiązuje przestrzeganie prawa, ma działać zgodnie z zasadami współżycia społecznego i dobrymi obyczajami.
Menedżer respektuje ogólnoludzką etykę w swojej pracy, obowiązują go normy uczciwości, bezinteresowności, itp. We wszystkich obszarach aktywności zawodowej a także poza działalnością zawodową.
Menedżer uwzględnia w swej działalności „słuszny interes społeczny”, dba o dobro wspólne, w tym o środowisko naturalne i jego zasoby.
W działalności menedżerskiej nie należy nadużywać swych wpływów i stosować środków nacisku niezgodnych z etyką.
Menedżer powinien przestrzegać zasad wolnej i uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wszystkich uczestników procesu pracy.
W działalności menedżerskiej nie wolno działać w sposób podstępny, nie należy w sposób świadomy wyrządzać krzywdy ludziom, bądź wykorzystywać niezawinioną przez ludzi sytuację przymusową.
Zakończenie
Problem zachowań etycznych stanowi przedmiot zainteresowań tych grup zawodowych, które biorą bezpośredni udział w tzw. procesie ekonomicznym. Prywatni przedsiębiorcy, maklerzy giełdowi, menedżerowie, też i politycy, dokonując na co dzień trudnych wyborów moralnych, odczuwają konieczność posiadania niejako "wzorca" postępowania - bądź w postaci norm, co do których panowałaby milcząca zgoda oraz akceptacja ich ważności, bądź w postaci norm ujętych w kodeks, ustalający dość ścisłe reguły postępowania i przewidujący określone sankcje za ich naruszenie.
Etyka jest pojęciem bardzo szerokim. W tej pracy dotknęliśmy jedynie kilku jej aspektów, które najbardziej się łączą z pracą menadżera i doradcy organizacyjnego. Przedstawione zostały również źródła etyki i jej historia.
Etyka w pracy doradcy jest często niezauważana, jako że nie znajduje się w głównym nurcie działań, ale jest ona niezbędna. Stosowanie jej zasad umożliwia bycie skutecznym w swojej pracy. Doradca łamiący zasady etyki nie może działać prawidłowo, a przez to jego praca charakteryzuje się obniżoną jakością.
Problematyka etyki w biznesie jest bardzo interesująca. Lektura prac poświęconych tym sprawom pozwoliła nam zauważyć znacznie szersze horyzonty tej dziedziny nauki, niż zwykle się dostrzega. Wydaje się, że jest to kwestia, której popularyzacja, szczególnie w warunkach rozwijającego się rynku, jest bardzo ważna.
Literatura
Dunckel J., Etyka w biznesie, M&A Communication, Lublin 1996
Etyka kapitalizmu, pod red. P. L. Bergera, Signum, Kraków 1994
Etyka w biznesie, pod red. P. M. Minusa, PWN, Warszawa 1995
Etyka w biznesie pod red. P. M. Paula, PWN, Warszawa 1996
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996
Kotler Ph., Marketing, Gebethner i S-ka, Warszawa 1994
Majka J., Etyka życia gospodarczego, WKA, Wrocław 1982
Majka J., Katolicka nauka społeczna, ODiSP, Warszawa 1988
Neuhaus R. J., Biznes i ewangelia, W drodze, Poznań 1993
Pawlica J., Podstawowe pojęcia etyki, PAN, Kraków 1994
Religia i ekonomia, pod red. J. Grosfelda, PAX, Warszawa 1989
Zbiegień-Maciąg L., Etyka w biznesie, CKL, Skierniewice 1995