Aktualizm geologiczny - teoria, zgodnie z którą w przeszłości geologicznej działały na powierzchni Z. podobne czynniki i procesy geologiczne jak współcześnie.
Antyklina (siodło) - fałd, którego jądro zbudowane jest z utworów starszych, zaś skrzydła z utworów młodszych.
Astenosfera - warstwa górnego płaszcza Z. odznacza się większą plastycznością od leżącej powyżej litosfery i leżącej poniżej mezosfery. Głębokość 100-350km.
Barchan- wydma sierpowa, w kształcie półksiężyca o ograniczonych narożach wysuniętych zgodnie z kierunkiem wiatru.
Bentos- organizmy żyjące na dnie zbiornika wodnego.
Bielica - szaro popielata warstwa leżąca pod warstwą orsztyny jako wyługowana zwietrzelina lub gleba. Cechuje się kwasowością.
Czapka tektoniczna (płat) - izolowany erozyjnie fragment płaszczowiny otoczony zewsząd wychodniami jej podłoża.
Deflacja- wywiewanie drobnych ziaren luźnego osadu na obszarach pozbawionych roślinności.
Deluwium- osady wytworzone w procesie wypłukiwania przez wodę deszczową najdrobniejszych cząstek mineralnych z gleby, gliny, lessu i osadzania tych cząstek w niższych partiach u podnóża stoków.
Dezintegracja granularna (ziarnista) - rozkruszenie i rozdrobnienie skał o strukturze ziarnistej, pod wpływem wahań temperatury skał, różnej rozpuszczalności cieplnej poszczególnych minerałów.
Diaftoreza- przeobrażenie skał metamorf. wskutek znalezienia się ich w warunkach metamorfizmu regionalnego niższego stopnia niż ten, przy którym powstały przy współdziałaniu metamof. dyslokacyjnego. Polega na zastępowaniu minerałów pierwotnych, trwałych w wyższej tem. i ciś. w minerały trwałe w niższym ciś. i tem. oraz na przebudowie wewnętrznej.
Diapir - przebijające się przez skrzydło plastyczne jądro antykliny, która powstała wskutek czynnego ruchu tego jądra.
Dyferencjacja magmy - różnicowanie się magmy, podział magmy pierwotnej na mniej lub bardziej odmienne magmy pochodne w zbiorniku magmowym.
Eksfoliacja - łuszczenie się skały, wietrzenie fizyczne polegające na skorupkowym lub łupkowym, płytkowym oddzielaniu się powierzchniowych części skały wzdłuż drobnych spękań równoległych do powierzchni.
Eluwium - resztkowe nagromadzenie fragmentów skalnych odpornych na wietrzenie w miejscu gdzie skała podlega wietrzeniu chemicznemu lub fizycznemu.
Epicentrum - punkt na powierzchni Z. leżący bezpośrednio nad hipocentrum. Wstrząsy mają tu największe nasilenie.
Ewaporaty- minerał wytącony z roztworu wskutek jego odparowania np. gips, halit.
Flisz- znacznej miąższości zespół osadów terygenicznych lub bardziej wapiennych, utprzonych w stosunkowo głębokim basenie morskim, składający się głównie z osadów, prądów zawiesinowych i pokrewnych im spływów grawitacyjnych podmorskich lub gruba seria osadów klastycznych powstałych w końcowym etapie wypełniania geosynkliny bezpośrednio przed orogenezą lub w początkowej jej fazie. Do cech charakterystycznych osadu fl. należy naprzemienność warstw osadów gruboziarnistych (piaskowców, zlepieńców) i drobnoziarnistych (mułowców, iłowców)
Glacjał- zlodowacenie- pokrywa lodowcowa obszaru Ziemi, okres poważnych zmian klimatycznych które doprowadziły do powstania lodowców o zasięgu większym niż obecne.
Gradient geotermiczny - wielkość charakteryzująca przyrost temp. na jednostkę przyrostu grubości wew. Z., wyznaczona na określonym obszarze [1st/m]. Średni gradient dla skorupy Z. wynosi 30st/1km.
Hieroglify - występujący w dolnej powierzchni powierzchni ławicy odlew drobnej formy erozyjnej lub śladu pozostawionego przez organizm, także występująca na tej powierzchni wypukła forma będąca odzwierciedleniem struktury reformacyjnej osadu.
Hipocentrum - punkt w głębi Z. stanowiący teoretyczne źródło fal sejsmicznych emitowanych podczas trzęsień Z.
Iluwium - materiał wypukany z jednego poziomu gleby i osadzony w innym, zwykle niżej położonym.
Insolacja - niszcząca działalność Słońca.
Interglacjał- okres interglacjalny- jednostka klimatostratygraficzna pleistocenu odpowiadająca okresowi dzielącemu dwa zlodowacenia.
Izostazja- dążność mas w skorupie Ziemskiej do równowagi grawitacyjnej, wyrażające się tym, że poszczególne fragmenty skorupy stanowiące pewne wyodrębnione całości, mimo różnic swej wysokości i gęstości, na ogół nie wykazują proporcjonalnych różnic ciężkości.
Jądro Ziemi - centralna część kuli Z. poniżej głębokości ok. 2900km, czyli poniżej warstwy nieciągłości Guntenberga. Warstwa zewnętrzna j. jest w stanie ciekłym. Poniżej 5100km jest warstwa j. stała. Składa się z Fe i Ni.
Koluwium- materiał skalny przemieszczony w dół podczas osuwania
Konkrecje- skupienia mineralne o kształcie kulistym, soczewkowym lub innym w skale osadowej różniące się od niej składem mineralnym: cementacyjne, epigenetyczne; po zakończeniu jego osadzania, metasomatyczne utworzone przez zastąpienie substancji skały przez inny materiał, syngenetyczna powstała równocześnie z osadem.
Krzywa hipsograficzna - krzywa , która ukazuje udział poszczególnych stref wysokościowych w ogólnej powierzchni Z.
14.Sedymentosfera(warstwa osadowa)
Górna warstwa skorupy ziemskiej, na kontynentach leżąca na warstwie granitowej i osiągająca miąższość do kilkunastu kilometrów, na oceanach leży na warstwie bazaltowej i mierząca średnio kilkaset m. Składa się głownie z ze skał osadowych i osadów w toku litogenezy.
15.Warstwa granitowa
Środkowa warstwa skorupy ziemskiej wykształcona dobrze jedynie na kontynentach, leżąca miedzy warstwą osadową a bazaltową, czyli w przedziale głębokości średnio od kilku do ok. 20km. W postaci niekompletnej występuje w obrębie skorupy suboceanicznej. Składa się głównie z granitów i skał metamorficznych.
16.Warstwa bazaltowa
Dolna warstwa skorupy ziemi na kontynentach zalegam miedzy a nieciągłością Conrada a Mohorovicicia, czyli między warstwą granitową a perydotytową. Na oceanach leży między warstwą osadową a perydotytową. Zajmuje, więc przedział głębokości średnio paru km do kilkunastu km pod dnem oceanów i od około 20 do 35km pod powierzchnią kontynentalną. W rzeczywistości nie jest to jednak warstwa wspólna dla całej skorupy, uważa się, że w obrębie skorupy oceanicznej składa się głównie z bazaltu, gabra i serpentynitu, w obrębie skorupy kontynentalnej z bazaltu, gabra lub skał typu granulitu.
17.Warstwa perydotytowa
Dolna warstwa litosfery, podścielająca skorupę ziemską, czyli leżąca poniżej nieciągłości Moho, w głąb sięga ona do stropu astenosfery. Do jej hipotetycznych składników nalezą perydotyt, eklogit( sądzi się, że zawiera go pod kontynentami).
18.Skorupa kontynentalna(1) i oceaniczna(2)
(1)Typ skorupy ziemskiej charakterystyczny dla bloków kontynentalnych, na który składa się warstwa osadowa o grubości do kilkunastu km, średnio kilka km, warstwa granitowa o grubości od kilku do okolo30km.i warstwa bazaltowa być może złożona także, z gabra lub granulitu, o grubości od kilku do ok. 40km. Cała skorupa kontynentalna osiąga grubość do ok. 80km.
(2)Typ skorupy ziemskiej charakterystyczny dla podłoża otwartych oceanów, na który składa się warstwa osadowa o grubości od kilkuset m do paru km, warstwa pośrednia, złożona prawdo podobnie z naprzemianległych law bazaltowych i skał osadowych o grubości paru km i warstwa bazaltowa złożona z bazaltu i gabra, częściowo zmetamorfizowanych o grubości ok. 5-6km. Cała skorupa osiąga grubość do ok. 12km, średnio 7km. Jest wiec wielokrotnie cieńsza niż skorupa kontynentalna.
19.Hipocentrum a epicentrum
Hipocentrum punkt w głębi ziemi stanowiący teoretyczne źródło fal sejsmicznych emitowanych podczas trzęsienia ziemi. W rzeczywistości źródłem jest epicentrum.
Epicentrum: punkt na powierzchni ziemi leżący bezpośrednio nad hipocentrum trzęsienia ziemi. Do epicentrum wstrząsy dochodzą wiec najwcześniej i maja tam największe nasilenie.
20.Insolacja
Nasłonecznienie, promieniowanie słoneczne otrzymywane przez dane ciało np. okruch skalny, jest jednym z czynników wietrzenie chemicznego.
21.Dezintegracja granularna, eksfoliacja
Dezintegracja granularna (rozpad ziarnisty) rozkruszenie i rozdrabnianie skał o strukturze ziarnistej pod wpływem wahań temperatury skał, różnej rozszerzalności cieplnej poszczególnych minerałów lub mikrogeliwacji.
Eksfoliacja łuszczenie się skał rodzaj wietrzenia fizycznego polegający na skorupowym bądź płytowym oddzielaniu się przypowierzchniowych części skały wzdłuż drobnych pęknięć równoległych do jej powierzchni. Może być spowodowana przez naprężenia wywołane wielokrotnym nagrzewaniem, a następnie nocnym schładzaniem powierzchni skały. Przez wyzwolenie wewnętrznych naprężeń wskutek znalezienia się kały na powierzchni oraz przez działanie czynników chemicznych
22.Zamróz
Zamarzanie przechłodzonej wody w porach i szczelinach podłoża skalnego pod lodowcem, co prowadzi do rozsadzania skały
23.Wietrzenie ilaste
Polega, na hydracji i dehydracji( nawodnienie i odwodnienie). Montmorillonit, - jeżeli jest podany działaniu wody zwiększa swoją objętość 8 razy. Inne minerały ilaste pod wpływem wody zwiększają również swoją objętość i następuje rozsadzanie skał
24.Wietrzenie laterytowe
Laterytyzacja: rodzaj wietrzenia chemicznego w klimacie gorącym okresowo suchym, polega na tworzeniu na ogół czerwonej pokrywy laterytowej złożonej głownie z wodorotlenków i tlenków Fe oraz Al., przy jednoczesnym całkowitym odprowadzeniu krzemionki
25.Orsztyn, bielica
Orsztyn(Bielicowanie gleb): Ługowanie związków Fe, Al., Mn oraz części SiO2 z poziomu eluwialnego gleby pod wpływem wody zawierającej związki humusowe. Zachodzi w strefie klimatu umiarkowanego wilgotnego, w obszarach pokrytych zwartą roślinnością leśną. Wymywane związki są wytrącane w poziomie iluwialnym, tworząc mniej lub bardziej scementowany utwór zwany orsztynem.
26.Eluwium i iluwium
Resztkowe nagromadzanie fragmentów skalnych odporniejszych na wietrzenie w miejscu, gdzie skała podlegała wietrzeniu fizycznemu lub chemicznemu.
Materiał wypłukany z jednego poziomu gleby i osadzony w innym zwykle niżej położonym. Zawiera na ogół cząstki ilaste związkiAl i Fe, węglany oraz związki organiczne.
Lamina - najcieńsza warstwa jaką można wyróżnić w skale lub w luźnym osadzie.
Lawa - magma wydobywająca się na powierzchnie Z. a także skała wytworzona w wyniku jej krzepnięcia. Także młode produkty geologiczne.
Litosfera - zew. warstwa kuli Z. leżąca powyżej astenosfery i w stosunku do niej jest sztywniejsza i krucha, złożona z typowych skał. Głębokość do 100km. Obejmując skorupę Z. i warstwę perydotytową zalicza się do warstwy górnego płaszcza.
Moho - warstwa nieciągłóści Mohorovicica, występuje między skorupą Z. a płaszczem górnym na głębokości ok. 5-12km. Pod dnem oceanicznym średnio 35km. Pod platformą kontynentalną.
Morze epikontynentalne- morze pokrywające szelf lub wnętrze kontynentu. W sensie geologicznym są krótkotrwałe i mają niewielkie głębokości. np. morza kontynentalne w erze mezozoicznej.
Nekton- ogół aktywnie pływających organizmów wodnych.
Okno tektoniczne - miejsce, gdzie wskutek lokalnego rozcięcia erozyjnego płaszczowiny ukazuje się spod niej wychodnia jej podłoża zawsze otoczona nieusuniętymi masami płaszczowiny.
Orogeneza- ruchy górotwórcze, prowadzące do powstania łańcuchów gór fałdowych wskutek działania ruchu płyt litosfery.
Orsztyn - ługowanie związków Fe, Al. i Mn z poziomu eluwialnego gleby pod wpływem wody zawierającej związki cumulusowe. Zachodzi w obszarach pokrytych zwartą roślinnością leśną. Związki wytrącone to orsztyn.
Peneplena- prawie równia, zrównanie końcowe, rozległa, lekko falista powierzchnia zrównania utworzona w wyniku długotrwałego, daleko posuniętego zrównania terenu pod wpływem czynników denudacyjnych (degradacyjnych).
Plankton- ogół wodnych organizmów, które są biernie unoszone w wodzie, lub których ruchy własne są bardzo słabe w porównaniu z ruchem wody. Ogranizmy drobne.
Platforma abrazyjna- wyrównana i wygładzona powierzchnia łagodnie nachylona w kierunku morza i zalana w znacznym stopniu wodą. Powstaje w wyniku abrazji.
Platforma- znacznych rozmiarów obszar, kontynent, skorupy ziemskiej zbudowany z dwóch pięter strukturalnych: fundamentu i pokrywy platformowej. Fundament stanowią skały magmowe i metamorficzne, składowane i wypiętrzone wskutek ruchów górotwórczych. Pokrywa platformy głównie zbudowana jest ze słabo zdeformowanych tektonicznie skał osadowych.
Płaszcz Ziemi - warstwa kuli z. leżąca między skorupą Z. i jądrem Z., czyli między warstwami nieciągłości MOHO i Gutenberga. Jest to mezosfera, astenosfera i warstwa perydotytowa. Dzieli się na płaszcz dolny i górny.
Płaszczowina - nasunięcie o charakterze pokrywy regionalnych rozmiarów, przemieszczonej mniej więcej poziomo na odległość sześć razy większą od jej miąższości. Powstaje z odkucia mas skalnych od ich podłoża przez fałdowania - utworzona z antykliny leżącej lub przewalonej, która w wyniku trwałego nacisku tektonicznego lub grawitacji została ścięta wewnętrznie lub na granicy z niej leżącą synkliną ścinania - utworzona przez ścięciu u podstawy allochtonu.
Podstawa erozyjna rzeki- baza erozyjna, najniższy poziom, do którego teoretycznie może dotrzeć erozja, choć praktycznie go nie osiąga.
Prądy zawiesinowe- typ wodnego prądu gęstościowego poruszającego się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Większa gęstość wody od otaczającej wody jest spowodowana dużą ilości materiału transportowane w zawieszeniu. Powstają w przypadku powstania ponad zboczem zbiornika wodnego lub jeziornego masy wodnej obciążonej zawiesiną np. wskutek rozproszenia osuwiska.
Przełomy rzeczne- zwężony odcinek doliny rzecznej na stromych zboczach przecinający wzniesienie, obszar wyżynny lub górski. *Sub. Przełom rzeczny utworzony jest przy współudziale ruchów górotwórczych, które powodowały wypiętrzanie terenu na tyle powolne, że rzeka zdążyła z pogłębianiem koryta i doliny rozcinając powstałą wyniosłość. *epigenetyczny- przełom rzeczny utworzony w wyniku wcinania się rzeki (spowodowanego zwykle obniżaniem bazy erozyjnej) w pokrywę osadów mało odpornych , a po jej rozcięciu w pogrzebane pod nią wzniesienia zbudowane ze skał odporniejszych. *strukturalny przełom rzeczny uwarunkowany lokalnie zwiększoną odpornością skał, co zwykle jest przedysponowane istnieniem jakiejś struktury tektonicznej np. uskoku.
Rafy koralowe- wapienne skały utworzone ze szkieletów koralowców i glonów wapiennych. Może być przybrzeżna (wzdłuż brzegu), banerowa (oddalona od lądu). Występuje tylko w morzach ciepłych.
Rów tektoniczny - wydłużona struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej wzdłuż dwu dłuższych krawędzi dyslokacjami i wzdłuż nich obniżona.
Rów tektoniczny- wydłużona struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej wzdłuż dwu dłuższych krawędzi dyslokacjami i wzdłuż nich obniżona.
Sedymentosfera - warstwa gdzie zachodzi osadzanie, gromadzenia materiału donoszonego do miejsca jego złożenia, skupionego na miejscu dzięki organizmom lub wytrąconego podczas naturalnych procesów fizykochemicznych, również przez wiatr i wodę
Sekwencja osadów trans- i regresywnych- odcinek profilu geologicznego, na którym zaznacza się uporządkowane, pojedyncze facje struktur sedymentacyjnych osadu transgresywnego lub regresywnego.
27.Warstwa, lamina
Warstwa jest zindywidualizowanym nagromadzeniem osadu, mniej lub bardziej wyraźnie ograniczonym od dołu i od góry w sposób dostrzegalny makroskopowo. Wymiary poziome warstwy są wielokrotnie większe od jej miąższości. Granice między warstwami są ostre lub stopniowe i mogą być wyrażone w różny sposób: przez zmianę składników osadu itp.
Lamina jest to najcieńsza warstwa, jaką można wyróżnić w skale makroskopowo nie wykazująca wewnętrznego warstwowania. Skład mineralny i cechy teksturalne są zwykle stałe w całej laminie, choć mogą też wykazywać gradacyjną zmienność w jej profilu. Miąższość lamin jest zwykle rzędu milimetrów rzadziej centymetrów i decymetrów.
28. Hieroglify
Występujący w dolnej powierzchni ławicy odlew drobnej formy erozyjnej lub śladu pozostawionego przez organizm, także występująca na tej powierzchni wypukła forma będąca odzwierciedleniem struktury deformacyjnej osadu. Stanowią dobry wskaźnik ułożenia warstw. Dość powszechnie terminem tym określa się również ślady organiczne pojawiające się niekiedy na górnych powierzchniach warstw.
Hieroglif deformacyjny: drobna deformacja sedymentacyjna dolnej powierzchni ławicy.
Hieroglif mechaniczny: powstaje wskutek działania prądu lub synsedymentacyjnego odkształcenia dolnej powierzchni ławicy.
Hieroglif narzędziowy: odlew na dolnej powierzchni ławicy śladu pozostawionego na dnie przez przedmiot niesiony w prądzie(ślady przedmiotów)
Hieroglif organiczny: utrwalony na powierzchni ławicy ślad działalności życiowej zwierzęcia.
Hieroglif pierzasty(deltoidalny): hieroglif na dolnej powierzchni ławicy nieco przypominający swym kształtem pęk piór lub liści palmy, stanowi odlew pierwotnej formy utworzonej przez podgrążajace się w miękkim osadzie spirale prądowe.
Hieroglif postdepozycyjny: utworzony po osadzeniu się ławicy na spągu, której występuje. Tymi hieroglifami są wszystkie hieroglify deformacyjne oraz te hieroglify organiczne, które są odlewami śladów utworzonych po osadzeniu się ławicy. Hieroglif postdepozycyjny organiczny powstaje w przypadku wypełnienia śladu pozostawionego na granicy dwu warstw przez organizm żyjący wewnątrz osadu.
Hieroglif prądowy: odlew dowolnego śladu powstałego wskutek erozyjnej działalności prądu.
Hieroglif predepozycyjny: odlew śladu istniejącego na dnie przed osadzeniem się ławicy, na spągu, której występuje. Są nimi wszystkie hieroglify prądowe oraz te hieroglify organiczne, które są odlewami śladów organizmów żyjących na powierzchni dna przed pokryciem go przez osad ławicy.
Hieroglif wleczeniowy: odlew śladu wleczenia.
29.Synklina i antyklina
Antyklina siodło (fałd), którego jądro jest zbudowane z utworów starszych skrzydła zaś z utworów młodszych.
Synklina Fałd, którego jądro jest zbudowane z utworów młodszych zaś skrzydła z utworów starszych.
30.Diapir
Przebijające się przez skrzydła plastyczne jądro antykliny, która powstała poprzez ruchy tego jądra, czyli wskutek diapiryzmu.
31.Płaszczowina
Nasunięcie o charakterze pokrywy regionalnych rozmiarów, przemieszczonej mniej więcej poziomo na odległość szereg razy większą od jej miąższości. W wyniku dużego przemieszczenia(od kilku do ok. 200km) płaszczowiny zwykle zawierają skały w innej facji, niż skały podłoża.
32.Okno i czapka tektoniczna
Okno tektoniczne: obszar, gdzie wskutek lokalnego rozcięcia erozyjnego płaszczowiny, ukazuje spod niej wychodnia z jej podłoża, zewsząd otoczona nie usuniętymi jeszcze fragmentami płaszczowiny.
Czapka tektoniczna Izolowany erozyjnie fragment płaszczowiny otoczony zewsząd wychodniami jej podłoża.
33.Rowy tektoniczne
Rów tektoniczny, zapadliskowy, wydłużona struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej wzdłuż dwu dłuższych krawędzi dyslokacjami i wzdłuż nich obniżona względem otoczenia
34.Zręby tektoniczne
Zrąb: struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej w dwu przeciwległych stron dyslokacjami i wzdłuż nich wypiętrzona względem otoczenia. Przeciwieństwo rowu tektonicznego i zapadliska.
35.Glacitektonika
Deformacje podłoża i skalnych przezeń osadów spowodowane naciskiem lodu lub jego tarciem o podłoże.
36.Diaftoreza
Metamorfizm wsteczny, metamorfizm regresyjny: przeobrażanie się skał metamorficznych wskutek znalezienia się ich w warunkach metamorfizmu regionalnego niższego stopnia, niż ten, przy którym powstały, przy współdziałaniu metamorfizmu dyslokacyjnego. Polega na zastępowaniu minerałów pierwotnych trwałych w wyższych temperaturach i ciśnieniach, w minerały trwałe w temperaturach i ciśnieniach niższych oraz na przebudowie wewnętrznej
37.Woda artezyjska
Wody napięte zdolne do samoczynnego wypływu na powierzchnię ze studni wskutek ciśnienia spowodowanego wyższym położeniem stref wypływu. Zwykle występują w niecce artezyjskiej
Skorupa kontynentalna - typ skorupy Z. charakterystyczna dla bloków kontynentalnych, na którą składa się warstwa bazaltowa, granitowa, osadowa. Cała skorupa ziemska osiąga grubość do 80km.
Skorupa oceaniczna - typ skorupy Z. charakterystyczne dla podłoża otwartych oceanów, na którą składa się warstwa bazaltowa, warstwa pośrednia złożona z na przemian ległych law bazaltowych i skał osadowych i warstwa osadowa. Cała osiąga grubość ok. 12km.
Skorupa Ziemi - zew. powłoka Z. otoczona atmosferą i hydrosferą. W głębi graniczy z płaszczem Z. i górną częścią skalnej warstwy Z.- litosferą. Jej grubość waha się 5-80 km. Wyróżnia się sk. kontynentalną, oceaniczną i suboceaniczną. Różnią się one obecnością warstwy osadowej, granitowej i bazaltowej.
Stopień geotermiczny - wielkość określająca przyrost głębokości wnętrza Z. jakiemu towarzyszy przyrost temperatury [m/1st.]. Średni st. dla skorupy Z. = 33m/1st.
Stożki podmorskie- nagromadzenie materiały terygenicznego w kształcie wycinka stożka, rozpościerającego wahlarzowo u stóp skłonu kontynentalnego lub innej podmorskiej skorupy przy ujściu kanionu podmorskiego lub w pobliżu ujścia rzeki dostarczającej materiał. Zbudowane są głównie z osadów, spływów grawitacyjnych podmorskich.
Strefa litoralna- obszar od krawędzi szelfu po linię maksymalnego zasięgu pływów i fal burzowych, obejmujących st. supralitoralną, eulitoralną, sublitoralną.
Strefa pelagiczna- strefa den oceanicznych położonych w znacznej odległości od lądów, w której bezpośredni wpływ lądu na charakter gromadzących się osadów jest znikomy.
Strefa sublitoralna- jest to środowisko heterolityczne, silny wpływ lądu i rzek, różnego rodzaju prądy, pływy, częste życie organiczne. Dobre naświetlenie i natlenienie.
Synklina (Łęk)- którego jądro zbudowane jest z utworów młodszych zaś skrzydła z utworów starszych.
Turbidyty- osad prądu zawiesinowego.
Warstwa - zindywidualizowane nagromadzenie osadów, którego wymiary poziome są wielokrotnie większe od grubości, i które są oddzielone od góry i od dołu mniej lub bardziej widocznymi granicami powstałymi w wyniku procesów sedymentacyjnych.
Warstwa bazaltowa - dolna w. skorupy Z. na kontynentach leżąca między warstwą nieciągłości Conrada a MOHO, czyli warstwą granitową a perydotytową. Na oceanach między warstwą osadową i perydotytową.
Warstwa granitowa - środkowa warstwa skorupy Z. wykształcona dobrze jedynie na kontynentach. Leży między w. osadową i bazltową do 20km. Składa się głównie z granitów.
Warstwa perydotytowa - dolna w. litosfery, najwyższa płaszcza, sięgająca do astenosfery. W skład wchodzi perydotyt.
Wiek względny - wiek zdarzeń geologicznych i ich efektów wyrażony przez porównanie z innymi zdarzeniami i ich efektami.
Wiek izotopowy - wiek określany na pomocą minerałów zawierających izotopy promieniotwórcze. Opiera się on na zasadzie badania naturalnego zaniku pierwiastków promieniotwórczych przez ciągły rozpad połowiczny.
Wietrzenie ilaste - podczas tego wietrzenia powstają utwory złożone z wolnej krzemionki, wodorotlenku Fe oraz minerałów iłowych. Głównymi produktami wietrzenia są illity i kaolity (w naszym klimacie).
Wietrzenie laterytowe - rodzaj wietrzenia chemicznego w klimacie gorącym, okresowo suchym. Polega na tworzeniu na ogół czerwonej pokrywy laterytowej złożonej głównie z wodorotlenków i tlenków Fe i Al.
Woda artezyjska- woda napięta zdolna do samodzielnego wypływu na powierzchnie ze studni wskutek ciśnienia spowodowanego wyższym położeniem stref zasilania niż stref wypływu.
Wody mineralne- wody gruntowa, wzbogacone w różne minerały w procesie rozpadu i erupcji skał, minerałów.
Wydma paraboliczna- wydma w kształcie półksiężyca o zaokrąglonym wierzchołku, zwrócona wklęsłą forma pod wiatr, w przekroju poprzecznym asymetryczna.
Zamróz - zamarzanie przechłodzonej wody w szczelinach i porach podłoża skalnego pod lodowcem co prowadzi do rozsadzani skały i tworzenia okruchów skalnych.
Zręby tektoniczne- struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwóch przeciwległych stron i wzdłuż nich wypiętrzona.
38.Wody mineralne
Wody zawierające ponad 1000mg rozpuszczalnych związków mineralnych w 1 litrze wody. W niektórych rejonach wydobywają się one na powierzchnie tworząc źródła mineralne. Wśród nich wyróżnia się: szczawy, solanki, wody siarkowe, żelaziste, krzemowe.
39.Koluwium
Materiał skalny przemieszczony w dół stoku podczas osuwania.
40.Deflacja
Wywiewanie drobnych ziaren luźnego osadu na obszarach pozbawionych roślinności.
41.Wydma paraboliczna
Wydma w kształcie litery U lub V o zaokrąglonym wierzchołku, zwróconą wklęsłą stroną pod wiatr, w przekroju poprzecznym asymetryczna. Stok dowietrzny jest dłuższy i ma mniejszy spadek niż stok zawietrzny. Kształt paraboliczny jest związany z utrwaleniem naroży, najczęściej przez wilgoć gruntową i roślinność.
42.Barchan
Wydma sierpowa w kształcie półksiężyca o obniżonych narożach, wysuniętych zgodnie z kierunkiem wiatru(w stronę zawietrzną)
43.Deluwium
Osady utworzone w wyniku wypłukiwania przez wody deszczowe najdrobniejszych cząstek mineralnych z gleb, glin, lessów, i osadzaniu tych cząstek w niższych partiach i u podnóża stoków.
44.Podstawa erozyjna rzeki
Baza erozyjna: Najniższy poziom, do którego teoretycznie może dotrzeć erozja, choć praktycznie go nie osiąga. Ogranicza głębokość wcinania się rzek
45.Przełomy rzeczne
Przełom rzeczny: zwężony odcinek doliny rzecznej o stromych zboczach przecinający wzniesienie, obszar wyżynny lub górski. W przełomie rzecznym rzeka zwiększa swój spadek, często występują w niej bystrza.
46.Glacjał, interglacjał
Glacjał(Zlodowacenie): okres poważnych zmian klimatycznych, które doprowadziły do powstania lądolodów o zasięgu większym niż obecnie. Zaznaczały się wówczas wielokrotne transgresje i recesje lodowców. Glacjacja pokrycie znacznego obszaru Ziemi niż obecnie.
Interglacjał: jednostka klimatostratygraficzna plejstocenu odpowiadająca okresowi dzielącemu dwa zlodowacenia(glacjały). Podczas interglacjału lodowce występują wyłącznie na obszarach wysokogórskich i podbiegunowych klimat jest ciepły lub umiarkowany temperatury zbliżone do obecnych. W składzie roślinności zachodzą głębokie zmiany obficie tworzą się policykliczne osady rzeczne, jeziorne i bagienne, powstają gleby. Na obszarach wysoczyznowych zachodzi intensywna denudacja, a w dolinach rzecznych - erozja
47.Platforma abrazyjna
Wyrównana i wygładzona powierzchnia łagodnie nachylona w kierunku morza i zalana w znacznej części wodą, powstaje w wyniku abrazji u podnóża niszczonego klifu, na ogół w skalach twardych.
48.Bentos
Organizmy żyjące na dnie zbiorników wodnych( jeziornych i morskich)
49.Nekton
Ogół aktywnie pływających organizmów wodnych.
50.Plankton
Ogół wodnych organizmów, które są biernie unoszone w wodzie, lub, których ruchy własne są bardzo słabe w porównaniu z ruchem wody. Są to z reguły organizmy drobne, w większości mikroskopijne.
51.Strefa litoralna
Obszar od krawędzi szelfu po linię maksymalnego zasięgu przepływów fal burzowych, obejmujących strefę supralitoralną eulitoralną sublitoralną.
52.Strefa sublitoralna
Strefa napływowa brzegu morskiego znajdująca się ponad linią średniego przepływu zalewana tylko podczas maksymalnych przepływów i w okresach burzowych.
53.Strefa hemipelagiczna
Strefa den oceanicznych leżąca w bezpośrednim sąsiedztwie bloków kontynentalnych, w której wpływ lądu na charakter gromadzących się osadów jest znaczny.
54.Strefa pelagiczna
Strefa den oceanicznych położonych w znacznej odległości od lądów, w której bezpośredni wpływ lądu na charakter gromadzących się osadów jest znikomy
55.Rafy koralowe
Morska struktura biogeniczna utworzona przez osiadłe organizmu kolonijne( glony wapienne, korale stułbiopławy) wznosząca się ponad otaczające dno i zdolna do przeciwstawienia się niszczącej działalności prądów i fal.
Rafa barierowa: rafa w kształcie wału przebiegająca w ogólnych zarysach równolegle do brzegu wyspy lub kontynentu i oddzielona od niego laguną.
Rafa gniazdowa: stosunkowo niewielka, izolowana rafa o kształcie nieregularnej kopuły lub kolumny.
Rafa platformowa: rafa o owalnych lub nieregularnych kształtach, mająca rozległą, płaską powierzchnie szczytową.
56.Stożki podmorskie
Nagromadzenia materiału terygenicznego w kształcie wycinka stożka, rozpościerającego się wachlarzowo u stóp skłonu kontynentalnego lub innej podmorskiej skarpy przy ujściu kanionu podmorskiego lub w pobliżu ujścia rzeki dostarczającej materiał. Stożki podmorskie są zbudowane głównie z osadów spływów grawitacyjnych podwodnych. W profilu podłużnym stożka wyróżnia się stożek zewnętrzny, środkowy, wewnętrzny.
Stożek zew.: dolna część stożka pokryta stożkami II rzędu tworzącymi się u ujść koryt rozprowadzających, zbudowane w przewadze z osadów piaszczystych. Przechodzi on stopniowo w obrzeżenie stożka, w którym przeważają osady mułowe, cienkie lub drobnoziarniste ławice piaszczyste odgrywają tu już tylko podrzędną role.
Stożek środkowy: zasilany jest przez szereg drugorzędnych koryt rozprowadzających, na które rozdziela się kanał centralny stożka wewnętrznego: zbudowana z przeławicających się osadów piaszczystych i mułowych składanych przez prądy zawiesinowe.
Stożek wewnętrzny: Górna część stożka podmorskiego przecięta przez kanał centralny zbudowana głównie z osadów gruboziarnistych utworzonych przez spływy stojące na pograniczu bardzo gęstych prądów zawiesinowych i spływów kolizyjnych, którym towarzyszą utwory osuwisk podwodnych.
1.Skorupa Ziemi
Zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej otoczona atmosfera i hydrosfera w głębi granicząca z płaszczem ziemi( wzdłuż nieciągłości Moho) i stanowiącą górną część typowo skalnej warstwy ziemi, czyli litosfery. W odróżnieniu od warstw głębszych jest przedmiotem bezpośrednich badań geologicznych a jej części powierzchniowe są siedliskiem procesów egzogenicznych. Grubość skorupy ziemi waha się od ok. 5-80km. Wyróżnia się skorupę kontynentalna, oceaniczna, suboceaniczną różnią się one obecnością brakiem lub różnym wykształceniem trzech głównych warstw w profilu pionowym: warstwy osadowej, granitowej i bazaltowej.
2.Płaszcz Ziemi
Warstwa kuli ziemskiej leząca między skorupą i jądrem ziemi, czyli między nieciągłością Moho i Gutenberga. W innej terminologii jest to mezosfera astenosfera i najniższa warstwa litosfery, czyli warstwa perydotytowa. Między nią a astenosferą spada prędkość fal sejsmicznych a następnie rośnie aż do granicy z jądrem. Dzieli się na płaszcz górny i dolny, niekiedy wydziela się tez płaszcz środkowy.
3.Jądro Ziemi
Centralna część kuli ziemskiej poniżej głębokości ok. 2900km, czyli niżej nieciągłości Gutenberga, nie przewodząca sejsmicznych fal poprzecznych. Wnioskuje się dzięki temu, iż jądro zewnętrzna jest w stanie ciekłym. Poniżej 5100km obserwuje się pewien wzrost prędkości fal podłużnych, stąd przypuszcza się, że jądro wew. jest w stanie stałym. Według tradycyjnych poglądów w jądro ziemi wchodzi żelazo z domieszka niklu, ale możliwe jest, że występuje tam podobna materia jak w płaszczu ziemi, która pod ciśnieniem kilkuset tysięcy Mpa i w temp. kilku tysięcy oC ulega metalizacji zyskując gęstość, co najmniej 8g/cm3.
4.Moho
Nieciągłość występująca między skorupa ziemi a płaszczem ziemi na głębokości5-12km pod dnem oceanów, średnio 35km pod platformami kontynentalnymi i do około 80km pod młodymi górami. Wyznaczona przez skokowy wzrost prędkości fal sejsmicznych( dla fal podłużnych od 7 do ponad 8 km/s) i wzrost gęstości skał.
5.Litosfera
Zewnętrzna warstwa kuli ziemskiej, leżąca powyżej astenosfery i w stosunku do niej sztywna i krucha, złożona z typowych skał, nawet w części nie stopionych( prócz lokalnych zbiorników magmowych i zjawisk wulkanicznych). Zasięg wgłębny litosfery waha się od ok. 10km. Do przeszło 100km obejmujący skorupę ziemska i.warstwę perydotytowa zaliczana zwykle do górnego płaszcza ziemi
6.Astenosfera
Warstwa Gutenberga, warstwa górnego płaszcza ziemi odznaczająca się znacznie większą plastycznością, co przejawia się spadkiem prędkości fal sejsmicznych niż nadległa litosfera i leżąca niżej mezosfera. Takie własności przypisuje się częściowemu stopieniu skał w jej obrębie - rodzeniu się magmy. Granica przypadają w różnych obszarach na różnych głębokościach: górna od ok. 10km do 100km. Dolna średnio ok. 350km.
7.Krzywa hipsograficzna
Krzywa ukazująca udział poszczególnych stref wysokościowych w ogólnej powierzchni Ziemi.
8.Aktualizm geologiczny
Teoria zgodnie, z którą w przeszłości geologicznej działały na powierzchni ziemi podobne czynniki i zachodziły podobne procesy geologiczne jak współcześnie.
11.Stopień a gradient geotermicznyStopień: wielkość określająca przyrost głębokości wewnątrz Ziemi, jakiemu towarzyszy jednostkowy przyrost temperatury, wyznaczany dla określonego obszaru i przedziału głębokości. Jednostką miary jest m na 1 stopień Kelvina(lub Celsjusza)przyrostu temperatury. Średni stopień geotermiczny dla skorupy ziemskiej wynosi 33 m/1oC.
Gradient: wielkość określająca przyrost temperatury na jednostkę przyrostu głębokości wewnątrz Ziemi, wyznaczana na określonym obszarze i dla określonego przedziału głębokości. Jednostką miary jest stopień Celsjusza na 1 m przyrostu głębokości, stosuje się też wielokrotności metra. Średni gradient dla skorupy ziemi wynosi 30oC/1km.
12.Dyferencjacja magmy
Różnicowanie się magmy, podział pierwotnej magmy na mniej lub bardziej odmienne magmy pochodne dokonujący się In situ w zbiorniku magmowym.
13.Lawa a magma
Lawa: magma, która wydobywa się na powierzchnie ziemi, a także skała utworzona w wyniku jej zakrzepnięcia. Drugie znaczenie stosuje się do produktów geologicznie młodych, produkty starsze nazywamy skałami wulkanicznymi albo wylewnymi.
Magma: ruchliwa, gorąca materia występująca lokalnie w górnym płaszczu ziemi w skorupie ziemskiej i na powierzchni(wylewana z wulkanów jako lawa). Podstawowym składnikiem jest stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, często zawierający też zawieszone kryształy minerałów z zakrzepnięcia magmy (krystalizacji) powstają skały magmowe
57.Flisz
Znacznej miąższości zespół osadów terygenicznych lub rzadziej wapiennych, utworzony w stosunkowo głębokim basenie morskim, składający się głównie z osadów prądów zawiesinowych i pokrewnych im spływów grawitacyjnych podwodnych. Do charakterystycznych cech osadów fliszowych należą:
1.Przeważają w nich osady gruboziarniste na przeławicajacymi je osadami drobnoziarnistymi, dominują w nich piaskowce źle lub słabo wysportowane, zawierające domieszkę mułowców.
2. Spągi ławic piaskowców są ostre, wyraźne, często z bio i mechanoglifami, zaś ich stropy są mniej wyraźne o płynnie malejącej ku górze średnicy ziaren.
3. Powszechnie występuje uziarnienie frakcjonalne i inne człony sekwencji Boumy.
4.W skałach fliszowych występują liczne mikroskamieniałości, zaś makroskamieniałości prawie nie ma.
Wyróżniamy flisz: bliski(proksymany), daleki(dystalny), normalny
58.Ewaporaty
Występuje w nich około 30 minerałów autogenicznych, głównie chlorków i siarczków sodu, wapnia magnezu. Wyróżniamy ewaporaty siarczanowe( gipsy, anhydryty), solne( sól kamienna, sole potasowo-siarczanowe)
59.Turbidyty, prądy zawiesinowe
Prądy zawiesinowe: typ wodnego prądu gęstościowego poruszającego się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Większa gęstość prądu zawiesinowego od otaczającej go wody jest spowodowana dużą ilością materiału (głównie cząstek ilastych) transportowanego w zawieszeniu. Prądy zawiesinowe powstają w przypadku utworzenia się ponad zboczem zbiornika morskiego lub jeziornego masy wodnej obciążonej zawiesiną, np. wskutek rozproszenia osuwiska podwodnego w otaczającej wodzie, silnego fałdowania podnoszącego osad z dna lub dostawy zawiesiny przez uchodzącą do zbiornika rzekę. Masa ta pod wpływem siły ciężkości spływa w dół stoku jako prąd zawiesinowy.
60.Konkrecje
Skupienie mineralne o kształcie kulistym, soczewkowym lub innym w skale osadowej, różniące się od niej składem mineralnym.
Cementacyjna- utworzona w osadzie ziarnistym wskutek nierównomiernego, lokalnego wypełnienia spoiwem jego porów.
Epigenetyczna- powstała w osadzie po zakończeniu jego sedymentacji.
Metasomatyczna- utworzona wskutek lokalnego zastąpienia substancji skały przez inny minerał.
Syngenetyczna- powstała równocześnie z otaczającym go osadem.
61.Morze epikontynentalne
Morze pokrywające szelf lub wnętrze kontynentu. Sa one w sensie geologicznym krótkotrwałe i mają stosunkowo niewielkie głębokości. Morzami epikontynentalnymi były np. morza pokrywające kontynenty podczas wielkich transgresji morskich w erze mezozoicznej.
62.Sekwencja osadów trans- i regresywnych
63.Peneplena
Rozległa lekko falista powierzchnia zrównania utworzona w wyniku peneplenizacji. Ma łagodne wyniosłości wododziałowe opadające ku szerokim dolinom rzecznym wyścielonym aluwiami i osadami zboczowymi.
64.Izostazja
Dążność mas w skorupie ziemskiej do równowagi grawitacyjnej, wyrażająca się tym, że poszczególne fragmenty skorupy ziemskiej stanowiące pewne wyodrębnione całości, mimo różnic swej wysokości, gęstości na ogół nie wykazują proporcjonalnych różnic siły ciężkości: nadmiar masy np. w górach musi, więc być skompensowany proporcjonalnym niedoborem pod górami(np. mniejszą gęstością takiego bloku niż bloków sąsiednich, większym jego zagłębieniem w obręb gęstszego podłoża skorupy). Gdy taka równowaga zwana izostatyczną zostanie osiągnięta często dochodzi do odpowiedniego przemieszczania mas, objawiającego się m.in. ruchami izostatycznymi.
65.Orogeneza
Ruchy górotwórcze: intensywne, krótkotrwałe, epizodyczne i nieodwracalne ruchy skorupy ziemskiej obejmujące dość ograniczone obszary, prowadzące do istotnych deformacji wewnętrznych wywołujących przede wszystkim fałdowania i w konsekwencji do powstania gór. Zwykle temu zjawisku towarzyszy platonizm i metamorfizm.
66.Platforma
Kraton: zbudowany ze skorupy kontynentalnej, obejmujący, co najmniej dwa piętra strukturalne: górne i dolne. Dolne utworzone w cyklu geosynklinalnym, zwane fundamentem platformy i górne utworzone już na podłożu skratonizowanym, tektonicznie słabo zaburzone zwane pokrywą platformową. Pomiędzy nimi bywa piętro o cechach pośrednich.