Historyczne wzmianki o związku mózg-mowa poprzedzające odkrycia Broca i Wernickego

Data	Źródło	Główne obserwacje i poglądy	Cytaty/szczegóły
Ok.2600 p.n.e.	(papirus Smitha kopia starszego: datowana na 1700 p.n.e.)	związek uszkodzenia okolicy skroniowej czaszki i zaburzeń mowy, użycie osobnego terminu odnoszącego się do mózgu	„Jeśli badasz człowieka z wgniecioną skronią, nie odpowie ci on, gdyż nie panuje nad swoim językiem”
Ok. 400 p.n.e.	tekst przypisywany Hipokratesowi	związek niedowładu prawostronnego i zaburzeń mowy, jednostronnego uszkodzenia mózgu i paraliżu po stronie przeciwnej	Traktat przypisywany Hipokratesowi (450-361 p.n.e) „O świętej chorobie” dotyczy epilepsji i wyklucza jako etiologię magiczne i tajemne przyczyny tego schorzenia. Traktaty medyczne przypisywane temu autorowi zawierają m. in. obserwacje odnoszące się do następstw chorób mózgu - jego uszkodzenie jest przyczyną bądź zaburzeń psychicznych bądź paraliżu. Warto zwrócić uwagę na dwie zawarte tam informacje: Hipokrates przestrzegał na przykład, że manipulacje w ranie zadanej w czaszkę mogą doprowadzić do paraliżu po - (uwaga! tym razem słusznie) - przeciwległej stronie ciała. Pojawia się też tam opis przypadku utraty mowy w następstwie napadu drgawkowego. Utracie mowy towarzyszył też paraliż języka i prawych kończyn. Brak jednak dowodów na to, że starożytni powiązali ze sobą obie obserwacje, które wzięte razem wskazują na związek uszkodzenia półkuli lewej z zaburzeniami mowy.
Ok. 200 p.n.e.	anonimowy manuskrypt „De Semine” (ok.1100) cytuje starożytnego lekarza nie wymienionego z nazwiska	asymetra czynnościowa półkul rozróżnienie między rozumową półkulą lewą i percepcyjną prawą	„Rzecze On zatem, że (...) W głowie znajdują się dwa mózgi. Pierwszy daje nam intelekt, drugi zapewnia nam władze percepcyjne. Inaczej mówiąc, mózg po prawej stronie jest tym, który spostrzega, zaś mózg znajdujący się po lewej jest tym, który rozumie.”
30	Valerius Maximus i Pliniusz	opis przypadku aleksji	opisali wykształconego człowieka z Aten, który w następstwie uderzenia głowy kamieniem utracił pamięć liter -
1481	Antonio Guainerio	opis głębokiej afazji, i parafazji werbalnych	. opisał dwu - niewątpliwie afatycznych pacjentów - jeden potrafił wypowiedzieć tylko kilka słów, inny zdradzał objawy używając terminu współczesnego - parafazji werbalnych - używając błędnych nazw : „rzadko lub nigdy przypominał sobie właściwą nazwę czegokolwiek”. Autor zgodnie z duchem czasu wyjaśniał zaburzenia koncentracją flegmy w komorze czwartej, którą identyfikowano jako organ pamięci.
XV w.	Francisko Arceo, Nicolo Massa	ustąpienie zaburzeń mowy po zabiegu chirurgicznym
1580	Gerolamo Mercuriale	aleksja bez agrafii	- około 1580 r. pierwszy znany dziś opis przypadku aleksji bez agrafii - dotyczył on drukarza, który po napadzie epileptycznym utracił zdolność czytania, lecz nie pisania - w rezultacie nie potrafił przeczytać nawet tego, co sam napisał.
1583	Johann Schenk von Grafenberg	afazja może wystąpić bez porażenia aparatu artykulacyjnego	„Obserwowałem w wielu przypadkach apopleksji, (...) i innych poważnych chorób mózgu, że choć język nie był sparaliżowany, pacjent nie mógł mówić, ponieważ zniesiona została władza pamięci, i słowa nie mogły być wypowiadane.”
1676	Johann Shmidt	związek prawostronnego niedowładu, afazji i aleksji, opis aleksji bez agrafii. Opis nieskutecznych prób pomocy, dynamiki ustępowania objawów	Johann Shmidt (1676) opisał dwa interesujące przypadki. Nowością było to, że zawierały informacje o dynamice choroby i próbie terapii. Pierwszy dotyczył osoby z niedowładem połowiczym prawostronnym i zaburzeniami mowy oraz czytania. Pacjent (najprawdopodobniej po udarze mózgu) ujawniał błędy o typie parafazji (zamiany słów lub głosek) w mowie ekspresyjnej. Zaburzenia mowy wycofały się lecz zaburzenia czytania utrzymały, „Żadna nauka ani pomoc nie wyuczyła go trwale rozpoznawania liter” - pisał autor. Kolejny opis dotyczył pacjent pacjenta z zaburzeniami w czytaniu tekstów, nawet napisanych samodzielnie. W tym przypadku zaburzenia ustąpiły po pewnym czasie.
1683	Peter Rommel	niepłynna afazja z zaburzeniami powtarzania, zachowana była mowa zautomatyzowana	opublikował pracę: „O rzadkiej afonii” dotyczyła ona kobiety z mówiąc współcześnie zaburzeniami mowy konwersacyjnej o typie niepłynnej (nonfluent) afazji z głębokim zaburzenami powtarzania (nawet fraz stereotypowych np.: „God will help”). Pacjentka miała natomiast zachowaną zdolność odtwarzania ciągów zautomatyzowanych. (Raz zacząwszy mogła recytować długie modlitwy i wersety z Biblii)
1742	Gerard von Swieten	anomia	pisał w jednym z listów, że obserwował: „wielu pacjentów, których funkcje mózgowe po wyzdrowieniu z apopleksji były w zupełnym porządku, z jednym tylko wyjątkiem: przy nazywaniu przedmiotów nie potrafili znaleźć ich poprawnej nazwy.”
1745	Olaf Dalin	Dysocjacja mowy komunikacyjnej i zdolności do śpiewu	opisał przypadek głębokich zaburzeń mowy ekspresyjnej lecz z zachowaną zdolnością do śpiewania pieśni.
1745	Carl Linnaeus	afazja żargonowa, neologizmy i agrafia afatyczna	opublikował studium pacjenta który cierpiał z powodu afazji żargonowej “mówił tak jakby w innym języku - miał własne nazwy dla wszystkich słów”, pacjent miał ponadto zaburzenia pisma
1762	Morgani	pierwszy raz opisano grupę pacjentów z afazją	przedstawił pierwsze opracowanie grupy przypadków afazji - (interesujące, że nie zauważył przy tym związku między uszkodzeniem lewej półkuli a zaburzeniami mowy).
1770	Johan Gesner	kolejny opis grupy afatyków a w tym: opis afazji żargonowej, dysocjacja zachowanego rozumienia tekstu i zaburzonego głośnego czytania, aleksja ograniczona do jednego języka u osoby dwujęzycznej, zachowane ciągi zautomatyzowane przy zaburzonej mowie spontanicznej, agrafia towarzysząca afazji	opublikował najbardziej szczegółową i najobszerniejszą z dotąd omawianych pracę dotyczącą afazji. Nosiła tytuł: „Amnezja Mowy”. Opisano 6 przypadków afazji. W pracy opisano szereg najrozmaitszych objawów afatycznych jak: afazja żargonowa (mowa neologizmami), agrafia żargonowa (pismo neologizmami), zachowana zdolność rozumienia teksu przy braku możliwości głośnego czytania, ograniczony głównie do jednego języka deficyt czytania u osoby dwujęzycznej, zachowana zdolność wypowiadania zautomatyzowanych ciągów przy zaburzonej mowie spontanicznej, paralelność zaburzeń mowy ekspresyjnej i pisma. Zaburzenia mowy u pacjentów wyjaśniał deficytem pamięci przyjął jednak, że jest on bardzo swoisty i sprowadza się do utraty skojarzeń pomiędzy pojęciami werbalnymi a ich werbalnymi symbolami. Zauważył bowiem, że pacjent ma zachowane rozpoznawanie obiektów, których nie może nazwać. Przyjął więc, że różne partie mózgu w sposób spowolniały, czy ociężały współpracują ze sobą (pierwszy przykład koneksjonizmu w wyjaśnianiu afazji).
1789	Ryklof Michel Van Goens	opisał częściową nieświadomość deficytu mowy	opisał pacjentkę, która, używając słów autora: ”Po zachorowaniu została dotknięta zapominaniem, a raczej niewydolnością, lub pomieszaniem mowy - jeśli potrzebowała krzesła mogła poprosić o stół, niekiedy zauważała, że błędnie nazywa obiekty, niekiedy denerwowała się, że podaje jej się wachlarz zamiast beretu, o który prosiła.”
1798	Aleksander Crichton	opis parafazji werbalnych w kategoriach dysocjacji między znakiem a znaczeniem	poszedł jeszcze dalej niż Gesner w podkreśleniu specyficzności deficytu (choć także odwoływał się do pojęcia pamięci). Pisząc o mowie z parafazjami werbalnymi charakteryzował ją jako bardzo specyficzny defekt pamięci, który powinien być rozpatrywany raczej jako defekt zasady, według której idee, kojarzone są ze sposobem mówienia o nich; nie zaś jakiś globalny defekt pamięci. Choć osoba myśli o rzeczach i pojęciach, i zamierza je wypowiedzieć, nie może użyć słów, które są niezbędne aby oddać jej myśli.

KLASYFIKACJA WERNICKEGO-LICHTHEIMA

Istnieją trzy nadrzędne rodzaje afazji: ośrodkowe, centralne i obwodowe.

1 i 2 - uszkodzenia okolicy Wernickego i Boroca to tzw. „afazje ośrodkowe” (wiążące się z uszkodzeniem „samych” ośrodków mowy.

3, 4 i 6 - uszkodzenia dróg nerwowych łączących ośrodki z sobą - to tzw. „centralne afazje przewodzenia”

5 i 7 - uszkodzenia dróg łączących wejście i wyjście z okolicą mowy to tzw „obwodowe afazje przewodzenia”

Nr na rycinie	Nazwa	Objawy	Mechanizm
1	Korowa afazja ruchowa	Rozumienie zachowane, zaburzone wypowiadanie słów od siebie i powtarzanie, pismo zaburzone	Zniszczona okolica Broca w której przechowywane są wyobrażenia ruchowe słów
5	Podkorowa afazja ruchowa	Pismo niezaburzone. Rozumienie zachowane, zaburzone wypowiadanie słów od siebie i powtarzanie.	Przerwanie połączeń między okolicą Broca a narządem wykonawczym czynności mówienia, ponieważ narządy wykonawcze pisma mają osobne połączenie - pismo niezaburzone
4	Transkorowa afazja ruchowa	Powtarzanie możliwe, rozumienie zachowane, zaburzona mowa spontaniczna („od siebie”)	Przerwanie połączeń okolicy Broca z „ośrodkami intelektualnymi” okolica Broca nie otrzymuje „impulsów do mówienia”
2	Korowa afazja czuciowa	Zaburzone rozumienie mowy, zaburzone powtarzanie,zachowane jest spontaniczne wypowiadanie się-lecz bardzo zniekształcone, analogiczne zaburzenia pisma. Czytanie zaburzone.	Zniszczenie okolicy Wernickego przechowującej „słuchowe wyobrażenia słów”. Zniekształcenia mowy ekspresyjnej (także czytania i pisma) wynikają z braku kontroli tego co się mówi wobec braku wyobrażeń słuchowych słów
7	Podkorowa afazja czuciowa	Zaburzone rozumienie mowy słyszanej, powtarzanie, zachowana mowa spontaniczna, pismo (od siebie - nie pod dyktando) i czytanie	Przerwanie połaczeń między ośrodkami słuchowymi a okolicą Wernickego- pobudzenia słuchowe nie docierają do okolicy Wernickego.
6	Transkorowa afazja czuciowa	Zachowane jest powtarzanie ale bez zrozumienia, mowa od siebie zachowana, pismo czytanie zachowane	Choć pobudzenia słuchowe docierają do okolicy Wernickego i mogą być skierowane do okolicy Broca (powtarzanie) nie docierają do okolic dzięki którym możliwa jest interpretacja znaczenia
3	Afazja przewodzenia	Zaburzone powtarzanie przy zachowanym rozumieniu mowy, zdolność wypowiadania słów od siebie zachowana lecz zniekształcona	Przerwanie połączeń okolicy Broca i Wernickego. Brak kontroli mowy spontanicznej pod względem poprawności - ograniczona jest kontrolna funkcja słuchowych wyobrażeń słów jak w korowej afazji czuciowej

Sześć czynników mowy i odpowiadająca im klasyfikacja afazji w ujęciu A.R. Łurii

Nazwa czynnika	Opis czynności	Lokalizacja	Typ afazji po uszkodzeniu	Objawy i mechanizm afazji
1. Słuch fonematyczny	analiza i synteza dźwięków mowy	Okolica Wernickego	afazja akustyczno-gnostyczna	Przy dużym nasileniu objawów pacjent odbiera ojczysty język jak obcy przy mniejszym myli w piśmie, mowie i przy próbach rozumienia dźwięki podobne. Defekt podstawowy polega na niemożności różnicowania i rozpoznawania dźwięków mowy, objawy także ekspresyjne - neologizmy, kontaminacje, parafazje (brak wzorca)
2. Słuchowa pamięć słowna	zdolność do podtrzymywania w pamięci słuchowych wzorców słów (zdań)	Środkowy i dolny zakręt skroniowy - tylna część	afazja akustyczno-mnestyczna	Przy dużym nasileniu objawów pacjent nie potrafi zrozumieć komunikatów słownych, przekraczających zmniejszoną pojemność „bufora” pamięci werbalnej Deficyt polega właśnie na zmniejszeniu pojemności tego byfora słuchowej pamięci werbalnej - konieczne sekwencjonowanie wypowiedzi zaburzenia dotyczą wszystkich sytuacji w których potrzebna jest słuchowa pamięć werbalna
3. Analiza i synteza doznań czuciowych z narządów jamy ustnej	Czucie ułożenia narządów artykulacyjnych	Wieczko ciemieniowe (operculum parietale)	aferentna afazja motoryczna	Zaburzenia artykulacji - deficyt polega na tym, że chory nie wie w jakim ułożeniu są narządy artykulacyjne, mowa niewyraźna często niezrozumiała, przy mniejszym nasileniu mylenie głosek o podobnym wzorcu motorycznym „np.: l,n,d” niekiedy także analogiczne błędy w piśmie
4. Sekwencyjna organizacja ruchów narządu artykulacyjnego	Zapewnia płynne wykonanie ciągów ruchów narządu artykulacyjnego	Okolica Broca	eferentna afazja motoryczna	Chory może używać wielu wzorców motorycznych lecz myli ich kolejność w sekwencji (na poziomie kolejności fonemów, sylab, wyrazów) stąd parafazje Deficyt polega na zaburzeniu sekwencyjnej organizacji ruchów artykulacyjnych
5. Synteza symultatywna	Stanowi warunek ujmowania związków - relacji logiczno-gramatycznych między słowami	Styk ciemieniowo-skroniowo-potyliczny	afazja sematyczna	Chory rozumiejąc pojedyncze słowa nie rozumie relacji między nimi - na tym polega podstawowy deficyt, myli konstrukcje oznaczające relacje przestrzenne (nad, pod, za, przed) lewa,prawa, > (większy), < (mniejszy), jak i quasiprzestrzenne nie wie co to „właściciel psa”, myli znaki w działaniach (też określają relację), nie rozumie zdań typu: było tyle... zużyto tyle..., zostało tyle... W mowie dominują zaburzenia o charakterze semantycznym - myli końcówki, przyimki - częste paragramatyzmy
6. Mowa wewnętrzna	Warunkuje możliwość tworzenia wypowiedzi rozwiniętych	Przednia część dolnego zakrętu czołowego - ku przodowi od okolicy Broca	afazja dynamiczna	Pacjent odpowiada pojedynczymi słowami - zubożona gramatyka lub (co wspólne z uszkodzeniem okolicy Broca) brak struktur gramatycznych. Gwałtownie poprawia się jeśli dostarczyć mu plan wypowiedzi, lub słowa lączniki: pewnego razu..., potem zaś...lecz gdy.... . wylicza przedmioty na obrazku lecz nie opisuje sytuacji. Skarży się, że różne słowa przychodzą mu do głowy lecz nie wie od czego zacząć. Deficyt polega na niemożności tworzenia planu wypowiedzi trudności syntaktyczne (nie jak poprzednio sematyczne)

Najczęstsze zespoły zaburzeń afatycznych

wyodrębniane we współczesnej literaturze

(uwaga:mechanizm tych zaburzeń przedstawiono w skróconym, najbardziej typowym wariancie)

Afazja Broca (terminy pokrewne stosowane w literaturze: afazja motoryczna, afazja ekspresyjna)

Mowa spontaniczna: Zredukowany słownik, wyraźny wysiłek towarzyszący mówieniu, częste perseweracje słów i sylab, trudności w zbitkach spółgłosek, niska fluencja słowna, długie pauzy, częste zaburzenia artykulacji. Posługiwanie się ciągami zautomatyzowanymi poprawia mowę ekspresyjną (także artykulację).

Rozumienie: Zachowane lepiej niż mowa ekspresyjna, pacjenci są świadomi deficytu, dobrze rozpoznają swoje błędy, starając się je nieustannie poprawiać.

Powtarzanie: Zaburzone z powodu parafazji i kłopotów w odtwarzaniu zdań, w których przechować należy wzorzec syntaktyczny (gdy dla zrozumienia ważny jest szyk zdania). Generalnie, podpowiedź zwiększa poprawność (inaczej niż w afazji kondukcyjnej).

Nazywanie: Zaburzone, lecz poprawia się po podpowiedziach fonetycznych i kontekstowych.

Gramatyka: Obserwuje się zredukowanie struktur gramatycznych - agramatyzm. Dominują słowa w formie podstawowej (np.: rzeczowniki wypowiadane głównie w mianowniku). Obecne są trudności w łączeniu podmiotu z orzeczeniem, zdania są 1 - 2 wyrazowe, brak funktorów zdaniotwórczych.

Czytanie: Niekiedy tzw. aleksja III typu (aleksja syntaktyczna, anterior alexia): pacjent czyta pojedyncze słowa, np. rzeczowniki i czasowniki, pomijając przyimki i spójniki (słowa określające relacje lub ważne dla konstrukcji zdania).

Pismo: Perseweracje słów, sylab i głosek (podobne do obserwowanych w mowie). Mogą pojawić się problemy motoryczne utrudniające automatyczne odtworzenie kształtu liter lub zmiana charakteru pisma. Niekiedy możliwe jest pisanie tylko lewą ręką (niedowład). Należy do najbardziej zaburzonych czynności.

Mechanizm: Lokalizacja zmian obejmuje tylną część zakrętu czołowego dolnego (zwykle w lewej półkuli - tzw. ośrodek Broca). Związane z tym uszkodzeniem zaburzenie polega na nieumiejętności tworzenia motorycznych i syntaktycznych planów wypowiedzi. Klasyfikowana jako afazja niepłynna.

Afazja Wernickego (afazja sensoryczna, afazja recepcyjna)

Mowa spontaniczna: Bardzo liczne parafazje, częste kontaminacje i zbitki słów, dodawanie sylab i głosek. Pojawiają się neologizmy (niekiedy wyłącznie). Mowa bez wysiłku, częsta wielomówność, jednak płynność werbalna nie wiąże się z treściową zawartością mowy. Artykulacja zachowana lub tylko nieznacznie zaburzona. Prozodia nie zaburzona.

Rozumienie: Rozumienie słuchowe głęboko zaburzone, niekiedy niemożliwe, nawet przy próbie zrozumienia pojedynczych słów. Świadomość deficytu w mowie ekspresyjnej jest niepełna lub zniesiona.

Powtarzanie: Zaburzone współmiernie do zaburzeń mowy ekspresyjnej - zrozumienie poprawia powtarzanie.

Nazywanie: Zaburzone, podpowiedź werbalna (pierwszej litery, sylaby czy całego wyrazu) zwykle nie pomaga.

Gramatyka: Częste paragramatyzmy, chorzy używają czasów, zdań podrzędnych, niemniej wychodząc poza proste konstrukcje często popełniają błędy gramatyczne.

Czytanie: W słowach krótkich, w niektórych przypadkach, prezentacja wzrokowa poprawia ekspresję werbalną i rozumienie. Słowa funkcyjne są czytane łatwiej niż słowa treściowe. Słowa o złożonej strukturze są czytane błędnie - pojawiają się podobne błędy jak w mowie ekpresyjnej. U części chorych czytanie jest niemożliwe.

Pismo: Charakter pisma i jego poziom graficzny są nie zmienione. Błędy w piśmie są paralelne do błędów w mowie - częste paragrafie, kontaminacje, neologizmy.

Mechanizm: Lokalizacja uszkodzenia obejmuje górny zakręt skroniowy w jego tylnej części. Zaburzenie polega na utracie wzorców słuchowych słów - służą one zarówno rozumieniu mowy, jak też potrzebne są w mowie ekspresyjnej. Wskutek zaburzeń rozumienia pacjent ma poczucie braku kontroli własnej mowy - nie doświadcza uczucia „zakończenia” wyrażania myśli czy idei - stąd wielomówność jako próba kompensacji. Utrudniona współpraca w terapii. Klasyfikowana w grupie afazji płynnych.

Afazja kondukcyjna (afazja centralna, afazja przewodzenia)

Mowa spontaniczna: Artykulacja jest zwykle poprawna, fluencja pojawia się w krótkich sekwencjach, rodzaj „wybuchów” mowy (z poprawną prozodią). Częsty jest problem właściwego wyboru i sekwencjonowania fonemów. Częste parafazje głoskowe. Pacjent jest krytyczny względem tych błędów i stara się je poprawiać (co obserwujemy rzadko w afazji Wernickego). Pojawiają się trudności w wyszukiwaniu słów. W mowie konwersacyjnej błędy są mniejsze niż przy powtarzaniu (pacjent unika potencjalnie trudnych fraz i słów).

Rozumienie: Bliskie przedchorobowemu, zwykle najlepiej zachowane.

Powtarzanie: Najgłębiej zaburzone na tle innych funkcji. Powtarzanie słów i zwrotów o wysokiej częstości używania i wysokim prawdopodobieństwie następowania po sobie wyrazów bywa możliwe. Zwroty rzadkie i złożone z wyrazów o niskim prawdopodobieństwie wystąpienia w sekwencji są niemożliwe do dosłownego powtórzenia. Podpowiedź werbalna nie pomaga. Przy powtarzaniu parafazje werbalne częstsze od głoskowych.

Nazywanie: Zaburzone proporcjonalnie do błędów w mowie ekspresyjnej.

Gramatyka: Inicjują wiele wzorów gramatycznych.

Czytanie: Głośne czytanie jest zaburzone, pacjenci rozumieją jednak czytany materiał (zachowane czytanie ciche).

Pismo: Umiarkowane trudności - na poziomie ogólnej głębokości afazji - dołączanie błędnych liter, błędy w sekwencji słów pisanych pod dyktando.

Mechanizm: Uszkodzenie dotyczy pęczka łukowatego łączącego bezpośrednio okolicę Wernickego i Broca. Istota zaburzenia polega na niemożności przekazywania informacji od okolicy Wernickego (rozpoznanie słów) do okolicy Broca (wypowiadanie). W efekcie powtarzanie jest bardziej zaburzone niż rozumienie i mowa ekspresyjna. Choć błędy w mowie ekspresyjnej przypominają afazję Wernickego (bo okolica Broca nie otrzymuje informacji z okolicy Wernickego) to jednak relatywnie dobrze zachowane jest rozumienie (okolica Wernickego jest nie uszkodzona). Klasyfikowana jako afazja płynna.

Transkorowa afazja motoryczna (transkorowa afazja ruchowa)

Mowa spontaniczna: Zniesiona lub głęboko zaburzona. Brak odpowiedzi na „otwarte” pytania, inne odpowiedzi są bardzo krótkie, wypowiadane z wysiłkiem. Niekiedy trudne do powstrzymania jest powtarzanie przez chorego pytania lub jego części. Trudności w zainicjowaniu i zorganizowaniu wypowiedzi. Częste powtórzenia, echolalie. Artykulacja poprawna. Niekiedy mowa spontaniczna przypomina wypowiedzi pacjentów z afazją Broca.

Rozumienie: Relatywnie dobrze zachowane

Powtarzanie: Zachowane, płynne, znikają trudności w zainicjowaniu wypowiedzi i fluencji.

Nazywanie: Relatywnie dobrze zachowane.

Gramatyka: Zredukowanie struktur gramatycznych - agramatyzm.

Czytanie: Zachowane.

Pismo: Problemy w formułowaniu samodzielnych wypowiedzi pisemnych. Utrudnieniem są też często problemy motoryczne (niedowład).

Mechanizm: Lokalizacja uszkodzenia obejmuje okolice położone przed okolicą Broca (przednia część zakrętu czołowego dolnego). Istota deficytu polega na niemożności zaplanowania struktury otwartej wypowiedzi, przy jednoczesnej adynamii mowy. Klasyfikowana jako afazja niepłynna.

Transkorowa afazja sensoryczna (transkorowa afazja czuciowa):

Mowa spontaniczna: Pacjent nie inicjuje samodzielnie wypowiedzi. Zapytany, odpowiada dobrze artykułowanymi parafazjami (werbalnymi lub neologizmami), których zawartość treściową trudno powiązać z pytaniem. Często powtarza słowa badającego zamiast odpowiedzi na pytanie. Pacjent odtwarza ciągi zautomatyzowane i wyuczone na pamięć teksty o ile dostarczymy pomocy w ich zainicjowaniu.

Rozumienie: Zaburzone.

Powtarzanie: Zachowane, pacjent może powtarzać słowa i zwroty których sensu nie rozumie.

Nazywanie: Głęboko zaburzone.

Gramatyka: Dominują paragramatyzmy.

Czytanie: Najczęściej zaburzone - nie poprawia rozumienia.

Pismo: Głęboko zaburzone.

Mechanizm: Okolica Wernickego, Broca i struktury je łączące są zachowane, co zapewnia możliwość powtarzania. Jednak uszkodzenie dotyczy tu struktur położonych ku tyłowi od okolicy Wernickego (styk ciemieniowo-potyliczny) - niemożliwe jest dekodowanie znaczenia słów i zwrotów (choć możliwe jest ich mechaniczne powtórzenie). Dzieje się tak, ponieważ uszkodzenie izoluje częściowo zachowany obszar mowy od pozostałych struktur mózgowych, dzięki którym w pełni rozumiemy znaczenie. Klasyfikowana jako afazja płynna.

Anomia (afazja amnestyczna, afazja nominalna):

Mowa spontaniczna: W kontekście płynnych i gramatycznie poprawnych fragmentów wypowiedzi pojawiają się przerwy, w trakcie których pacjent poszukuje właściwych słów. Mowa jest pozbawiona treści, bo brak słów substancjonalnych. Chorzy często stosują omówienia w zastępstwie brakujących słów (lecz i w omówieniach napotykają na te same trudności). Parafazje głoskowe i neologizmy są rzadkie.

Rozumienie: Relatywnie dobrze zachowane. Niekiedy pacjent nie zgadza się zaakceptować właściwej nazwy przedmiotu (zwykle wcześniej błędnie nazwanego) i upiera się przy nieprawidłowej nazwie.

Powtarzanie: Nie zaburzone.

Nazywanie: Głęboko zaburzone. Pomaga podpowiedź pierwszej litery lub sylaby. Łatwiej odnaleźć potoczne i często używane nazwy.

Gramatyka: Nie zaburzona.

Czytanie: Zróżnicowany poziom zaburzeń (zależnie od stopnia, w jakim uszkodzenie obejmuje zakręt kątowy).

Pismo: Często zachowana jest zdolność głoskowania, w piśmie samodzielnym błędy podobne do trudności w mowie. Pisanie pod dyktando może być zachowane.

Mechanizm: Uszkodzenie styku skroniowo-potylicznego. Doprowadza to do rozpadu związków znaku i znaczenia. Trudności w wyszukiwaniu słów towarzyszą niemal każdemu typowi afazji, stąd niektórzy badacze rezygnują z wyróżnienia jej jako osobnej jednostki.

Poza opisanymi objawami wyróżniono wiele innych zespołów zaburzeń mowy, z niektóre opisane zostaną poniżej.

Afazja głęboka (afazja globalna, afazja totalna, afazja całkowita). Całkowita utrata funkcji werbalnych wskutek zniszczenia obszaru mowy (wszystkich struktur odpowiadających opisanym powyżej afazjom). Głęboko zaburzona lub zniesiona jest mowa spontaniczna, powtarzanie, nazywanie, rozumienie, zdolność czytania i pisania. Często obecny jest stereotyp werbalny powtarzany niezależnie od sytuacji (tzw. embol). Zaburzenie dotyczyć może nie tylko mowy, ale i wszelkich funkcji symbolicznych - nawet symbolicznej gestykulacji, w tym zdolności potwierdzania i zaprzeczania - co wyklucza porozumienie z pacjentem.

Mieszana afazja transkorowa (zespół izolowanego obszaru mowy). Zaburzenie charakteryzuje się zniesieniem mowy spontanicznej, zaburzeniami rozumienia, nazywania, czytania i pisania. Zachowane jest natomiast powtarzanie, co sugeruje że układ funkcjonalny okolicy Wernickego i Broca oraz łączących je struktur jest nie uszkodzony. Częsta jest echolalia i przymusowe powtarzanie tego, co pacjent usłyszy. Zachowana może być zdolność dokańczania zdań. Umiejętności powtarzania nie towarzyszy tu pełne rozumienie, ponieważ zachowana część obszaru mowy jest wskutek uszkodzenia mózgu odizolowana od struktur dekodujących znaczenie i struktur związanych z planowaniem i organizacją wypowiedzi.

Ciekawą postacią afazji jest zdarzająca się niekiedy po uszkodzeniu górnej części pol 6 wg. Brodmanna tzw. afazja dodatkowego pola ruchowego. Po trwającym około tygodnia mutyzmie pacjent w sposób nagły odzyskuje mowę. Jedynym obserwowanym dłuższy czas deficytem jest skandowanie sylab.

Według definicji Maruszewskiego, afazja to spowodowane uszkodzeniem mózgu zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy - u człowieka, który już uprzednio opanował te czynności. Istnieją jednak zaburzenia, przypominające afazje symptomatologią, które nie wiążą się z uszkodzeniem mechanizmów programowania, lecz w sposób wybiórczy odnoszą się do podstawowych czynności mowy, jakimi są rozumienie i ekspresja werbalna. Interpretacje tych zaburzeń nawiązują niekiedy do pojęć takich jak apraksja lub agnozja.

W głuchocie słownej (podkorowa afazja sensoryczna) mamy zwykle do czynienia z uszkodzeniem zakrętu Heshla (pierwszorzędowa okolica słuchowa) lub promienistości słuchowej po stronie lewej i zniszczeniem włókien przewodzących pobudzenie z symetrycznej okolicy półkuli prawej. W rezultacie obszar mowy jest odizolowany od bodźców słuchowych. Przy braku zaburzeń mowy spontanicznej, pisma, czytania i nazywania (co sugeruje brak zaburzeń programowania mowy) i przy braku cech głuchoty (chory reaguje na dźwięki) pojawia się niemożność rozumienia mowy oraz powtarzania (niekiedy pacjent, powtarzając, wydaje dźwięk charakteryzujący się pewnym globalnym podobieństwem fonetycznym do usłyszanego wyrazu).

Zachowane mechanizmy programowania mowy obserwujemy też w afemii (podkorowa afazja motoryczna). Rozumienie, ciche czytanie, pismo jest tu nie zaburzone. W mowie ekspresyjnej występują trudności w wypowiadaniu dźwięków mowy (głosek, sylab, słów) niezależnie od tego, czy pacjent powtarza, wypowiada ciągi zautomatyzowane, nazywa przedmioty. Nie ma trudności w wyszukiwaniu słów. Obecne są zaburzenia prozodii i artykulacji. Uszkodzenie dotyczy podkorowych dróg łączących okolicę Broca z korą ruchową, zatem podstawowe mechanizmy mowy są nie zaburzone - problemy pojawiają się w ostatniej fazie ekspresji.

Afazje niepłynne	Afazje płynne
Przeciętna liczba słów na jednostkę czasu niższa od przedchorobowej, częste przerwy pomiędzy wypowiedzeniami chorego	Przeciętna liczba słów na jednostkę czasu równa przedchorobowej (czasem ją przewyższa)
Artykulacja zaburzona. Chory mówi z wyraźnym wysiłkiem	Nie ma zaburzeń artykulacji
Prozodia jest zwykle zaburzona	Prozodia mowy niezaburzona (łatwo rozróżnić intonację zdań przeczących, pytających czy twierdzących)
Długość frazy poniżej 4 słów	Długość frazy wynosi 5 - 8 słów
Występuje agramatyzm (brak lub redukcja form gramatycznych)	Paragramatyzmy (nieprawidłowe zastosowanie zasad gramatycznych)
W mowie dominują czasowniki i rzeczowniki w formie podstawowej, występują trudności w wiązaniu ich w zdania	Dominują stereotypowe zwroty nie niosące znaczenia, trudne do odnalezienia słowa zastępowane są omówieniami, w mowie brak znaczących semantycznie czasowników i rzeczowników
Parafazje wynikające z transpozycji słów, sylab i głosek	Parafazje werbalne i głoskowe (zamiast poprawnych słów, głosek i sylab pojawiają się błędne - niekiedy podobne dźwiękowo czy znaczeniowo),
Spada częstość użycia funktorów określających relacje słów i zdań	Obecne są funktory (przyimki i spójniki) określające relacje słów i zdań (niekiedy błędnie użyte)
W skrajnym nasileniu pojawia się tzw. „styl telegraficzny”, czyli wypowiadanie wyłącznie pojedynczych słów znaczących w formie podstawowej.	W skrajnym nasileniu -tzw. „żargon” - przy zachowaniu cech prozodycznych, mowa jest bezsensownym ciągiem sylab i neologizmów
Częste perseweracje	Perseweracje są rzadkie
Uszkodzenie mózgu dotyczy przedśrodkowych struktur obszaru mowy	Uszkodzenie mózgu dotyczy zaśrodkowych struktur obszaru mowy

Intelektualne okolice kory - pobudzające do czynności mowy, interpretujące znaczenie

Ruchowy ośrodek mowy

Broca

Słuchowy ośrodek mowy Wernickego

kora motoryczna

pierwotna kora słuchowa

3

7

5

6

4

1

2

---