Ireneusz z Lyonu, święty, ur. ok. 140, Azja Mniejsza(?), zm. ok. 202, Galia, teolog; gr. Ojciec i Doktor Kościoła; uczeń biskupa Smyrny, św. Polikarpa, od którego przejął tradycję apostolską związaną ze św. Janem (stąd uważał się za spadkobiercę autentycznej nauki chrześc.); prezbiter gminy chrześc. w Lugdunum (ob. Lyon), od ok. 178 — biskup. Według relacji św.św. Hieronima i Grzegorza z Tours miał ponieść męczeńską śmierć w czasie prześladowań chrześcijan za panowania ces. Septymiusza Sewera (niepotwierdzone). Wspomnienie liturgiczne: 28 VI.
Swe najważniejsze, 5-tomowe dzieło, znane w przekł. łac. jako Adversus haereses [`zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy'] I. skierował przeciw gnostykom (gnoza), zwł. przeciw ich skrajnie dualistycznej wizji świata. Przedstawił w nim chrześc. kosmologię, teologię i eschatologię, w tym pierwszą w historii teorię wcielenia. Wskazywał, że poprzez Jezusa Chrystusa — zarazem Boga i człowieka — Bóg zbliżył się do ludzi i dał im udział w swym życiu. Kościół definiował jako wspólnotę Boga i człowieka (koinonia). Sformułował uzasadnienie prymatu Kościoła rzym. i bpa Rzymu (papieża), których szczególną gwarancję miało stanowić męczeństwo Piotra i Pawła oraz sukcesja apostolska. Wbrew gnostykom bronił roli Tradycji w przekazie prawd wiary. Tradycja jest wg I. niezależna od Pisma Świętego, ale zawsze z nim zgodna, jej ochrona przed błędami stanowi gł. zadanie Kościoła i jest fundamentem jego jedności (do dziś I. jest uznawany za wyraziciela jedności chrześc. Wschodu i Zachodu). Jako autor pierwszej całościowej syntezy wiary chrześc. (w tym próby chrześc. interpretacji dziejów, opartej na millenarystycznym poglądzie o mającym nastąpić tysiącletnim panowaniu Chrystusa na ziemi), w której oparł się na Piśmie Świętym i Tradycji, unikając spekulacji teol., zyskał miano pierwszego teologa chrześcijańskiego. Wywarł znaczący wpływ na kształtowanie się późniejszej nauki Kościoła.
Klemens Aleksandryjski, Klemens z Aleksandrii, Titus Flavius Clemens, ur. ok. 150, zm. przed 215, gr. filozof i teolog chrześc.; Ojciec Kościoła; uznawany za pierwszego uczonego chrześcijańskiego. Pochodził z rodziny pogańskiej zamieszkałej prawdopodobnie w Atenach; w wieku dojrzałym przyjął chrzest i podjął wędrówkę po Italii, Syrii i Palestynie; ok. 180 przybył do Aleksandrii, gdzie został słuchaczem, a później (ok. 200) następcą Pantajnosa, kierownika szkoły katechetycznej w Aleksandrii; nauczyciel Orygenesa; 202 w czasie prześladowań chrześcijan za panowania Septymiusza Sewera opuścił Aleksandrię i osiadł w Cezarei Kapadockiej. Był znakomitym znawcą kultury gr., Pisma Świętego i literatury chrześcijańskiej. Polemizując z heretyckimi gnostykami, podjął wysiłek wyrażenia moralności i treści doktrynalnej Biblii w terminach filoz.; postulował harmonijne połączenie wiary i filozofii, które dało w rezultacie „gnozę chrześcijańską” — ideał poznania („gnoza jest poznaniem Imienia i Ewangelii”); później zarzucano mu przystosowanie nauki chrześc. do filozofii gr., stąd prawdopodobnie papież Klemens VIII (1592-1605) usunął go z kalendarza świętych. K.A. wykazywał, że chrześcijaństwo stanowi nową, pełną postać poznania; w swym doskonałym kształcie jest przeniknięte kontemplacją (szczyt gnozy), która polega na poznaniu, widzeniu i posiadaniu Boga; nieodłącznymi elementami kontemplacji są modlitwa i miłość, dzięki którym człowiek osiąga stan apathei [`niewzruszoność']: całkowitą wolność od namiętności i pożądań oraz od rzeczy stworzonych; apatheia zaś rodzi pokój wewn. i jedność. W swych koncepcjach teol. (np. pogląd, że kara zsyłana przez Boga ma na celu oczyszczenie człowieka) był zależny od platonizmu i neoplatonizmu. Jego prace, dzięki licznym cytatom z pism filozofów staroż., przyczyniły się do asymilacji filozofii i kultury staroż. przez późniejszych myślicieli chrześcijańskich. Dzieła Protreptikos pros Hellenas [`słowo zachęty dla pogan'] i Paidagogos [`wychowawca'], w których ukazał Jezusa jako wychowawcę ludzkości, a Kościół jako szkołę dojrzałości chrześc., jeszcze w czasach nowoż. oddziaływały na koncepcje wychowania chrześcijańskiego. Inne dzieła: Czy człowiek bogaty może być zbawiony (wyd. pol. 1953, wyd. nowe Który człowiek bogaty może być zbawiony? 1995), Apologie (1988), Kobierce (wyd. pol. 1991), Zachęta do wytrwałości (1995).
Orygenes, Ōrigénēs, ur. ok. 185, Aleksandria, zm. ok. 254, Tyr, filozof i teolog wczesnochrześc., pisarz kośc.; już za życia uważany za najwybitniejszego teologa Kościoła wschodniego. Urodził się w rodzinie chrześcijan, od ojca otrzymał edukację bibl., dopełnioną później gr. wykształceniem retoryczno-filoz.; słuchał nauk Klemensa Aleksandryjskiego i Ammoniusza Sakkasa, skłaniał się ku średniemu platonizmowi, na jego myśl wpłynęły także poglądy Maksymosa, Albinosa ze Smyrny i Plutarcha. Po męczeńskiej śmierci ojca 208 i konfiskacie majątku utrzymywał rodzinę, udzielając lekcji gramatyki. W 212, z polecenia bpa Aleksandrii, Demetriusza, poświęcił się katechezie (mimo edyktu Septymiusza Sewera, zabraniającego prozelityzmu i prześladującego katechumenów). Męczeństwo chrześcijan w czasach Septymiusza Sewera ukształtowało jego chrześc. wrażliwość — O. towarzyszył aresztowanym, wśród których byli również jego uczniowie. W następstwie rzezi chrześcijan i prześladowań filozofów za ces. Karakalli (215), O. udał się do Cezarei Palestyńskiej, gdzie na zgromadzeniach wspólnoty chrześc. komentował Pismo Święte. Około 217 Demetriusz wezwał go z powrotem do Aleksandrii i powierzył kierownictwo szkoły katechetycznej, objęte po Klemensie Aleksandryjskim. Tam O. nauczał filozofii, teologii i egzegezy Biblii, budząc jednocześnie zachwyt i oburzenie zarówno u pogan, jak i u chrześcijan. W szkole zał. centrum wydawnicze zatrudniające stenotypistów i kopistów, reprodukujących jego liczne dzieła; z powodu pracowitości nazywano go Adamantinus [`twardy jak stal']. Działalność nauczycielską często przerywał, by odbywać podróże. Podczas jednej z nich (231) uzyskał w Cezarei Palestyńskiej od rezydujących tu biskupów święcenia kapłańskie. Jednakże Demetriusz, reprezentant oficjalnej nauki Kościoła, przeciwnej idealnej wizji głoszonej przez O., nie uznał ich, pozbawił go urzędu prezbitera i nauczyciela, a synod wykluczył go z Kościoła. Wygnany, schronił się w Cezarei Palestyńskiej, gdzie zał. szkołę katechetyczną, wzorowaną na aleksandryjskiej, która stała się ważnym ośrodkiem intelektualnym. Uczniem O. był m.in. Grzegorz Cudotwórca, jego nauk słuchała matka cesarza, Julia Mammea. W 250, podczas prześladowań chrześcijan za panowania Decjusza, wtrącono go do więzienia i poddano ciężkim torturom, na skutek których zmarł po uwolnieniu.
Z ogromnego dorobku pisarskiego O., liczącego prawdopodobnie 6 tys. ksiąg, zachowała się tylko znikoma część. Antologię jego pism w języku gr. wydali Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu (Philokalía `umiłowanie piękna') oraz wyciągi i fragmenty w tzw. Katenach [`łańcuszki cytatów']; nadto O. pozostawił komentarze do niemal wszystkich ksiąg bibl., liczne i obszerne homilie, rozprawy i listy teol., pisma ascetyczne i dogmatyczne. Swym kryt. opracowaniem Starego Testamentu (Heksapla) zapoczątkował krytykę biblijną. Za gł. dzieło O. uważa się traktat De principiis [`o zasadach']; jest on pierwszym systematycznym wykładem doktryny chrześcijaństwa, jednocześnie przedmiotem wielu ówczesnych sporów teol., a ostatecznie, przyczyną potępienia O. (sformułowanego prawdopodobnie na podstawie nieautentycznych redakcji). Najczęściej czytanym w starożytności dziełem O. była rozprawa Contra Celsum [`przeciw Celsusowi']; uważa się ją za jedną z najlepszych apologii wiary chrześc., jaką wydała starożytność; odpowiadając na zarzuty skierowane przez platonika Celsusa przeciw chrześcijaństwu, ukazuje ona pokrewieństwa i sprzeczności między wiarą chrześc. a pogaństwem. Mimo przyznania najwyższego autorytetu Biblii, O. uznał, że nie we wszystkich sprawach wypowiedziała się ona wyraźnie. Poznanie rozumowe może, w pewnych granicach i zachowując ostrożność, uzupełnić Pismo Święte. Pomocna jest filozofia, której tym samym O. przyznał większą rolę w rozważaniach teol., niż przypisywano jej ówcześnie w Kościele. Dążąc do ortodoksyjności, dużą wartość przywiązywał do nauki głoszonej przez Kościół. Metody pracy nauk. nad tekstem, zwł. formę komentarza, egzegezy typologicznej i krytyki tekstu, czerpał z nauki greckiej. W obszernych komentarzach do ksiąg bibl. posługiwał się interpretacją alegoryczną, odróżniając — wzorem platońskim — świat zmysłowy i nadzmysłowy, pozór i rzeczywistość. W świetle objawienia bibl. interpretował poetów starożytności klas., dyskutował ze współczesnymi sobie filozofami oraz polemizował z gnostykami i Żydami, adaptując do swojej doktryny wszystko, co uznał za wartościowe. System teol. oparł na stoicyzmie i platonizmie. Uważał, że istnieją stopnie pogłębiania wiary, odpowiadające poziomom życia duchowego i moralnego. Stąd uczony chrześc. powinien stopniowo przygotowywać swoich słuchaczy, zależnie od ich kompetencji: po oczyszczających ćwiczeniach wstępnych i kontemplacji natury stworzonej może nastąpić etap teologii, czyli kontemplacji tajemnicy Boga w Trójcy Świętej. Ukoronowaniem tych dociekań teol. jest poznanie doskonałe. O., uznając odkupicielską wartość ofiary krzyża, umniejszał znaczenie historii samego Jezusa jako konkretnej osoby. Dla tych, którzy wznieśli się z poziomu materii na poziom prawdziwego poznania, najistotniejsze jest działanie Chrystusa-Logosu w jednostkowej duszy. Ewangelia głosi naturalne prawo zapisane w sumieniu człowieka od zarania ludzkości. Stąd moralność chrześc. i moralność filozofów pogańskich mogą być ze sobą zgodne. Różnica leży jedynie w adresatach nauk. Kaznodzieje chrześc. zwracają się do mas, filozofowie — do elity umysłowej. W kwestiach dotyczących Trójcy Świętej, O. stał na stanowisku podporządkowania Bogu Ojcu drugiej i trzeciej osoby boskiej (Syna i Ducha). Krytycznie odnosił się do koncepcji antropomorfizujących. Bóg jest jeden, transcendentny, bezcielesny, niezmienny, nieskończony i niepojęty w swej istocie. Jako taki jest poznawalny jedynie negatywnie i pośrednio. Jest prazasadą wszelkiego istnienia, źródłem wszelkiej dobroci i miłości. Będąc istotą najdoskonalszą, nie mógł stworzyć niedoskonałego świata. Pośrednikiem w stworzeniu jest Syn-Logos, który wiecznie wyłaniany z Boga, wiecznie wyłania z siebie świat. Logos-Chrystus jest boską myślą, obrazem dobroci Boga. Pierwszym stworzeniem Ojca poprzez Syna jest Duch Święty. Przez udział w Logosie otrzymuje on nie tylko istnienie, ale także rozumność i świętość. Będąc źródłem świętości, obdarza nią wszechświat, spełniając dzieło Ojca. Boskimi stworzeniami są również dusze, równe sobie doskonałością. Do ich natury należy wolność wyboru dobra lub zła. Wskutek nadużycia swej wolności, czyli wyboru zła, część z nich odwróciła się od Boga i została skazana na przebywanie w świecie materii, stworzonym wraz z ich upadkiem. Tymi duszami są ludzie. Dusze, które pozostały przy Bogu, to anioły. Wszechświat jest pełen niezliczonych istot duchowych, od najniższych — złych demonów, do najwyższych — aniołów, z ludźmi pośrodku. Kosmos jest żywym organizmem poruszanym przez Logos. Wolę Boga wypełniają niewidzialni wykonawcy, którzy sprawują pieczę nad żywiołami i potęgami natury. Świat został stworzony z niczego i odwiecznie, jak wieczny jest sam Bóg. Początek ma jedynie określony świat, w którym żyjemy, który — skoro kiedyś powstał — zginie, aby mógł po nim nastąpić nowy. Zło jest tylko negatywne, jest odwróceniem się od Boga, doskonałości bytu. Odwrócenie się dusz było przełomem w dziejach świata, łącząc bowiem dusze z materią, poniżyło je. Dzięki mocy Bożej, poprzez Logos-Chrystusa, nastąpi nawrócenie i zbawienie wszystkich dusz. Droga nawrócenia prowadzi przez poznanie; jej kresem będzie kosm. odnowienie — apokatastaza. W systemie O. prawda chrześc., wyrażona w przyznaniu Chrystusowi — boskiemu Logosowi soteriologicznej roli, splatała się z aleksandryjskim neoplatonizmem, w którym Logos, pierwsza hipostaza bytu, odgrywa rolę metafiz. zasady.
Poglądy O. różniły się od oficjalnej nauki Kościoła, były przedmiotem licznych sporów doktrynalnych. Zostały oficjalnie potępione w Rzymie (399) oraz przez synod w Konstantynopolu (543), gdzie napiętnowano 9 jego tez, gł. chrystologicznych. W 553 piąty sobór powszechny (Sobór Konstantynopolitański II) uznał O. za heretyka. Mimo swej nieortodoksyjności O. przyczynił się do rozkwitu duchowości chrześc.; był prekursorem życia monastycznego i wzorem życia ascetycznego; do jego następców należeli Ojcowie kapadoccy, Atanazy Wielki, Grzegorz z Nyssy, Ewagriusz z Pontu. Główne dzieła: O zasadach (wyd. pol. 1996), Przeciw Celsusowi (wyd. pol. 1986), Duch i ogień (wyd. pol. 1995), Filokalia (wyd. pol. 1979), Komentarz do Pieśni nad Pieśniami (wyd. pol. 1994), Komentarz do Ewangelii według Mateusza (wyd. pol. 1998).
Atanazy Wielki, Atanazy Aleksandryjski, Atanazy z Aleksandrii, Athanasios, Athanasius, święty, ur. ok. 296, Aleksandria, zm. 2 V 373, tamże, teolog, biskup Aleksandrii; Ojciec i Doktor Kościoła (jeden z 4 wielkich gr. Doktorów Kościoła, obok św. Bazylego Wielkiego, św. Jana Chryzostoma i św. Grzegorza z Nazjanzu); uczeń św. Antoniego Pustelnika. W 319 przyjął święcenia diakonatu i został sekretarzem biskupa aleksandryjskiego Aleksandra; 325 na Soborze Nicejskim występował przeciw Ariuszowi; 328 został wybrany metropolitą Aleksandrii; atakowany przez arian i melecjan, był kilkakrotnie skazywany przez cesarzy rzym. na wygnanie z Aleksandrii. Autor pism apologetycznych polemizujących z arianizmem, w których bronił ortodoksyjnej nauki o współistotności Słowa Bożego (logos) z Bogiem Ojcem, o boskości Ducha Świętego i Chrystusa, wcieleniu i odkupieniu, przyczyniając się do umocnienia zasadniczych założeń nauki trynitarnej i chrystologicznej w teologii gr., a poprzez ojców kapadockich (uważających się za jego uczniów) wpłynął na syntezę teologii zach., której dokonał św. Augustyn. Pozostawił także dzieła pastoralne, ascetyczne, egzegetyczne i hist.-polemiczne: Żywot świętego Antoniego (ok. 356-362, 1. wyd. 1698, wyd. pol. 1987), Apologie (wyd. pol. 1989), Listy do Serapiona (wyd. pol. 1996), O wcieleniu słowa (wyd. pol. 1998). Święto: 2 V.
Cyryl Jerozolimski, święty, ur. ok. 313, Jerozolima, zm. 386 lub 387, tamże, teolog, Doktor Kościoła. W 343 został kapłanem, w 348 bpem Jerozolimy. Jako biskup Jerozolimy wszedł w spór ze swoim metropolitą Akakiosem z Cezarei Palestyńskiej, prawdopodobnie na tle prób kośc.-polit. uwolnienia Jerozolimy od Cezarei. W 358 został przez Akakiosa (pod pozornym zarzutem, że w czasie głodu 350 roztrwonił dobra kośc.) deponowany i skazany na wygnanie do Tarsu. W 359 synod w& Seleukii, zdominowany przez homoiusjan (partię przeciwników Soboru Nicejskiego w sporach ariańskich) zrehabilitował go, ale synod w Konstantynopolu 360 ponownie zesłał go na wygnanie. Do Jerozolimy powrócił za panowania ces. Juliana Apostaty 362. Po śmierci Juliana (363) został na podstawie wcześniejszych zarzutów ponownie zesłany. Ostatecznie wrócił z zesłania 378. Brał udział w Soborze Konstantynopolitańskim 381 jako czołowy przedstawiciel homousjan (zwolenników Soboru Nicejskiego). Sobór uczcił jego walkę ze skrajnymi arianami specjalnym oświadczeniem w liście soborowym z 382. W swoim pismach nie stosował terminu nicejskiego wyznania wiary (homousios `współistotny'), jednak nie był arianinem, jak twierdził Hieronim. Z& jego twórczości zachowało się 18 katechez i jedna prokatecheza (katecheza wstępna) dla kandydatów do chrztu. Wygłosił je prawdopodobnie 348. W prokatechezie uczył o właściwym przygotowaniu do chrztu, w katechezach 1-5 pouczał na temat pokuty, chrztu i wiary, w 6-18 wyjaśniał symbol chrzcielny, tj. jerozolimskie wyznanie wiary, które katechumeni recytowali w czasie ceremonii chrzcielnych. Do tych katechez dołącza się także 5 katechez mistagogicznych, wyjaśniających liturgię i& misteria wiary (chrzest, namaszczenie i eucharystię). Katechezy C.J. stanowią ważne źródło poznania przygotowań do chrztu w IV w., zwł. liturgii jerozolimskiej. Autorstwo 5 katechez mistagogicznych jest przedmiotem dyskusji; nie da się wykluczyć, że spisał je Jan, następca C.J. w Jerozolimie. Z innych pism C.J. zachowała się homilia na temat sparaliżowanego (do Ewangelii Jana 5,2-16) oraz fragmenty 4 innych homilii. C.J. jest prawdopodobnie autorem listu do ces. Konstancjusza (o ukazaniu się świetlistego krzyża nad Jerozolimą). Za autentyczny uchodzi również zachowany w języku syryjskim list do Juliana Apostaty na temat odbudowy świątyni jerozolimskiej. Nie są natomiast autentyczne 3 homilie zachowane w języku koptyjskim (o męce Jezusa, krzyżu i Marii Magdalenie). Święto: 18 III.
Bazyli Wielki, święty, ur. 329, Cezarea Kapadocka, zm. 1 I 379, tamże, teolog, biskup; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich, Doktor Kościoła; brat św. Grzegorza z Nyssy, przyjaciel św. Grzegorza z Nazjanzu. Po studiach w Atenach wykładał retorykę w Cezarei; po śmierci brata Naukratiosa 356/357 przyjął chrzest i rozpoczął życie pustelnicze w Poncie; 360 osiedlił się wraz z przyjaciółmi w Annesis k. Neocezarei w Poncie; zbudował tam klasztor i szkołę; 364 przyjął święcenia kapłańskie, a 370 został bpem Cezarei i metropolitą Kapadocji. Prześladowany przez ces. Walensa z powodu walki z arianizmem. Na przedmieściu Cezarei zbudował miasto (od V w. zw. Bazyliadą), w którym znajdowali opiekę podróżni i chorzy. B.W. był jednym z czołowych teologów i filozofów chrześc., twórcą wielu koncepcji i pojęć, które wpłynęły zasadniczo na rozwój dogmatyki i teologii chrześc. (m.in. na sformułowanie dogmatu Trójcy Świętej). W polemice z Eunomiuszem rozwinął koncepcję poznania Boga przez analogię; w polemice z arianami wprowadził pojęcie prospon (osoba) w odniesieniu do Trójcy Świętej; w polemice z macedonianami, sektą nie uznającą boskości Ducha Świętego, wypracował teologię grzechu. Wielki reformator Kościoła, zwł. w zakresie liturgii
(Bazylego Wielkiego liturgia), życia społ. oraz organizacji diecezji i metropolii. Jego pisma ascetyczne wywarły duży wpływ na ukształtowanie się monastycyzmu wsch. i zachodniego. Reguły zakonne ułożone przez B.W. stały się zbiorem zasad nowej formy życia monastycznego, cenobityzmu, zwł. dla chrześcijaństwa wsch. (bazylianie). W dziedzinie praktyki życia mniszego postulował połączenie praktyk kontemplacyjnych z pracą fiz. i posługą bliźnim. W mowie Do młodych obok zarzutu o niemoralność, postawionego wielu dziełom literatury gr., ukazał jej piękno i zawartą w niej troskę o duszę i cnotę, bliską także chrześcijaństwu. Jego poglądy społ. znamionował radykalizm (krytykował lichwiarstwo, nadmierne bogacenie się i inne przejawy niesprawiedliwości społ., potwierdzając, przez rozdanie swoich dóbr, zgodność słów i czynów). Pisma B.W. przyswoili Zachodowi św. Ambroży i Rufin z Akwilei. Ważniejsze dzieła: 1) teol.-dogmatyczne — Przeciw Eunomiuszowi i O Duchu Świętym (wyd. pol. 1999); 2) ascetyczne — Moralia, Reguły dla mnichów oraz Filokalia (wyd. pol. 1979), antologia tekstów Orygenesa sporządzona wraz z Grzegorzem z Nazjanzu; 3) homilie i mowy — Hexaemeron (komentarz do 6 dni stworzenia); 4) liturgiczne — Liturgia św. Bazylego (w swej zasadniczej części pochodząca od B.W.), O chrzcie. Dzieła B.W. wydano w: J.P. Migne Patrologia Graeca (t. 29-32 1857-66); w języku pol.: Wybór homilii i kazań (1947), Listy. Wybór (1972), Wstęp do zarysu ascezy, O sądzie Bożym, O wierze, Reguły moralne (1994), Reguły dłuższe, Reguły krótsze (1995). Święto w Kościele zach.: 14 VI, w Kościele wsch.: 1 I i 30 I.
Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz Teolog, święty, ur. ok. 330, Arianzos k. Nazjanzu (Kapadocja, ob. Nenizi w Turcji), zm. ok. 390, tamże, chrześc. teolog, retor, poeta; Ojciec i Doktor Kościoła; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich; syn Grzegorza z Nazjanzu st. i św. Nonny. Po studiach w Cezarei Kapadockiej, Aleksandrii i Atenach (gdzie zaprzyjaźnił się z Bazylim Wielkim) wykładał retorykę. W 360 za namową Bazylego rozpoczął wraz z nim życie pustelnicze w Annesis k. Neocezarei w Poncie; tutaj wspólnie opracowali wyciąg z pism Orygenesa Filokalia (wyd. pol. 1979) oraz 2 Reguły dla mnichów, które jako reguła Bazylego Wielkiego wpłynęły na życie monastyczne w Kościele wsch. oraz na regułę benedyktynów. W 362 pod naciskiem gminy chrześc. Nazjanzu został wyświęcony przez ojca (ówczesny biskup tego miasta) na prezbitera i pomagał mu pełnić urząd; 372 mianowany przez Bazylego (wówczas metropolita Konstantynopola) biskupem nowej diecezji w Sasimie, nie objął urzędu i usunął się do pustelni w Seleucji. W 379-381 był bpem Konstantynopola, zdominowanego przez arian; z tego okresu pochodzi 5 Mów teologicznych G., w których bronił nauki Kościoła o Trójcy Świętej. Wskutek kośc. rywalizacji ustąpił z urzędu i po krótkim pontyfikacie w Nazjanzie osiadł ostatecznie w Arianzos, gdzie prowadził życie ascety, wypełnione pracą pisarską. W 950 jego szczątki przeniesiono do Konstantynopola, a 1505 do Bazyliki Św. Piotra w Rzymie; relikwie G. znajdują się także w Moskwie. G. zasłynął gł. jako wybitny retor (zw. chrześc. Demostenesem), pozostawił także liczne pisma: zbiór 45 mów (dogmatyczne, polemiczne, teol., panegiryczne, pogrzebowe), 245 listów (bogate w sentencje) oraz Poematy (dogmatyczne, moralne, hist. i autobiogr.). Humanista, czerpał ze skarbca kultury helleńskiej, tworząc syntezę antyku z chrześcijaństwem. Jego twórczość wywarła wielki wpływ na chrześc. Wschód (m.in. niektóre poematy stały się częścią liturgii gr.) i Zachód (liczne przekłady od V w.), włączany do grona najwybitniejszych liryków chrześcijańskich. Był przeciwnikiem sprowadzania tajemnicy wiary do terminów czysto rozumowych, odwoływał się jedynie do Pisma Świętego i Tradycji, unikając tworzenia spekulatywnych koncepcji; zadanie teologa widział raczej w pełnieniu roli świadka i herolda Ewangelii (warunkiem uprawiania teologii było oczyszczenie przez post i modlitwę). Obrońca ortodoksyjnej nauki o Trójcy Świętej, akcentował jedność natury Boga przy jednoczesnym wskazaniu różnic między osobami boskimi (gł. twórca słownictwa teol. dotyczącego Trójcy Świętej); podobnie akcentował jedność osoby Jezusa Chrystusa przy jednoczesnej dwoistości jego natury (boskiej i ludzkiej). Głosił naukę o Marii — Matce Bożej (Theotokos), uznając tę prawdę za normę prawowierności wiary; w pismach G. znajduje się pierwsza w literaturze chrześc. wzmianka o modlitwie błagalnej do Marii, Matki Bożej. Doktryna chrystologiczna i mariologia G. zostały przyjęte przez sobory Efeski (431) i Chalcedoński (451) i wpłynęły na dalszy rozwój teologii. Celem życia ludzkiego wg G. jest upodobnienie się do Chrystusa, przebóstwienie (theosis), przy czym to, co stanowi istotę Boga, pozostaje dla człowieka niedostępne; na naukę G. powoływał się w swej teologii mistyki Symeon Nowy Teolog. Wybór dzieł G. w: J.M. Szymusiak Grzegorz Teolog (1965); Mowy wybrane (1967), Poemat autobiograficzny, Mowa teologiczna pierwsza, Mowa teologiczna trzecia oraz Przeciw Julianowi w: Antologia literatury patrystycznej (t. 2 1982).
W sztuce Kościoła wsch. jedna z najczęściej przedstawianych postaci. G. jest ukazywany w stroju biskupa, ze zwojem, z prawicą wzniesioną w geście błogosławieństwa, często w towarzystwie innych Ojców Kościoła wsch. — Bazylego Wielkiego i Jana Chryzostoma (ikona z XIV w. — Galeria Tretiakowska, Moskwa). Patron poetów i urodzaju. Święto: w Kościele zach. — 2 I, na Wschodzie — 25 I, przez ewangelików wspominany 8 V.
Grzegorz z Nyssy, Gregorius Nyssenus, święty, ur. ok. 335, Cezarea Kapadocka, zm. ok. 394, Sebasta(?), chrześc. filozof i teolog, kaznodzieja, biskup; Ojciec i Doktor Kościoła; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich. Urodził się w zamożnej rodzinie chrześc.; jego rodzeństwo — starszy brat Bazyli Wielki i siostra Makryna Młodsza, skłaniali się ku ascezie i życiu religijnemu. G. początkowo był nauczycielem retoryki; pod wpływem m.in. Grzegorza z Nazjanzu i Bazylego Wielkiego wstąpił do klasztoru zał. przez Bazylego w Poncie, gdzie podjął intensywne studia teol.; 371 został wyświęcony na bpa Nyssy (ob. Nevsęhir, Turcja), 376 złożony z urzędu i wygnany przez synod biskupów ariańskich za rzekome trwonienie dóbr kośc.; po śmierci sprzyjającego arianom ces. Walensa, 378 powrócił z wygnania; późniejsze losy G. ani jego miejsce pochówku nie są znane; w jednym z klasztorów na górze Athos przechowywane są relikwie głowy G. W teologii był współtwórcą ortodoksyjnej nauki o Trójcy Świętej, której bronił na Soborze Konstantynopolitańskim I (381); krytyk arianizmu i innych herezji. Jako kontynuator neoplatońskiej myśli filoz. (Klemens, Orygenes, Filon, Plotyn) zainicjował wczesnochrześc. teologię mistyki i zapoczątkował wielkie tradycje mistyczne (m.in. Psedo-Dionizy, Maksym Wyznawca, Grzegorz Palamas); sam był jednym z największych mistyków Wschodu. Za cel mistyki uznawał nie zjednoczenie z Bogiem, lecz upodobnienie się do Niego (homoiosis to theo), co jest możliwe dzięki temu, że człowiek nosi w sobie obraz Boży; upodobnienie z kolei prowadzi do bezpośredniego poznania Boga; ma ono charakter pozaracjonalny, ale może być uzupełnione przez filozofię. Największe znaczenie dla późniejszej mistyki miały idea niekończącego się wstępowania do Boga drogą mistycznego poznania oraz idea kontemplacji Boga (jako niepoznawalnego) pośród nocy. Do G. odwoływali się m.in. Jan od Krzyża (mistyka nocy), Grzegorz Palamas (rozróżnienie w Bogu istoty i energii). Swą doktrynę trynitarną G. oparł na twierdzeniu, iż rozróżnienie osób Trójcy Świętej polega jedynie na zróżnicowaniu relacji wewn. w obrębie Trójcy, na zewnątrz natomiast osoby te działają zawsze wspólnie; Chrystus, zdaniem G., posiada zarówno naturę boską, jak i ludzką, podlegają one wzajemnej wymianie, ale bez wymieszania. W eschatologii pozostawał pod dużym wpływem Orygenesa (ale odrzucał preegzystencję dusz); głosił powszechną odnowę wszytkiego na końcu czasów, twierdził, iż kara piekła jest czasowa, gdyż niemożliwe jest wieczne odłączenie istot rozumnych od Boga; wierzył w pełne zwycięstwo dobra nad złem w czasach ostatecznych (szatan także ma zostać oczyszczony od zła). G. jest twórcą drugiego (po Orygenesie) całościowego ujęcia doktryny chrześc. oraz oryginalnego systemu teol. opartego na koncepcji nieskończoności Boga i skończoności człowieka; uchodzi również za prekursora teologii negatywnej. Autor wielu dzieł dogmatycznych, egzegetycznych, ascetycznych oraz kazań i mów, m.in.: traktat O stworzeniu człowieka, komentarze do Pieśni nad pieśniami oraz do Ośmiu błogosławieństw, Dialog z siostrą Makryną o duszy i zmartwychwstaniu człowieka, Modlitwa św. Makryny na łożu śmierci, Wielka katecheza, O pielgrzymkach do Jerozolimy, Co znaczy być chrześcijaninem, O doskonałości, O celu życia i prawdziwej ascezie.
W sztukach plast. przedstawiany w stroju biskupa, z ewangeliarzem w dłoni, często ze św. Bazylim, Janem Chryzostomem i Grzegorzem I Wielkim, ukazywany w iluminowanych rękopisach z XI-XII w., na mozaikach i freskach. Święto: w Kościele zach. — 9 III, na Wschodzie — 10 I, w Kościele koptyjskim —14 X.
Jan Chryzostom, Jan Złotousty, święty, ur. ok. 350, Antiochia, zm. 14 IX 407, Komana Pontyjska (ob. Bizeri, Kaukaz), pisarz i kaznodzieja chrześc., teolog, biskup; Ojciec i Doktor Kościoła. Był synem oficera rzym., wychowanym przez wcześnie owdowiałą matkę Antuzę, w tradycji chrześc. uznawaną za świątobliwą. Studiował w Atenach u słynnego pogańskiego filozofa Libaniusza; pod wpływem bpa Melecjusza i Diodora z Tarsu zainteresował się teologią i podjął lekturę Pisma Świętego, w następstwie czego porzucił Libaniusza i przyjął chrzest (369). Przez kilka lat prowadził życie eremity, 386 został wyświęcony na prezbitera i rozpoczął działalność kaznodziejską w gł. kościele w Antiochii. Zasłynął z długich homilii egzegetycznych głoszonych z dużym talentem krasomówczym (stąd w VI w. obdarzony przydomkiem Złotousty). W 397 na rozkaz ces. Arkadiusza, który chciał uczynić z J.Ch. powolne narzędzie swej polityki, został podstępem sprowadzony do Konstantynopola i konsekrowany na patriarchę. Wbrew oczekiwaniom dostojników państw. i kośc. z dużą energią podjął dzieło reformy zeświecczonego Kościoła: uporządkował życie zakonne, walczył z nadużyciami zarówno wśród kleru (symonia), jak i na dworze cesarskim, organizował pomoc dla ubogich i chorych, budował szpitale, przytułki, domy dla podróżnych; za jego pontyfikatu Kościół objął opieką ok. 10 tys. osób. Organizował wyprawy misyjne wśród Gotów na Bałkanach i w Tracji oraz wśród pogan w Fenicji. Wskutek działań swych przeciwników (m.in. cesarzowej Eudoksji) 404 został usunięty z biskupstwa w Konstantynopolu i skazany na wygnanie do Armenii. Mimo interwencji w Rzymie (odwoływał się do bpa Rzymu jako najwyższej instancji sądowej w Kościele) po 3 latach deportowany do Pitios nad M. Czarnym, zmarł w drodze. Szczątki J.Ch. sprowadzono do Konstantynopola, a 438 umieszczono w Bazylice Św. Piotra w Rzymie.
Bogata spuścizna J.Ch. obejmuje dzieła homiletyczne, mowy, rozprawy teol. (m.in. klas. dzieło pastoralne O kapłaństwie) i listy pisane na wygnaniu, które stanowią cenne źródło wiedzy o kulturze wczesnobizantyńskiej. W swych homiliach, będących komentarzami do Księgi Rodzaju, Księgi Psalmów, Księgi Izajasza, Ewangelii i listów św. Pawła, uwzględniał zasady antiocheńskiej szkoły egzegetycznej (był jej najwybitniejszym przedstawicielem), dając w nich gruntowną, a zarazem praktyczną wykładnię tekstów bibl.; głosił też kazania okolicznościowe, m.in. o charakterze dogmatyczno-polemicznym. Dla rozwoju teologii duże znaczenie miały: chrystologia J.Ch. (potwierdzenie prawdy o zjednoczeniu dwóch niezmieszanych natur Chrystusa), nauka o grzechu pierworodnym (jej interpretacja wywołała spór św. Augustyna z pelagianami), o Eucharystii (m.in. potwierdzał dogmat o rzeczywistej obecności Chrystusa w postaciach eucharystycznych, zw. Doktorem Eucharystii), o pokucie (grzech odpuszczają sakramenty chrztu i namaszczenia chorych) i o kapłaństwie. Zreformował liturgię gr., która jako liturgia jego imienia (Jana Chryzostoma liturgia) do dziś jest używana przez większość dni w Kościele prawosławnym. W języku pol. ukazały się m.in.: Katechezy chrzcielne (1953), Homilie i kazania wybrane (1971), Wybór pism (1974), Dialog o kapłaństwie (1992).
W sztukach plast. przedstawiany w stroju gr. biskupa (freski z Faras z IX i XI w. — Muzeum Nar., Warszawa), z kodeksem w dłoni, czasem z piórem, które macza w ustach; popularny gł. w sztuce Kościoła wsch., często wśród Ojców Kościoła (mozaiki z XII w. — klasztor Osios Lukas). Patron kaznodziejów. Wspomnienie liturgiczne: w Kościele zach. — 13 IX, w Kościołach wsch. — kilka razy w roku, m.in. 12 II.
Cyryl Aleksandryjski, święty, ur. w 2. poł. IV w., Egipt, zm. 27 VI 444, Aleksandria, teolog, Ojciec i Doktor Kościoła, patriarcha Aleksandrii. Jego stryjem był Teofil, patriarcha Aleksandrii (385-412); C.A. towarzyszył mu w czasie synodu Pod Dębem (402), na którym deponowano Jana Chryzostoma. Być może przed objęciem biskupstwa przebywał jakiś czas wśród mnichów egipskich. W 412 został patriarchą Aleksandrii. W czasie sporu o naukę Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola, C.A. stał się (od 428) gł. krytykiem jego chrystologii. Po raz pierwszy skrytykował jego naukę w liście do mnichów egipskich (List 1) oraz w liście wielkanocnym z 429; do Nestoriusza zwrócił się bezpośrednio w następnym liście (List 4). Nestoriusz i C.A. odwołali się do bpa Rzymu, Celestyna, który nakazał depozycję Nestoriusza, co C.A. uczynił na synodzie 430. Z tego synodu wysłał do Nestoriusza swój trzeci list z 12 anatematyzmami (List 17). W korespondencji z Nestoriuszem, wykładając własną naukę o Chrystusie, domagał się od patriarchy Konstantynopola przyjęcia tytułu Maryi „Bogurodzica” (theotokos). Na prośbę C.A. cesarz Teodozjusz II zwołał 431 synod do Efezu. C.A. otworzył synod 22 VI 431, przed przybyciem innych biskupów wsch. i legatów papieskich. Na synodzie odczytano drugi list C.A. i odpowiedź Nestoriusza. Nestoriusz został deponowany, a anatematyzmy C.A. włączone do akt synodalnych. Biskupi wsch., pod przewodnictwem Jana z Antiochii, w większości obrońcy Nestoriusza, od 26 VI kontynuowali obrady soborowe i ogłosili depozycję C.A. Po przybyciu 9 VII legatów papieskich C.A. otrzymał od nich wsparcie, jednak nie doszło do wspólnych obrad wszystkich biskupów. C.A. i Nestoriusz zostali uwięzieni przez urzędników cesarskich; C.A. uwolniono po długich pertraktacjach. W 433 C.A. przystąpił do ugody z biskupami wsch. i podpisał wyznanie unijne, nie odwołując jednak potępienia Nestoriusza. Do końca życia walczył o pozycję stolicy patriarchalnej w Aleksandrii i brał udział w sporach chrystologicznych.
Pisma C.A. można podzielić wg 2 okresów jego teol. aktywności — przed i po rozpoczęciu sporu z Nestoriuszem. W pierwszym okresie pisał komentarze do Biblii i dzieła polemiczne przeciw arianom. Z jego komentarzy bibl. zachowały się 2 do Pięcioksięgu: O czci i kulcie w duchu i prawdzie (Peri des en pneumati kai aletheia proskyneseos kai latreias), gdzie w formie dialogu w 17 księgach przedstawił alegoryczną interpretację Starego Testamentu (aluzja w& tytule do J 4,24), oraz Glafyra [`praca koronkowa'], alegoryczny wykład wybranych zagadnień. C.A. napisał także komentarz do Księgi Izajasza oraz do 12 „małych” proroków. Inne dzieła egzegetyczne do Starego Testamentu przetrwały jedynie we fragmentach (np. objaśnienia do psalmów). Z komentarzy do Nowego Testamentu zachował się niemal w całości komentarz do Ewangelii św. Jana, inne pisma egzegetyczne — fragmentarycznie w tzw. katenach, średniow. wypisach z różnych pism egzegetycznych. Najwięcej fragmentów w katenach pochodzi z komentarza do Ewangelii św. Łukasza i Ewangelii św. Mateusza; nieliczne są fragmenty komentarzy do listów św. Pawła. Do pism egzegetycznych należy zaliczyć także homilie; ze 156 homilii do Ewangelii św. Łukasza dochowały się tylko 3. Z pism dogmatycznych okresu przednestoriańskiego najważniejsze są: Skarbiec nauk o świętej i współistotnej Trójcy (He biblos ton thesauron peri tes hagias kai homousiu triados) oraz dzieło napisane jako 7 dialogów — O świętej i współistotnej Trójcy (Peri hagias te kai homousiu triados). Oba dzieła polemiczne skierował C.A. przeciw arianom. Do dzieł polemicznych pierwszego okresu twórczości C.A. należy Apologia religii chrześcijańskiej przeciw dziełom bezbożnego Juliana (Pro sancta christianorum religione adversus libros athei Iuliani); z 30 prawdopodobnie ksiąg, 10 pierwszych zachowało się w całości, księgi 11-20 zaś we fragmentach. C.A. zwalczał, cytując we fragmentach, zaginione dziś dzieło Juliana Apostaty Przeciw Galilejczykom; pismo C.A. umożliwia częściowo jego rekonstrukcję. Z pism polemicznych przeciw Nestoriuszowi i jego zwolennikom najważniejsze wydają się te, w których C.A. cytuje wypowiedzi przeciwników, tj. dzieła najczęściej zaginione. Około 430 C.A. napisał 5 ksiąg Przeciw bluźnierstwu Nestoriusza (Kata ton Nestoriu dysfemion pentabiblos antirreris). Na początku sporu napisał także dzieło Wykład prawdziwej wiary (De recta fide ad Imperatorem). W piśmie tym, skierowanym do ces. Teodozjusza II, wyłożył m.in. obowiązki władcy wobec prawdziwej wiary. Dwa inne pisma noszą tytuł Do księżniczek (Ad reginas) i zostały skierowany do sióstr cesarskich i żony cesarza (Ad Arcadiam et Marinam i Ad Pulcheram et Eudociam). Na polemikę ze strony szkoły antiocheńskiej (Andrzeja z Samosat i Teodoreta z Cyru) C.A. odpowiedział w piśmie Apologetyk dwunastu rozdziałów przeciw wschodnim biskupom (Apologetikos hyper ton dodeka kefalaion pros tus tes anatoles episkopus), w którym wyjaśnia 12 anatematyzmów; dzieło to napisał prawdopodobnie w czasie uwięzienia 431. Po powrocie do Aleksandrii usprawiedliwiał swoje zachowanie w czasie Soboru Efeskiego w piśmie Apologetyk do cesarza. Tylko w tłumaczeniu łac., syryjskim i armeńskim zachowało się pismo powstałe 431 jako Krótkie uwagi o wcieleniu Jednorodzonego (Scholia de incarnatione). Wiele pism antynestoriańskich przetrwało we fragmentach. Jedno z ostatnich, Przeciw Diodorowi i& Teodorowi (Kata Diodoru kai Theodoru, 438), tj. przeciw przedstawicielom szkoły antiocheńskiej — Diodorowi z Tarsu i Teodorowi z Mopsuestii, których C.A. uważał za inspiratorów nestorianizmu, zachowało się tylko w gr. i syryjskich streszczeniach. Ostatnim pismem o tej tematyce wydaje się dialog O jedności osoby Chrystusa (Hoti heis ho Christos), w którym C.A. zwalczał apolinaryzm i nestorianizm. Pismo Przeciwko tym, którzy nie chcą uznać Świętej Dziewicy za Bogurodzicę (Adversus nolentes confiteri sancta Virgenem esse Deiparam) uchodzi za nieautentyczne. Wielkie znaczenie doktrynalne i hist. mają listy C.A. Oprócz 29 listów paschalnych o treści moralno-praktycznej zachowało się ok. 90 listów, najczęściej o treści dogmatycznej. Wśród nich, obok listów bezpośrednio związanych z Nestoriuszem, ważny jest List 39, skierowany do Jana z Antiochii, w którym C.A. przyłączył się w formule unijnej do wiary antiocheńczyków. Wiele pism w językach orientalnych zostało C.A. przypisanych (m.in. liczne pisma w literaturze koptyjskiej).
W chrystologii C.A., ukierunkowanej polemicznie, przeciw dwoistości natur Nestoriusza, ważne są stwierdzenia o jedności Chrystusa. C.A. wypowiadał o Chrystusie formułę: „jedna natura, i to wcielona, boskiego Słowa” — uważał, że pochodzi od Atanazego (tymczasem wywodziła się z kręgu apolinarystów). C.A. wolał przedstawiać zjednoczenie natur w Chrystusie w aspekcie jedności, choć w formule unijnej z antiocheńczykami uznawał odrębną właściwość natury ludzkiej Chrystusa. Zwolennicy C.A. na Soborze Chalcedońskim (451) chcieli przyjąć formułę jedności „z dwu natur”, nie zaś — jak ostatecznie przyjął Sobór — „w dwu naturach”. Autorytet C.A., na który powoływali się przeciwnicy Soboru Chalcedońskiego, przyczynił się do podziału w Kościele wschodnim. Dzieła C.A. wydane zostały w Patrologia Graeca (t. 68-77). W ikonografii przedstawiany jako brodaty biskup w podeszłym wieku, z gołębiem na ramieniu (fresk z V w. w Osion Lukas w Salonikach) lub w charakterystycznym kapturze z krzyżami. Święto: 27 VI.
Pseudo-Dionizy, Pseudo-Dionysius Areopagita, żył na przeł. V i VI w., teolog i filozof chrześc.; autor zespołu pism Corpus Dionysiacum. Obecnie przyjmuje się, że był mnichem syryjskim, gdyż opisy celebracji sakramentów odpowiadają liturgii syryjskiej z V w. W swoich pismach P.-D. podawał się za Dionizego Areopagitę, żyjącego w I w. ucznia św. Pawła z Tarsu, nawróconego przez niego podczas mowy na ateńskim Areopagu (Dz 17,34), i jako taki bywa mylnie utożsamiany z apostołem Galów i pierwszym bpem Paryża, który zginął na wzgórzu Montmartre. Jednak jego pisma były zupełnie nieznane aż do pocz. VI w. Po raz pierwszy cytowali je monofizyci (monofizytyzm), aby poprzeć swoją naukę o tym, że Chrystus ma jedną, boską naturę. W 510 uczynił to w jednym z listów Sewer z Antiochii. W 533 monofizyci powtórnie powołali się na autorytet pism Corpus Dionysiacum na synodzie w Konstantynopolu. Polemikę z monofizytami podjął św. Maksym Wyznawca, broniąc ortodoksyjności pism P.-D. Od tego czasu stały się one powszechnie znane i czytane jako dzieła ucznia św. Pawła. Mistyfikacja wyszła na jaw dopiero w epoce renesansu za sprawą L. Valli i Erazma z Rotterdamu. Zbiór pism Corpus Dionysiacum zawiera 4 traktaty: Imiona boskie, Teologia mistyczna, Hierarchia niebiańska i Hierarchia kościelna oraz 10 listów. Autor wspomina w swoich dziełach o jeszcze innych 7 traktatach, które (jak się dziś przypuszcza) nigdy nie zostały napisane. Istniejące pisma powstały jako polemika z pogańską filozofią neoplatońską, która w owym czasie przeżywała rozkwit w platońskiej Akademii. P.-D., polemizując z kierującym Akademią pogańskim filozofem Proklosem Ateńczykiem, przedstawił chrześc. wersję filozofii neoplatońskiej (neoplatonizm). W jego systemie centr. miejsce zajmuje Bóg w Trójcy Świętej, który jest całkowicie transcendentny w stosunku do stworzeń i całkowicie niepoznawalny. Jedyny sposób, w jaki możemy prawdziwie poznać Boga, to droga mistycznego zjednoczenia. W sposób mniej doskonały możemy Boga poznać poprzez Jego Imiona. Imiona, które przypisujemy Bogu, mogą odnosić się do osób Trójcy Świętej (używając ich, wprowadzamy w Bogu zróżnicowanie — imiona różnicujące) bądź do Bożej natury (wtedy orzekamy o Bogu jako jedności — imiona jednoczące). P.-D. zajmował się właściwie jedynie imionami jednoczącymi, które w swej istocie są nazwami, jakie nadajemy nie samemu Bogu, ale Jego energiom czy opatrznościom. Opatrzności są pochodzącymi z Boga sposobami kontaktowania się Boga ze światem. Przez nie całkowicie transcendentny Bóg stwarza, kieruje i obdarza łaską wszystko, co od Niego pochodzi. Świat poniżej Boga i Jego energii jest uszeregowany w hierarchie, najpierw aniołów, a następnie ludzi. P.-D. pierwszy w tradycji chrześc. uporządkował świat duchowy. Zaczerpnąwszy z Pisma Świętego imiona aniołów, podzielił je na sposób neoplatoński na 3 chóry, z których każdy ma po 3 stopnie. Poniżej świata niebieskich duchów wg P.-D. znajduje się hierarchia kościelna. Składa się ona także z 3 triad. Jednak P.-D. nie tyle prezentował ludzi, co sakramenty wprowadzające człowieka na poszczególne stopnie hierarchii. W ten sposób 3 porządki sakramentów, aniołów i opatrzności stanowią jedną wielką drogę, prowadzącą człowieka do Boga. Droga ta najpierw wiedzie przez świat zmysłów — teologia symbol. (Bóg jest przedstawiany za pomocą materialnych znaków i symboli), następnie przez świat duchowy — teologia katafatyczna, czyli pozytywna (Bóg jest opisywany przez imiona — opatrzności), i w końcu wyjście ponad wszystko i wzniesienie się do samego Boga — teologia apofatyczna, czyli negatywna (zaprzeczenie wszystkiemu, co powiedziano poprzednio o Bogu, aby dojść do mistycznego zjednoczenia). Przez całe średniowiecze P.-D. cieszył się niekwestionowanym autorytetem ucznia apostolskiego i dlatego jego pisma wywarły olbrzymi wpływ na średniow. myśl filoz., teol. i mistyczną, a przez nią na całą kulturę europejską. Czerpali z jego pism i je komentowali m.in. Jan Szkot Eriugena, św. Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu, Mistrz Eckhart, św. Jan od Krzyża. Do dziś P.-D. uważa się za podstawowego autora w dziedzinie literatury mistycznej, a traktat Hierarchia anielska pozostaje podstawowym dziełem angelologii.
Tertulian, Quintus Septimus Florentius Tertullianus, ur. między 150 a 160, Kartagina, zm. ok. 240, tamże, filozof, apologeta chrześc.; prekursor łac. piśmiennictwa teol.-filozoficznego. Syn centuriona rzym., odebrał znakomite wykształcenie w zakresie języka i literatury gr., retoryki oraz prawa. Pierwotnie wyznawca tradycyjnej religii rzym., ok. 195 przyjął chrześcijaństwo i prawdopodobnie został prezbiterem. Od ok. 205 zwolennik charyzmatycznej sekty montanistów (montanizm; Przeciw Marcjanowi, wyd. pol. 1994). Wkrótce, poszukując jeszcze bardziej radykalnej formy życia, utworzył własne ugrupowanie, zw. tertulianistami (istniało do IV w.). Wywarł wpływ m.in. na św. Cypriana. Umiarkowanie sceptyczny wobec poznania filoz., akceptował je, o ile zgadzało się z prawdami wiary. Wiara wg T. jest znalezieniem prawdy, dlatego stanowi przeciwieństwo filozofii, dopiero prawdy poszukującej. Co więcej — do istoty wiary należy jej „nieprzejrzystość”, rozum natomiast nie może nic powiedzieć w kwestiach wiary. Stąd niektórzy przypisują T. formułę: credo, quia absurdum [`wierzę, bo to jest niedorzeczne'] (w tym brzmieniu nieobecna w jego pismach). W Apologetyku (wyd. pol. 1947) odpierał zarzuty nielojalności polit. chrześcijan, posługując się argumentacją filoz. i prawniczą, domagał się też od władz rzym. zaprzestania prześladowań swych współwyznawców. W innych pismach apologetycznych krytykował moralny rozkład pogaństwa, wykazując zarazem, że nawet poganie są w głębi duszy bliscy chrześcijaństwu (stąd wyrażenie anima naturaliter christiana `dusza z natury chrześcijańska'). W pismach dogmatycznych naukę apostołów, przekazywaną w Kościele, uznawał za tzw. regułę wiary. Polemizował z gnostycyzmem, broniąc chrześc. nauki o stworzeniu świata przez Boga, człowieczeństwie Chrystusa, jego męce oraz zmartwychwstaniu ciał. W rozwiniętym wykładzie o Trójcy Świętej jako pierwszy użył określeń: trinitas [`trójca'] i persona [`osoba']. W pismach ascetycznych zajmował się wieloma problemami praktycznymi. Po odejściu od Kościoła głosił rygoryzm moralny i radykalną ascezę. Język T. wywarł wpływ na kształtowanie się łaciny kościelnej.
Ambroży, Ambroży z Mediolanu, łac. Ambrosius Aurelius, święty, ur. 339, Trewir, zm. 4 IV 397, Mediolan, kaznodzieja, biskup Mediolanu od 374, prawnik; Ojciec Kościoła i jeden z 4 wielkich łac. Doktorów Kościoła (oprócz św.św. Augustyna, Hieronima i Grzegorza Wielkiego); asceta i opiekun ubogich. Pochodził z rodziny arystokratycznej, otrzymał wszechstronne wykształcenie; 368 adwokat w prefekturze w Sirmium; od 370 zarządca rzym. prowincji Ligurii i Emilii z siedzibą w Mediolanie; 378-397 doradca cesarzy: Gracjana, Walentyniana II i Teodozjusza I Wielkiego, którzy pod jego wpływem wprowadzili surowe prawa przeciwko arianom (390 A. skłonił Teodozjusza do pokuty po masakrze ludności w Salonikach). Znany jako mówca i pisarz kośc.; jego kazania miały spowodować nawrócenie św. Augustyna. Działał na rzecz niezależności Kościoła od państwa; przyczynił się do uznania chrześcijaństwa za jedyną religię w imperium rzym. (380). Autor licznych traktatów teol., gł. dotyczących duszpasterstwa (De mysteriis); reformator liturgii i śpiewu kośc. (tzw. liturgia ambrozjańska, śpiew ambrozjański); bronił potrójnego sensu Pisma Świętego (dosłownego, moralnego i alegoryczno-mistycznego); przyswoił kulturze eur. myśli pisarzy Wschodu (Filona z Aleksandrii, Orygenesa, Atanazego Wielkiego i Bazylego Wielkiego); dał teoret. podstawy stosunkom między państwem a Kościołem. Jego dzieła należały do najbardziej poczytnych w Europie średniow.; do prac A. należą komentarze do Biblii, pisma ascetyczne, liturgiczne (m.in. pierwsze hymny łac., 91 listów), mowy; tzw. hymn ambrozjański (Te Deum) nie jest jego autorstwa; Na obłóczyny dziewicy — wykład o wieczystym dziewictwie Najświętszej Maryi (1981).
W sztukach plast. przedstawiany jako biskup w stroju pontyfikalnym, indywidualnie (mozaika w Capella di San Vittore in Ciel d'Oro z V w. — bazylika Sant' Ambrogio, Mediolan) bądź w grupie 4 Ojców Kościoła (M. Pacher Ołtarz Ojców Kościoła), także w scenach: chrzest św. Augustyna, odnalezienie relikwii św.św. Gerwazego i Protazego. W sztuce pol. postać A. pojawia się często w dekoracjach ołtarzy, ambon, stall (katedra w Oliwie, XVII w.). Główne atrybuty: księga, ul, pszczoły, dziecko w kołysce, kości, bicz z 3 rzemieniami; święto: 7 XII.
Hieronim ze Strydonu, święty, ur. ok. 347, Strydon (Dalmacja), zm. 30 IX 420, Betlejem, teolog i egzegeta; Ojciec i Doktor Kościoła zachodniego. Po pobycie na Wschodzie sekretarz papieża Damazego I, który zlecił mu pracę nad poprawieniem łac. przekładu Biblii. Po licznych podróżach osiadł jako mnich w Betlejem, gdzie 390-395 dokonał nowego łac. przekładu ksiąg hebrajskich i ulepszył przekład z greki. Nowy przekład, zw. Wulgatą, był powszechnie używany w Kościele katol. od średniowiecza do XX w. H. brał również udział w polemikach dotyczących poglądów Orygenesa, początkowo jako jego zwolennik, następnie jako zdecydowany przeciwnik (Apologia przeciw Rufinowi, wyd. pol. 1989), polemizował też z pelagianizmem (Dialog przeciw pelagianom, wyd. pol. 1973). Autor dzieł z zakresu egzegezy bibl. oraz historiografii wczesnochrześc. (O znakomitych mężach, wyd. pol. 1970, Żywoty mnichów, wyd. pol. 1973, Żywoty mnichów: Pawła, Hilariona, Malchusa, wyd. pol. 1995), także komentarzy bibl. (Komentarz do „Pieśni nad pieśniami”, wyd. pol. 1994, Komentarz do „Księgi Eklezjastesa”, wyd. pol. 1995, Komentarz do „Księgi Jonasza”, wyd. pol. 1998); Listy (t. 1-3, wyd. pol. 1952-54). Patron biblistów.
Przedstawienia H. należą do najpopularniejszych w sztuce chrześc.; ukazywano go jako Ojca Kościoła i kardynała — najczęściej w towarzystwie Ambrożego, Augustyna i Grzegorza Wielkiego (M. Pacher Ołtarz Ojców Kościoła, 1482-83 — Alte Pinakothek, Monachium), jako pisarza, tłumacza Pisma Świętego i egzegetę — zwł. w nowoż. sztuce wł., niem. i niderlandzkiej — w celi, w stroju kardynalskim, siedzącego przy pulpicie lub stole pośród ksiąg, w typie uczonego-humanisty (E. van Eyck, D. Ghirlandaio, A. Dürer, L. Cranach st. — H. z rysami kard. Albrechta Brandenburskiego), jako pokutującego eremitę, któremu towarzyszy oswojony lew (zgodnie z legendą), klęczącego przed krucyfiksem, na tle skalistego lub leśnego krajobrazu (Leonardo da Vinci, G.L. Bernini — rzeźba, katedra w Sienie); do najbardziej znanych cyklicznych przedstawień obrazujących żywot i legendę H. należą freski V. Carpaccia w Scuola San Giorgio degli Schiavoni w Wenecji (1502). Święto: 30 IX.
Augustyn, Augustyn z Hippony, Augustyn Aureliusz, Aurelius Augustinus, święty, ur. 13 XI 354, Tagasta w Numidii (ob. Suk Ahras, Algieria), zm. 28 VIII 430, Hippo Regius (Hippona, ob. Labda w pobliżu Annaby, tamże), teolog i filozof okresu patrystyki, jeden z 4 wielkich Doktorów Kościoła zach., zw. doktorem łaski, gł. autorytet filozofii i teologii zach. do XIII w.
A. był synem poganina, obywatela rzym. Patrycjusza i chrześcijanki Moniki (późniejszej świętej). Nie został ochrzczony jako dziecko, otrzymał jednak chrześc. wychowanie. Przeszedł długą drogę intelektualnego i duchowego poszukiwania prawdy i Boga. Studiował retorykę w Madaurze i Kartaginie, następnie był jej wykładowcą w Tagaście, Kartaginie, Rzymie i Mediolanie. W okresie studiów związał się z kobietą, z którą miał syna Adeodata. Był kolejno zwolennikiem manicheizmu, sceptycyzmu i neoplatonizmu. Lektura pism Plotyna i Porfiriusza, a także Pisma Świętego (zwł. listów św. Pawła) oraz kazania bpa Ambrożego doprowadziły A. do duchowego przełomu. Rozstał się wtedy z kobietą, z którą był związany, uznając ten związek za nielegalny. Porzucił także zawód retora. W Wielkanoc z 24 na 25 IV 387 przyjął wraz z synem chrzest z rąk bpa Ambrożego. Po śmierci matki powrócił do Tagasty, gdzie 391 przyjął święcenia prezbiteratu, a 396 — biskupie. Jako biskup Hippony (od 397) przekształcił swój dom biskupi w rodzaj klasztoru, gdzie wraz z prezbiterami i diakonami prowadził życie wspólnotowe o charakterze apostolskim. Zwalczał w imię ortodoksji ówczesne herezje: manicheizm, arianizm, donatyzm, pryscylianizm, pelagianizm. Był wybitnym kaznodzieją, potrafiącym dostosować formę przekazu do różnych grup odbiorców. Wiele podróżował, biorąc udział w synodach Kościoła afrykańskiego. Prowadził bogatą korespondencję z wybitnymi osobistościami epoki (papieżami, cesarzami, teologami). Organizował życie zakonne, tworząc pierwszą na Zachodzie regułę zakonną, wzywającą do życia wspólnego, jedności i miłości braterskiej, zalecającą umiarkowany ascetyzm i nastawienie na działalność apostolską i charytatywną. Zmarł podczas oblężenia Hippony przez Wandalów. Pozostawił liczne dzieła poruszające większość zagadnień filoz. i teol. istotnych dla ówczesnego Kościoła. Należą do nich pisma filoz. (dialogi, m.in. O życiu szczęśliwym, Solilokwia, O nieśmiertelności duszy, O wolnej woli, O prawdziwej wierze, O muzyce 386-391, wyd. pol. w: Dialogi filozoficzne 1953-54), teol.-dogmatyczne (O Trójcy Świętej 399-420, wyd. pol. 1963), teol.-polemiczne przeciw herezjom (Przeciw Faustusowi 397-398, wyd. pol. 1991, Łaska a wolna wola 426, Przeznaczenie świętych 429, wyd. pol. w: Traktaty o łasce 1971), apologetyczne (O Państwie Bożym 413-426, wyd. pol. 1930-37, nowy przekł. 1977), egzegetyczne (O nauce chrześcijańskiej 397-427, wyd. pol. 1989, Objaśnienia Psalmów 392-416, wyd. pol. 1986, Komentarz słowny do Księgi Rodzaju 401-415, wyd. pol. w: Pisma egzegetyczne przeciw manichejczykom 1980, In Ioannis Evangelium Tractatus 413-418), katechetyczne (Początkowe nauczanie religii 400, wyd. pol. w: Pisma katechetyczne 1929), autobiogr. (Wyznania 397-400, wyd. pol. 1844, nowy przekł. 1978), monastyczne (Reguła 397-400, wyd. pol. w: Starożytne reguły zakonne 1980), ponad 500 mów (wyd. pol. w: Wybór mów 1973), ok. 270 listów (wyd. pol. 1991).
Podstawowe wydania dzieł A.: J.P. Migne Patrologia Latina, t. 32-47, Paryż 1845-49 (wszystkie), t. 12, 25, 28, 33, 34, 36, 40-44, 51-53, 57, 60, 63, 74, 77, 80, 84, 85, 89, 90, Wiedeń 1887-1992 (większość, wyd. kryt.).
Podstawą metodol. filozofii i teologii A., które stanowią w jego myśli nierozdzielny system, jest przekonanie o konieczności ścisłej współpracy rozumu i wiary w celu uniknięcia skrajności fideizmu i racjonalizmu („wierz, abyś zrozumiał, zrozum, abyś uwierzył”). Myśl filozoficzna A. wyrosła z neoplatonizmu, zmodyfikowanego w istotnych punktach w duchu chrześcijańskim. Jej centrum stanowi Bóg jako byt sam z siebie, którego gł. atrybutami są wieczność i niezmienność. W stosunku do ludzi Bóg przez swoje słowo, będące żywą i wieczną myślą Ojca, jest światłością umysłów, a przez Ducha Świętego, który stanowi wzajemną miłość Ojca i Syna — szczęśliwością, dającą poznanie i umiłowanie absolutnej prawdy. Wbrew tezie gr. filozofii o wieczności materii, A. twierdził, że świat został stworzony przez Boga z niczego (kreacjonizm), mocą wolnej decyzji jego najwyższej dobroci, na podobieństwo idei, czyli istniejących odwiecznie w jego Słowie wzorców wszystkich rzeczy i racji ich istnienia (egzemplaryzm). Był to akt jednorazowy, obejmujący zarówno byty powołane do istnienia od pierwszego momentu stworzenia, jak również „racje zarodkowe” (rationes seminales) bytów mających jeszcze zaistnieć w dalszych dziejach świata. Stworzenie łączyło się z zapoczątkowaniem czasu, wyznaczającego zmienność i przemijanie bytów. Każdy byt otrzymał właściwy sobie kształt, formę i miarę, co przyczyniło się do nadania całemu wszechświatowi porządku i piękna.
W antropologii A. człowiek stanowi związek duszy i ciała. Za Platonem i Plotynem A. uważał, że dusza posługuje się ciałem i ma nad nim zdecydowaną wyższość, przeciwstawiał się jednak ich skrajnemu dualizmowi, uznając ciało za bytowe dobro i integralną część człowieka. Dusza jest substancją niematerialną, nieśmiertelną, będącą samą w sobie życiem i stanowiącą przyczynę życia ciała. Ma ona świadomość, że żyje i myśli, poznaje więc siebie jako byt myślący (prototyp kartezjańskiego aksjomatu „myślę, więc jestem”). Poznanie intelektualne, którego przyczyną jest dusza sama dla siebie, stanowi, wg A., jedyny prawdziwy sposób poznania prawdy. Dusza winna zagłębić się w sobie, tylko w niej bowiem może znajdować się to, co wieczne i niezmienne. A. wypracował teorię boskiego oświecenia (illuminatio), które sprawia, że poznaje ona w sobie odzwierciedlenie myśli Boga, stanowiących pierwsze zasady poznania. Doskonałą formą poznania jest kontemplacja, będąca formą intelektualnego kontaktu z Bogiem, a równocześnie podstawą dowodu na jego istnienie. Bóg stanowi nie tylko źródło poznania, ale też, jako pełnia prawdy, jego ostateczny przedmiot, dlatego w dążeniu do Boga rozum winien być wspierany przez wiarę i wznosić się do niego przez miłość. Do prawdy nie prowadzi natomiast poznanie zmysłowe, które jest jedynie reakcją duszy na zmiany zachodzące w ciele pod wpływem bodźców zewnętrznych. A. twierdził, że poznanie w zakresie etyki jest szczególnym przypadkiem boskiej iluminacji. Zasady moralne są prawdami koniecznymi i wiecznymi, które dusza odnajduje w sobie. Zło polega na braku (privatio) dobra i pojawia się wówczas, gdy wolna wola (liberum arbitrium), skażona na skutek grzechu pierworodnego, nie poddaje się poznanym prawdom moralnym i odwraca się od Boga, najwyższego dobra, przewyższającego dobra stworzone. Konieczną pomocą dla dokonania przez wolną wolę właściwego wyboru jest udzielana przez Boga łaska (gratia). Dzięki niej człowiek wyzwala się z niewoli skłonności do czynienia zła i uzyskuje prawdziwą wolność (libertas), przejawiającą się w służbie Chrystusowi. Za naczelną cnotę, umożliwiającą realizację prawa moralnego, A. uznał miłość (dilectio, caritas). Jej podstawowym przedmiotem jest Bóg — miłość i najwyższe dobro. Doskonała miłość do Boga sprawia, że każdy z aktów dokonanych pod jej wpływem jest nieomylnie dobry („kochaj i czyń, co chcesz”). Pochodząca od niej miłość do bliźniego polega na życzliwości obejmującej pomyślność doczesną i wieczną drugiej osoby. Uporządkowana miłość do świata polega na używaniu (uti) rzeczy stworzonych jako środków do życia, a nie napawaniu się (frui) nimi jako celem.
Filozofia społeczna A. skupia się wokół koncepcji państwa, rozumianego w duchu Cycerona jako wspólnota istot rozumnych powiązanych miłością do wspólnego dobra. Celem państwa jest zachowanie porządku i pokoju za pomocą sprawiedliwości dbającej o słuszny podział dóbr. Państwo i Kościół to wspólnoty autonomiczne pod względem natury, celów i sposobów działania, ale współpracujące ze sobą dla dobra ludzi. Państwo ma obowiązek zapewnić porządek społ. i możliwość działania wspólnotom rel., a te są zobowiązane do kształtowania etyki życia społecznego. Jest to teoria tzw. augustynizmu polit., sugerującego wyższość władzy kośc. nad świecką.
A. zajmował się również teorią muzyki, którą definiował jako umiejętność prawidłowego kształtowania rytmicznego (scientia bene modulandi). Sztukę tę cenił najwyżej, widząc w niej odbicie boskiego ładu we wszechświecie. Posiada ona nie tylko wartość estetyczną, ale również etyczną, oczyszcza bowiem duszę słuchacza i pobudza ją do wywołania w sobie harmonii prowadzącej do miłości Boga.
Według A. duszą teologii jest Pismo Święte rozumiane zgodnie z tradycją Kościoła, przy wykorzystaniu wszystkich dziedzin nauki jako narzędzia do jego intepretacji, a jedynym autorytetem w sprawach wiary — osoba Jezusa Chrystusa. Do badań teol. należy podchodzić z pokorą, głębokim poczuciem misterium Boga oraz miłością, która jest celem Pisma, teologii i życia Kościoła. Wyjaśniając dogmat trynitarny, A. podkreślał jedność Boskiej istoty i pełną równość Trzech Osób Trójcy. Różnią się one od siebie jedynie pochodzeniem: Syn pochodzi od Ojca jak inteligencja z rozumu, a Duch — jak wola z inteligencji. A. porównał to pochodzenie do relacji zachodzącej między miłującym (Ojciec), miłowanym (Syn) i miłością łączącą ich obydwu (Duch). Odwołał się również do tłumaczenia psychol.: w duszy ludzkiej obrazem Trójcy są triady nie naruszające podmiotowej jedności osoby, np.: myśl-poznanie-miłość lub pamięć-rozum-wola. Podkreślał jedność osoby (unus Christus) i dwoistość natur (totus Deus et totus homo) w Chrystusie, wyprzedzając klas. orzeczenie Soboru Chalcedońskiego (451). W toku polemiki z ówczesnymi herezjami A. przyczynił się do wyjaśnienia istotnych zagadnień z zakresu soteriologii i eklezjologii. Wbrew twierdzeniom zwolenników pelagianizmu uważał, że zbawcze dzieło Chrystusa ma charakter konieczny (nikt nie może zbawić się sam bez pomocy Chrystusa), obiektywny (Chrystus daje nie tylko dobry przykład do naśladowania, ale udziela także skutecznego oczyszczenia z grzechów i pojednania z Bogiem) i uniwersalny (wszyscy bez wyjątku zostali odkupieni). Grzech pierworodny nie polega na naśladowaniu złego przykładu Adama, jak głosili pelagianie, ale jest przekazywany każdemu w chwili poczęcia wraz z naturą ludzką, która na skutek grzechu pierwszego człowieka znalazła się w stanie upadku, ma osłabioną wolną wolę i podlega pożądliwości. A. podkreślał, że do nawrócenia, wytrwania w dobrym i zbawienia konieczna jest łaska. Nie niweczy ona wolnej woli, ale wspomaga ją skutecznie w walce przeciwko złu. Zbawienie przyniesione przez Chrystusa jest darmowym darem Boga dla wszystkich ludzi, nie wszyscy jednak się zbawią (pogląd o predestynacji wybranych do zbawienia — niezaaprobowany przez Kościół). A. zaznaczał jednak, że jest to tajemnica Boga, który nigdy nie działa niesprawiedliwie i o ile może niektórych zbawić bez ich zasług, o tyle nie może potępić nikogo niewinnego. W sporze z donatyzmem A. rozwinął pojęcie Kościoła jako zbudowanej na fundamencie apostołów wspólnoty wiary i miłości, w której na ziemi obok świętych znajdują się grzesznicy i która swoje wypełnienie znajdzie w wieczności. Jest to również wspólnota sakramentów, które są skutecznymi środkami uświęcenia, ponieważ ich ważność nie zależy od świętości ziemskich szafarzy, jak sądzili donatyści, lecz od Chrystusa, który jest rzeczywistym szafarzem. A. podkreślał jedność Kościoła i prymat biskupa Rzymu (Roma locuta, causa finita `Rzym powiedział, sprawa zakończona').
A. stworzył system teologii historii, ujmując dzieje świata w ramy walki toczącej się między społecznością Bożą (civitas Dei, wiara i dobro, miłość do Boga aż do wzgardzenia sobą) a ziemską (civitas terrena, niewiara i zło, miłość do siebie aż do wzgardzenia Bogiem). Na ziemi przenikają się one wzajemnie, a ich ostateczne oddzielenie dokona się u kresu czasów.
Z doktryną teol. wiąże się u A. ściśle myśl ascetyczno-mistyczna skoncentrowana wokół idei zjednoczenia człowieka z Bogiem. Doskonałą postacią życia chrześc. jest, wg A., miłość będąca darem Boga, który sam jest miłością. Człowiek staje się jej uczestnikiem przez modlitwę, pokorę (pycha jest źródłem wszystkich grzechów, ponieważ człowiek pyszny przypisuje sobie każdy dar Boga) i ascezę, polegającą na naśladowaniu Chrystusa. Szczytem rozwoju miłości w życiu duchowym człowieka jest kontemplacja tajemnic Boga w jego dziełach, a przede wszystkim w głębi duszy, która nosi w sobie podobieństwo do Boga. Swoją pełnię kontemplacja osiągnie w niebie, gdzie udziałem błogosławionych będzie oglądanie Boga w jego istocie.
Poglądy A. wywarły istotny wpływ na rozwój filozofii i teologii, przyczyniając się do powstania prądu umysłowego, zw. augustynizmem, charakteryzującego się dualizmem antropologicznym i iluminizmem. Do filozofii A. nawiązywali w średniowieczu m.in. Anzelm z Canterbury, Bonawentura, Hugo od Św. Wiktora, a w czasach nowoż. — R. Descartes, B. Pascal, H. Newman, H. Bergson, M. Scheler, M. Blondel. Przedstawicielami augustynizmu teologicznego byli m.in. Jan Szkot Eriugena, Jan Duns Szkot, Eckhart, Mikołaj z Kuzy, a współcześnie K. Rahner i H. de Lubac. Myśl A. stała się również inspiracją dla teologów heterodoksyjnych, do jego nauki o łasce i koncepcji predestynacji nawiązywali reformatorzy protest. M. Luter i J. Kalwin oraz janseniści.
W sztukach plastycznych A. przedstawiany jest jako biskup, rzadziej jako zakonnik w habicie augustiańskim, w scenach indywidualnych (S. Botticelli, fresk Św. Augustyn — kościół Ognisanti we Florencji) bądź z 3 pozostałymi Ojcami Kościoła (M. Pacher Ołtarz Ojców Kościoła) lub z matką (A. Scheffer Św. Augustyn i św. Monika); najczęściej przedstawiane epizody z jego życia: pożegnanie z matką, nawrócenie, chrzest, A. medytujący o Trójcy Świętej, A. zostaje biskupem Hippony; atrybuty: anioł, dziecko, serce z 3 płomieniami, księga, pióro.
jest patronem augustianów, kanoników regularnych, magdalenek, Kartaginy, drukarzy, wydawców, teologów. Jego relikwie znajdują się w kościele San Pietro in Ciel d'Oro w Pawii. Święto: 28 VIII.
Grzegorz I Wielki, święty, ur. ok. 540, Rzym, zm. 12 III 604, tamże, papież od I 590; Doktor Kościoła; pierwszy mnich na urzędzie papieskim. Wywodził się z patrycjatu rzym.; na przeł. 572 i 573 został prefektem Rzymu, niedługo potem zrezygnował z funkcji, w odziedziczonych posiadłościach na Sycylii ufundował 6 klasztorów, a rodzinny pałac na Monte Celio zamienił na klasztor Św. Andrzeja, w którym od 575 prowadził życie wg wskazań św. Benedykta. Po święceniach diakonatu przebywał jako apokryzjariusz papieski w Konstantynopolu (579-585), następnie był doradcą papieża Pelagiusza II w Rzymie. Wbrew swej woli został wybrany na jego następcę w czasie panującej zarazy (święcenia kapłańskie przyjął jesienią 590). Pontyfikat G.W. przypadł na okres upadku Italii, m.in. wskutek najazdów Longobardów. Wobec trudności społ.-gosp. podjął zabiegi mające na celu poprawę warunków życia ludności, m.in. zreorganizował ogromne posiadłości Kościoła rzym. (Patrimonium Petri, podstawa późniejszego Państwa Kośc.), a dochody przeznaczył na cele charytatywne. Zawarł porozumienie z Longobardami, którzy 592-593 oblegali Rzym, a 599 mediował w ich kontaktach z Bizancjum, przyczyniając się do zawarcia pokoju. Wzmocnił w ten sposób polit. rolę papiestwa, faktycznie sprawował też władzę świecką, dzięki czemu stał się w ówczesnym świecie powszechnie uznanym autorytetem. Bronił prymatu bpa Rzymu w Kościele, sprzeciwiając się używaniu przez patriarchę Konstantynopola, Jana Postnika, tytułu „powszechny”; sam zrzekł się tytułu „Ojciec powszechny” i wprowadził tradycyjny odtąd dla papieży tytuł servus servorum Dei [`sługa sług Bożych']. Zapoczątkował ekspansję chrześcijaństwa w Europie; organizował misje ewangelizacyjne wśród pogańskich i ariańskich szczepów germańskich; pozyskał dla katolicyzmu Anglosasów, do których 596 wysłał opata klasztoru Św. Andrzeja, Augustyna z Canterbury, wraz z 40 mnichami. Umocnił dyscyplinę wśród kleru; przyczynił się do rozpowszechnienia monastycyzmu; reformował liturgię, upowszechnił rzym. śpiew liturgiczny (tradycja niesłusznie jednak przypisywała mu kodyfikację śpiewów kośc.; chorał gregoriański). Duszpasterz i kaznodzieja, egzegeta, teolog; raczej popularyzator Tradycji niż oryginalny myśliciel. Najczęściej odwoływał się do św. Augustyna, od którego przejął naukę o upadłej naturze człowieka, konieczności łaski Bożej do zbawienia i doktrynę predestynacji; rozwinął teologię darów Ducha Świętego, wywarł też wpływ na kształtowanie się nauki o czyśćcu i o stanach życia; uznawał wyższość życia kontemplacyjnego nad działalnością apostolską. W swym gł. dziele Księga reguły pasterskiej (ok. 591, wyd. pol. 1948) nakreślił ideał duszpasterza; to programowe pismo w średniowieczu pełniło rolę podręcznika formacji dla duchowieństwa świeckiego (o podobnym znaczeniu jak reguła benedyktyńska dla mnichów). Bogata spuścizna literacka G.W. obejmuje teksty dotyczące gł. praktyki życia chrześc. i duszpasterstwa, m.in.: Listy (t. 1-4 1954-55), zbiór żywotów ascetów italskich Dialogi (wyd. pol. 1969, wyd. 2. 1994), Homilie na Ewangelie (wyd. pol. 1969, wyd. 3. uzup. 1998); Moralia (595) będące komentarzem do Księgi Hioba w okresie średniowiecza zyskały popularność jako podręcznik moralności, ascetyki i mistyki; zachowały się także teksty liturgiczne. W 1831 imieniem G.W. nazwano odznaczenie papieskie ustanowione 1831 przez Grzegorza XVI dla zasłużonych obywateli Państwa Kościelnego.
W sztukach plast. jest przedstawiany w stroju pontyfikalnym lub mniszym, często jako pisarz siedzący przy pulpicie lub stole, otoczony księgami, inspirowany przez Ducha Świętego pod postacią gołębicy; także w gronie Ojców Kościoła (M. Pacher Ołtarz Ojców Kościoła, 1482-83 — Alte Pinakothek, Monachium). Spośród legendarnych scen najczęściej jest przedstawiana Msza św. Grzegorza, podczas której celebransowi ukazuje się postać Chrystusa Bolesnego, oraz modlitwa G.W. za duszę ces. Trajana. Atrybuty: gołębica, postać Hioba lub ces. Trajana u stóp. G.W. jest jednym z nielicznych papieży czczonych także w Kościele wsch., który uznaje go za pośrednika między patrystyką staroż. i średniow. oraz twórcę liturgii uprzednio poświęconych darów. Święto w Kościele zach.: 3 IX (dawne — 12 III).
Ignacy z Antiochii, Ignacy Antiocheński, święty, data ur. nieznana, zm. ok. 107(?), Rzym, biskup, męczennik. Według Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei miał być drugim następcą św. Piotra na stolicy biskupiej w Antiochii (prawdopodobnie 70 r.-107). Za panowania ces. Trajana (53 r.-117) został uwięziony podczas lokalnego prześladowania chrześcijan i wysłany pod eskortą do Rzymu; po drodze spotykał się z przedstawicielami gmin chrześc., których przestrzegał przed herezjami i nawoływał do wierności nauce apostołów; prawdopodobnie zginął podczas igrzysk w Koloseum, rozszarpany przez dzikie zwierzęta. W czasie podróży do Rzymu napisał 7 listów (wyd. pol. w: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich 1998), w których z mistyczną żarliwością opisał swoje pragnienie męczeństwa (prosił współwyznawców o zaniechanie starań o jego uwolnienie); w śmierci męczeńskiej widział najdoskonalszy wyraz naśladowania Jezusa Chrystusa. Listy zawierają też naukę chrystologiczną i eklezjologiczną pierwotnego Kościoła; I. podkreślał w nich bóstwo i człowieczeństwo Chrystusa oraz jego obecność w Eucharystii; jako pierwszy użył terminu „Kościół katolicki” na określenie wspólnoty Kościołów lokalnych skupionych wokół swoich biskupów, wśród których szczególną pozycję przyznawał bpowi Rzymu. Listy I. miały wpływ na kształtowanie się tożsamości Kościoła oraz świadomości chrześcijan w starożytności.