CELE OGÓLNE I SZCZEGÓŁOWE.

OPERACJONALIZACJA CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH

Cele nauczania

• świadomie założone efekty, które pragniemy uzyskać w wyniku kształcenia;

• zamierzone właściwości uczniów, wyrażające się opanowaniem przez nich określonych czynności.

„Gdy nie jesteś pewien dokąd zmierzasz, łatwo wylądujesz gdzie indziej -

- i nawet się o tym nie dowiesz...”

Robert Mager: Przygotowywanie celów dydaktycznych, 1962

Cele kształcenia i wychowania
Cele ogólne	Cele kierunkowe	Cele etapowe	Cele szczegółowe
wskazują kierunki dążeń pedagogicznych łączą elementy poznawcze i wychowawcze (holistyczność) perswazyjne, zwięzłe, ale ogólnikowe i „mgliste” długofalowe przydatne do ustalania celów szkoły, edukacji lub jej etapu np.: Podstawa programowa	wskazują kierunki działania na semestr bądź rok szkolny holistycznie ujmują treść kształcenia ogólnikowe np.: Program nauczania	określają efekty założone po realizacji działu programowego lub dużej jednostki tematycznej np.: Program nauczania Plan realizacji treści kształcenia (w tradycyjnym ujęciu: Rozkład materiału nauczania)	szczegółowo określają działania ucznia i nauczyciela dotyczą wąskiego wycinka treści kształcenia (np. jednostki metodycznej) np.: Plan metodyczny (w tradycyjnym ujęciu: konspekt lekcji)

Cele operacyjne

stanowią jasny, klarowny opis wyników procesu nauczania - uczenia się, które mają być uzyskane na zakończenie tego procesu są jednoznacznie sformułowanymi zamierzonymi osiągnięciami uczniów jako czynności - dają się zaobserwować np.: Plan realizacji treści kształcenia, Plan metodyczny

Operacjonalizacja celów - zamiana celów ogólnych na operacyjne. W toku operacjonalizacji cele ogólne ulegają następującym zmianom:

• sprecyzowanie - pozbawienie wyrażeń ogólnikowych, służących ozdobie, niejasnych

• uszczegółowienie - zamiana lakonicznego hasła celu ogólnego w kilka celów szczegółowych, wyrażonych rozwiniętymi zdaniami bądź równoważnikami zdań; jednoznaczne określenie pojedynczej, wykonalnej, obserwowalnej i mierzalnej czynności ucznia

• konkretyzacja - możliwie dokładne określenie zarówno sytuacji, w jakiej działanie się dokonuje, jak i stanu końcowego, do którego działanie zmierza,

• upodmiotowienie - uczynienie podmiotem zaangażowanego, twórczego i odpowiedzialnego za własne działania ucznia osiągającego założony cel.

PROCEDURA OPERACJONALIZACJI CELU OGÓLNEGO

wg Roberta Magera

Analiza znaczenia celu ogólnego.

Niezbędne jest jego zapisanie, odczytanie go i rozważenie sensu zawartych w nim stwierdzeń, wyobrażenie sobie uczniów w pełni osiągających ten cel.

Luźne zapisy celów operacyjnych.

W toku burzy mózgów należy wynotować wszystkie zachowania, jakie cechują uczniów osiągających cel ogólny.

Selekcja i klasyfikacja luźnych zapisów.

Wybieramy zapisy dotyczące czynności ucznia, a nie jego przejściowych stanów lub stałych cech osobowości. Porządkujemy te czynności wg dziedzin i kategorii taksonomii celów kształcenia.

Określenie warunków wykonywania czynności (sytuacji odniesienia), tj. sytuacji (życiowej, zawodowej), w której uczeń będzie wykonywał daną czynność po jej opanowaniu. Opis tej sytuacji może być zawarty w celu operacyjnym.

Określenie wymagań co do biegłości wykonywania czynności (standardów).

Wymagania dotyczyć mogą czasu wykonywania, dopuszczalnych błędów, norm jakości. Także i one mogą znaleźć się w celu operacyjnym.

Zredagowanie celów operacyjnych.

Ważne jest, by sformułowane cele były zwięzłe i jasne, co można sprawdzić przez próbę zakomunikowania ich nauczycielom bądź uczniom.

PRZEPIS NA TWORZENIE CELÓW OPERACYJNYCH

1. 
   Weź cel ogólny.

Upiec urodzinowe ciasto.

2. 
   Określ i nazwij czynności, których wykonanie ma być uważane za osiągnięcie celu.

By upiec urodzinowe ciasto

należy wykonać następujące operacje (czynności):

Wybrać rodzaj ciasta.

Kupić produkty.

Przyrządzić ciasto.

Upiec je.

3. Opisz istotne warunki, w jakich każda z czynności ma być wykonana. Zadbaj o

1. 
   używanie dokonanych czasowników operacyjnych, KONIECZNIE!

Marta upiecze.

2. 
   określenie podmiotu działania, KONIECZNIE!

Marta upiecze.

3. dostarczenie dodatkowych danych (co należy zrobić, kiedy, dla kogo, w jaki sposób, po co itp.),

KONIECZNIE!

Jutro po południu Marta upiecze Jankowi urodzinowy tort.

d. wskazanie niezbędnych do wykonania danej czynności urządzeń,

NIEKONIECZNIE

Jutro po południu Marta upiecze Jankowi w prodiżu

urodzinowy tort.

e. określenie ograniczeń.

NIEKONIECZNIE

Jutro po południu Marta samodzielnie upiecze w prodiżu

urodzinowy tort Janka.

4. Ustal kryteria jakości i sprawności, których spełnienie pozwoli uznać czynność za wykonaną i opanowaną.

NIEKONIECZNIE

Jutro po południu Marta w godzinę samodzielnie upiecze

w prodiżu Jankowi urodzinowy piętrowy tort z bitą śmietaną.

OPERACJONALIZACJA CELÓW DYDAKTYCZNYCH

PODMIOT DZIAŁAŃ

KTO?

..., uczeń, ...., trener,

....., nauczyciel, ......,

edukator, .......

CZYNNOŚĆ

CO ROBI?

kategoria taksonomiczna:

1. U. recytuje, wylicza, ...............,

2. U. streszcza, dobiera, ............,

3. U. analizuje, porównuje, ........,

D. U. ocenia, interpretuje, .... .

PRZEDMIOT DZIAŁAŃ

CO?

U. recytuje wiersz Szymborskiej

U. określa przypadki rzeczownika

U. analizuje przyczyny upadku powstania

U. porównuje liczby

U. interpretuje tekst źródłowy

U. ocenia czyn Lorda Jima

WARUNKI DZIAŁANIA

(DANE, ŹRÓDŁA, WYPOSAŻENIE, URZĄDZENIA,

OGRANICZENIA itp.)

JAK? GDZIE?

U. recytuje z pamięci wiersz Szymborskiej

U. w 1. akapicie tekstu wskazuje rzeczowniki

U. w 1. akapicie tekstu wskazuje cztery rzeczowniki

U. w 1. akapicie tekstu poprawnie wskazuje 80%

występujących tam rzeczowników

U. analizuje wskazane w tekście źródłowym

przyczyny upadku powstania .....

U. pod mikroskopem porównuje budowę

pantofelka i rozwielitki

U. przy czterdziestokrotnym powiększeniu

porównuje budowę pantofelka i rozwielitki

U. przepływa basen stylem grzbietowym

KRYTERIA DZIAŁANIA (JAKOŚĆ, SPRAWNOŚĆ)

ILE? KIEDY? JAKIE?

U. wskaże trzy wspólne elementy zbioru

U. w ciągu tygodnia nauczy się na pamięć wiersza

U. w I semestrze przygotuje projekt

U. skoczy w dal co najmniej 1,20 m

CECHY CELU OPERACYJNEGO

odpowiedni

jednoznaczny

wykonalny

obserwowalny

mierzalny

upodmiotowiony

komunikatywny

określony czasem

PIĘĆ ZASAD OPERACJONALIZACJI

(wg Bolesława Niemierki)

Zasada 1.

Poszanowanie osobowości ucznia

(nie ignorować prawa ucznia do zajmowania własnego stanowiska w wielu kwestiach i do przeżywania uczuć zgodnie ze stanowiskiem).

Zasada 2.

Umiar w uszczegóławianiu

(tj. uszczegółowienie nie może być prowadzone aż do poziomu pojedynczych wiadomości i jednostkowych zastosowań umiejętności).

Zasada 3.

Zachowanie celu ogólnego w pamięci

(okaże się przydatny jako uogólnienie celów operacyjnych).

Zasada 4.

Otwartość zbioru celów operacyjnych

(życie przynosi możliwości realizacji celu ogólnego w nowy sposób, dlatego zbiór celów operacyjnych nigdy nie powinien być traktowany jako zamknięty, ostateczny, należy wykorzystać nieoczekiwane, wartościowe inicjatywy uczniów).

Zasada 5.

Pełna realizacja celów operacyjnych

(operacjonalizacja jest bardzo pracochłonna, ale nie można się zadowolić wyłącznie etapem planowania bez zamiaru pełnej realizacji).

CELE KSZTAŁCENIA

(ujęcie taksonomiczne wg B. Niemierki, 1991)

PRAKTYCZNE		POZNAWCZE		WYCHOWAWCZE
POZIOM	KATEGORIA	POZIOM	KATEGORIA	POZIOM	KATEGORIA
I	A. Naśladowanie	I	Zapamiętanie wiadomości	I	A. Uczestnictwo w działaniu
DZIAŁANIA	B. Odtwarzanie działania	WIADOMOŚCI	B. Zrozumienie wiadomości /wyjaśnianie/	DZIAŁANIA	B. Podejmowanie działania
II UMIEJĘTNOŚCI	C. Sprawność działania w sta­łych warunkach /typo­wych/	II UMIEJĘTNOŚCI	C. Stosowanie wia­domości w sy­tuacjach typowych	II POSTAWY	C. Nastawienie na działanie
	D. Sprawność dzia- łania w zmiennych warunkach		D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemo- wych		D. System działań /internalizacja wartości/

PROCES OPERACJONALIZACJI CELÓW KSZTAŁCENIA

/DZIEDZINA POZNAWCZA/

CEL OGÓLNY

T A K S O N O M I A

D

C E L E

O P E R A C Y J N E

D

Cele wymagające problemo­wego stosowania wiadomoś­ci

C

C

Cele wymagające typowego stosowania wiadomości

B

B

Cele wymagające wyjaśniania

A

A

Cele wymagające zapamiętania

SPRAWDZENIE

TRAFNOŚCI I KOMUNIKATYWNOŚCI

• Operacjonalizacja celów nauczania jest zamianą celu ogólnego na odpowiadającą mu wiązkę celów operacyjnych.

• Taksonomia celów kształcenia jest narzędziem służącym analizie trafności procesu operacjonalizacji.

• W toku operacjonalizacji cel ogólny ulega:

1. sprecyzowaniu, 2. uszczegółowieniu, 3. konkretyzacji, 4. odarciu z otoczki emocjonalnej (literackości).

(B. Niemierko, 1991)

TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA

Poziom I. Kategoria A: Zapamiętanie wiadomości	UCZEŃ ...
Wiadomości mogą dotyczyć terminologii, faktów, praw i teorii naukowych, konwencji klasyfikacji, kryteriów oceny, zasad działania, procedur i algo­ryt­mów, metodologii badań. W każdym przypadku uczeń uzyskuje gotową wie­dzę, wymagającą co najwyżej pewnego przegrupowania dla powiązania z wie­dzą poprzednio uzyskaną. Wiadomości są zapamiętane, gdy uczeń jest w stanie odszukać je w pamięci, sprawdzić kompletność i ewentualnie uzupełnić, przedstawić w formie ustnej lub pisemnej albo też wykorzystać w praktycznym działaniu. Na szczególną uwagę zasługują wiadomości dotyczące sposobów działania, to jest rozpoznawania sytuacji, formułowania planu działania, modyfikacji dzia­łania stoso­wnie do okoliczności, oceny wyników działania. Uczeń powinien nam powiedzieć lub pokazać, „jak to zrobić”, ale niekoniecznie musi umieć wykonać daną czynność. Tego rodzaju wiadomości praktyczne rzadko są zawarte w podręcznikach. Zdobywa się je przez przekaz ustny i przez obserwację czyjegoś lub własnego działania.	A
Poziom I. Kategoria B: Zrozumienie wiadomości
Kategoria ta obejmuje elementarny poziom zrozumienia wia­domości, pozwa­lający na operowanie wiadomością w zakresie uznanym za niezbędny na da­nym szczeblu nauczania przed­miotu. Główne rodzaje wymaganych operacji są następujące: Tłumaczenie, polegające na przedstawianiu wiadomości „swoimi sło­wami” lub w innej formie, niż były podane (słownej, symbolicznej, graficznej, ruchowej). Interpretacja, polegająca na syntetycznym ujęciu (stresz­czeniu) danych wiadomości i porównaniu ich z innymi wiadomościami. Ekstrapolacja, polegająca na „przedłużeniu” opisu zjawiska lub ciągu wydarzeń na inne sytuacje, równolegle lub przyszłe. Informacja, która ulega przetworzeniu w czynnościach z kategorii rozumienia wiado­mości, może być pamiętana przez ucznia lub dostarczona mu na pocze­kaniu. In­for­ma­cja o sposobie dokonywania przetwarzania musi być jednak w głównej części za­pa­mię­ta­na, gdyż inaczej przedłużałoby się ono ponad miarę. W tym sensie zrozu­mienie opie­ra się na zapamiętaniu i taksonomia jest hierar­chiczna w zakresie dwu najniższych kategorii.	B
Poziom II. Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych
Zastosowanie wiadomości jest to osiągnięcie wyniku o bezpośrednim lub po­ten­cjal­nym znaczeniu praktycznym, oparte na prawidłowym zrozumieniu sy­tuacji, dostęp­nych danych, zasad i procedur działania oraz rodzaju oczekiwa­nego rozwiązania. Skuteczność czynności wyraża się tu trafnością i dokład­nością wyniku. Sytuacja, w której czynność jest wykonywana, nie powinna odbiegać od sytuacji, w ja­kiej czynność była ćwiczona. Także wzór czynności opanowany w toku ćwiczeń nie po­wi­nien ulegać zbyt daleko idącym modyfikacjom. Nie znaczy to jednak, że zasto­sowanie wiadomości może ograniczać się do odtwarzania wzoru z pamięci. Czynności całkowicie nawykowe należą do najniższej kategorii celów nauczania - zapamiętania wiadomości.	C
Poziom II. Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach proble­mo­wych
Ta najwyższa kategoria celów nauczania obejmuje złożone procesy umysłowe służące znalezieniu potrzebnego rozwiązania w sytuacji zasadniczo nowej dla ucznia. Są tu wykorzystywane wiadomości z różnych dziedzin, a rozwiązanie jest zawsze w pewnym stopniu twórcze. Na zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych składają się trzy główne rodzaje czynności: Analiza, polegająca na wyróżnieniu elementów i związków między elementami jakiegoś stanu rzeczy lub jakiejś wypowiedzi oraz na odtworzeniu struktury tej całości. Synteza, polegająca na zbudowaniu modelu przeanalizowanej całości, ujęciu jej właściwości w oryginalnie ustrukturowanej wypowiedzi lub zaprojektowaniu systemu szczegółowych działań. Ocena, polegająca na wartościowaniu stanu rzeczy i wyniku działań przez porów­nanie ich z odpowiednimi modelami oraz przez odwołanie się do właściwych kryteriów teoretycznych. W złożonej czynności zastosowania wiadomości w sytuacjach problemowych mieści się jedna lub więcej czynności zastosowania wiadomości w sytuacji typowej. Koniecz­ność sprowadzenia sytuacji problemowej do sytuacji typowych stanowi o różnicy między kategoriami D i C taksonomii.	D

Cele wyrażone wieloznacznie

oraz przy użyciu czasowników operacyjnych

Taksonomia celów nauczania wg B.Niemierki		Określenie wieloznaczne	Określenie konkretne (czasowniki operacyjne)
I Poziom wiadomości	A. Zapamiętanie wiadomości	Wiedzieć ..........................	nazwać ...................................................... zdefiniować .............................................. wymienić .................................................. zidentyfikować ......................................... wyliczyć ................................................... ...................................................................
	B. Zrozumienie wiadomości	Rozumieć ..........................	streścić ...................................................... wyjaśnić .................................................... zilustrować ............................................... rozróżnić ................................................... ...................................................................
II Poziom umiejętności	C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych	Kształtować ..........................	rozwiązać .................................................. skonstruować ............................................ zastosować ................................................ porównać .................................................. sklasyfikować ........................................... narysować ................................................. scharakteryzować ..................................... zmierzyć ................................................... wybrać sposób .......................................... określić ..................................................... zaprojektować .......................................... wykreślić .................................................. ...................................................................
	D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych	Kształtować ..........................	dowieść ..................................................... przewidzieć .............................................. zanalizować ............................................. wykryć ...................................................... ocenić ....................................................... zaproponować .......................................... zaplanować ...............................................

wzrost samodzielności ucznia

oprac. K. Ciżkowicz i J. Ochenduszko, 1986

LISTA CZASOWNIKÓW WYRAŻAJĄCYCH DZIAŁANIA,

POMOCNYCH PRZY FORMUŁOWANIU

CELÓW KSZTAŁCENIA

analizować określać rekonstruować ważyć

badać opisywać rozdzielać weryfikować

decydować opowiadać rozkładać włączać

definiować organizować rozróżniać wnioskować

diagnozować oznaczać rozwiązywać wprowadzać

dobierać planować rozwijać wskazywać

dostarczać podkreślać sortować współpracować

ewaluować podtrzymywać sprawdzać wstawiać

formułować pomagać stawiać wybrać

identyfikować połączyć stwierdzać wyciągnąć

ilustrować porównywać sugerować wykazywać

informować porządkować syntetyzować wykonywać

integrować praktykować śledzić wykrywać

izolować prognozować szacować wykreślać

kierować prowadzić trzymać wymieniać

komunikować przechowywać tworzyć wypełniać

konstruować przeciwstawiać uczestniczyć wyszczególniać

kontrolować przedstawiać ułatwiać wytyczać

krytykować przegrupować umieszczać wyznaczać

manipulować przekonywać umiejscawiać zachęcać

mierzyć przeliczać unikać zamknąć

mobilizować przetłumaczyć uogólniać zakładać

modyfikować przygotować upraszczać zapobiegać

nazywać przyjmować ustalać zastosować

objaśniać odpowiedzialność usunąć zaszczepiać

obliczać przynosić utrzymywać zbudować

oceniać przytaczać uzasadniać zestawiać

oczyszczać pytać uzyskiwać zmieniać

odróżniać redagować użytkować zmniejszać

odpowiadać redukować używać zrobić

Uczeń wymienia trzy najistotniejsze

przyczyny wybuchu II wojny światowej wskazane w tekście źródłowym

Uczeń na podstawie tekstu źródłowego wymienia

przyczyny wybuchu II wojny światowej

Uczeń wymienia

przyczyny wybuchu II wojny światowej

Uczeń

wymienia ......

Uczeń .......

---