DEFINICJE POLITYKI SPOŁECZNEJ

Spis treści

Wstęp

Przyjęliśmy na początku, że polityka społeczna jest rodzajem polityki publicznej. Kilka pierwszych wykładów poświęciłem więc przedstawieniu podstaw wiedzy o polityce publicznej, co równocześnie jest wprowadzeniem do wiedzy o polityce społecznej. Dwa kolejne wykłady związane były z paradygmatem polityki społecznej, w którym zasadnicze znaczenie mają dobro człowieka i przekształcenia społeczne. Dodatkowe aspekty związane z tymi zagadnieniami zobaczyliśmy na wykładzie o potrzebach, o których czasem mówi się, że są „w samym sercu polityki społecznej”. Czas już, aby spojrzeć na jej definicje, co pozwoli nam na uzyskanie kolejnego wglądu w to, czym ona jest.

Definicje polityki społecznej i ich klasyfikacje

Wieloznaczność pojęć w nauce, edukacji i prawie (a najogólniej - w języku) można redukować za pomocą definicji, które w uproszczeniu odpowiadają na pytania w rodzaju „co to jest X” i mają postać „X jest to Y”. Konstruowanie poprawnych logicznie definicji wymaga przestrzegania pewnych zasad, np. nie należy definiować niejasnych i wieloznacznych pojęć za pomocą innych niejasnych i wieloznacznych pojęć; nie należy definiować za pomocą tego pojęcia, które mamy zdefiniować; nie należy definiować jedynie przy pomocy wskazania czym X nie jest (tzn. na pytanie o to, czym jest X, odpowiadamy czym X nie jest, np. „dobro jest to brak zła”). Większość z tego, co ma charakter społeczny, ponadjednostkowy, a więc wykracza poza naszą biografię i lokalną codzienność trudno jest jasno zdefiniować w języku potocznym, który służy głównie do komunikowania w sytuacjach lokalnych i codziennych.

Przeglądając polską, anglosaską i niemiecką literaturę na temat polityki społecznej znalazłem bardzo wiele określeń polityki społecznej, które można by uznać za jej definicje. Reakcją na wielość określeń i definicji polityki społecznej są próby ich uporządkowania według jakichś kryteriów dające podział na szersze kategorie, np. mamy 100 definicji i dzielimy je na pięć większy grup, które znowu możemy podzielić na dwie lub trzy jeszcze szersze nadgrupy. Zasadami poprawnego klasyfikowania, jak i definiowania w ogóle zajmują się logicy. Kryteria takich podziałów powinny być związane z treścią definicji, np. podział według języka w jakim sformułowano definicję nie wnosi wiele do naszej wiedzy o polityce społecznej, chociaż może być wstępem do badania różnic w definicjach z różnych obszarów językowych. Podejmowano już próby tego rodzaju. K. Krzeczkowski z perspektywy lat 1930. podzielił definicje polityki społecznej na:

• wychodzące „z założenia braków w istniejącym ustroju i pragnienia usunięcia ich”;

• „dotyczące formalnej strony opisywanych zjawisk społecznych... traktujące politykę społeczną jako pewną metodę działania niezależnie od dziedzin, w których się przejawia”;

• biorące „za punkt wyjścia ... cele polityki społecznej”.

Inna przedwojenna autorka - Zofia Daszyńska-Golińska („Czym jest polityka społeczna?”, 1933) - pisała natomiast o różnych sposobach traktowania polityki społecznej:

• „Ze stanowiska etyki, jako zagadnienie sprawiedliwości społecznej;

• Ze stanowiska prawa;

• Jako wyraz stosunku państwa do antagonizmów ekonomicznych wśród poszczególnych klas ludności;

• Przez utożsamienie polityki społecznej z ustawodawstwem robotniczym;

• Ze stanowiska gospodarczego jako utrzymywanie równowagi między pracodawcami i pracobiorcami, a nawet jako sposób rozpowszechniania własności”.

Klasyfikacja Stefana M. Grzybowskiego („Wstęp do nauki polityki społecznej”, 1948) składa się z następujących pozycji, teorie:

• agregatowe - „uważające politykę społeczną tylko za mechaniczny zbiór (prosty agregat) poszczególnych tzw. kwestii społecznych...”;

• systemizujące - przypisani tu autorzy „szukają definicji ogólnej, nadającej to samo piętno wszystkim kwestiom społecznym”;

• częściowe - „...mówiąc o polityce społecznej myśli tylko o pewnym konkretnym ustroju, w danej chwili na pewnym obszarze panującym, o pewnym konkretnym terenie socjalnym oraz o pewnych konkretnych dążeniach... Uogólniają... zjawisko historyczne”;

• ogólne - próby „stworzenia definicji tak szerokiej, aby treść polityki społecznej można było ująć ogólnie, wskazując na wszystkie czynniki i cele, które się wysuwa” (autor tej klasyfikacji przypisał tu definicję polityki społecznej K. Krzeczkowskiego).

Włodzimierz Anioł (z IPS) przedstawił w latach 1980. klasyfikację stanowisk polskich, gdzie wyróżnił następujące nurty:

• socjalno-bytowy (celem polityki społecznej jest poprawa warunków życia i pracy, szczególnie w przypadku warstw upośledzonych społecznie i ekonomicznie);

• socjologicznono-strukturalny (polityka społeczna dokonuje zmian struktury społecznej, polega na sterowaniu budową socjalistycznej struktury społecznej);

• społeczno-ekonomiczny (polityka społeczno-ekonomiczna: optymalizacja podziału dochodu narodowego i tworzenie podstaw jego wytwarzania);

• psychologiczno-społeczny (celem polityki społecznej jest zaspokajanie potrzeb „szerokich kręgów społeczeństwa”);

• makrospołeczny (polityka społeczna jako celowe organizowanie postępu społecznego);

• politologiczny, podmiotowo-działaniowy (polityka społeczna jako działania rozmaitych podmiotów od wielkich grup społecznych do instytucji i konkretnych decydentów w imię pewnych interesów i wartości).

Głównymi kryteriami tej klasyfikacji jest pochodzenie dyscyplinowe najważniejszych dla poszczególnych koncepcji terminów - struktura społeczna w socjologii, potrzeby w psychologii, polityka gospodarcza w ekonomii. Pierwszy nurt nie został jednak wyróżniony w oparciu o to kryterium, chyba że przyjmiemy, iż sprawy socjalne i bytowe mają głównie ekonomiczny charakter. Określenie „socjalistyczna” przy strukturze społecznej to pozostałość wpływu ustroju PRL na teorię polityki społecznej.

Jak z tego widać, klasyfikacji czy sposobów uporządkowania wielości definicji polityki społecznej może być również wiele. Poniżej zastosuję własną niedoskonałą typologię dla przedstawienia przykładowych definicji polityki społecznej. Głównym jej kryterium jest występujące w danej definicji lub ogólnym określeniu odwołanie do innego ważnego pojęcia, które ma również bogatą treść teoretyczną i empiryczną (stąd nazywam tę typologię pojęciową), wyróżniam więc definicje, w których nawiązano do:

1. Dobrobytu (społecznego).

2. Potrzeb.

3. Bezpieczeństwa socjalnego.

4. Struktury społecznej.

5. Integracji społecznej.

6. Kwestii społecznych.

7. (Socjalnych) praw człowieka.

8. Sprawiedliwości społecznej.

9. Postępu społecznego.

Podejście do teorii polityki społecznej na wyróżnieniu i opisie jej głównych kategorii. A więc na podstawie przeglądu definicji jest to ich lista.

W następnym punkcie krótko omówię kilka przykładowych definicji każdego typu. Szybko zobaczymy, że jedna definicja może być zaliczona do kilku typów jednocześnie, np. wtedy, gdy wymienia się w niej więcej niż jedno z pojęć, które znalazły się na liście powyżej. W kolejnej części wykładu zaproponuję podział tych dziewięciu typów na trzy szersze klasy.

Przykładowe definicje polityki społecznej w typologii pojęciowej

Dobrobyt

Kilka przykładów definicji, w których powiązano politykę społeczną z dobrobytem obywateli lub dobrobytem społecznym.

• Polityka społeczna „... oznacza politykę rządów dotyczącą działania mającego bezpośredni wpływ na dobrobyt obywateli przez dostarczanie im usług lub dochodu” (Thomas H. Marshall).

• Polityka społeczna to „kolektywne działanie na rzecz dobrobytu społecznego” (Barbara Rodgers).

• „Polityka społeczna powstała jako metoda i teoria przezwyciężania niedostatku, jako szukanie sprawiedliwości w społeczeństwie i zapewnienie warunków życia we względnym dobrobycie wszystkim obywatelom państwa bez względu na ich pozycję w społeczeństwie, poziom wykształcenia i wykonywany zawód” (Jan Szczepański).

T.H. Marshall w jednej ze swoich prac wskazywał jednak, że celem polityki społecznej jest nie tylko podnoszenie poziomu ogólnego dobrobytu, ale jeszcze łagodzenie nierówności i eliminacja ubóstwa w społeczeństwie. Widać też, że w definicji pierwszej wyraźnie podkreślono, że polityka społeczna jest polityką rządu, natomiast w definicji drugiej użyto szerszej znaczeniowo kategorii „kolektywne działania”. Ostatnia z tych definicji jest nieco bardziej złożona, ale zawiera podobne wątki, jak definicja Marshalla uzupełniona o wspomniane wyżej dodatkowe cele. Warto też zauważyć, że Szczepański utożsamił politykę z „metodą i teorią”, a nie z polityką rządów lub działaniami kolektywnymi.

Pierwsze dwie definicje pochodzą z języka angielskiego. W wielu definicjach polityki społecznej z tego obszaru językowego zasadnicze znaczenie ma pojęcie welfare, które tłumaczy się u nas jako „dobrobyt”. Bardzo popularne po II Wojnie Światowej stało się wyrażenie welfare state, które tłumaczy się m.in. jako „państwo dobrobytu”, „państwo opiekuńcze”, „państwo o orientacji społecznej”, a czasem podaje się bez tłumaczenia. W języku angielskim słowo „welfare” jest wieloznaczne i oznacza: 1) szczęście, dobre zdrowie, powodzenie, dobre życie, 2) zorganizowaną przez społeczność pomoc dla osób mających niezaspokojone podstawowe potrzeby oraz działania chroniące przed taką sytuacją, 3) zasiłki z pomocy społecznej (głównie w USA).

Interesujące jest w tym kontekście pytanie o relacje między państwem dobrobytu a polityką społeczną. Przyjąłem na początku tych wykładów, że politykowanie i rządzenie są to dwa aspekty polityki, którą łączyłem z państwem. Pierwszy aspekt dotyczył walki o władzę w państwie i nad państwem, a drugi - używania tej władzy do osiągania innych niż ona sama celów. W przypadku polityki społecznej chodzi o cele społeczne i socjalne. Władza nad państwem, której używa się do realizacji takich celów może być nazwana w skrócie „państwem dobrobytu”, chociaż lepiej byłoby ją nazwać w naszym kontekście językowym „państwem społecznym”.

Potrzeby

Przejdźmy teraz do przykładów definicji, w których powiązano politykę społeczną z potrzebami, którymi nie tylko psychologowie się zajmują, co pokazywałem w poprzednich materiałach.

• „naczelne zadanie... [polityki społecznej m.in. jako „pewnej sfery działań politycznych”] obrona człowieka przed niezaspokojeniem jego potrzeb, początkowo najbardziej elementarnych, niezbędnych dla fizycznego przetrwania, a następnie także potrzeb rozwojowych...” (Jolanta Supińska).

• Polityka społeczna „zmierza przede wszystkim do regulowania procesu rozwoju potrzeb” (Jan Szczepański, autor koncepcji potrzeb z ich podziałem na rzeczywiste, otoczkowe i pozorne).

• Polityka społeczna obejmuje „wszystkie zakresy działania, których bezpośrednim celem jest zaspokajanie ważnych potrzeb szerokich warstw ludności”, a jej podstawowy cel, to „zaspokajanie potrzeb ludzkich w tym szerokim zakresie, który decyduje o prosperowaniu jednostek, a przez to o prawidłowym rozwoju całego społeczeństwa” (Wacław Szubert, wczesne lata 1970.)

Mowa tu o „rozwoju potrzeb”, „niezaspokojeniu potrzeb”, „potrzebach elementarnych” i „potrzebach rozwojowych”. Zaspokojenie potrzeb jest stanem cenionym, a niezaspokojenie potrzeb uważa się za stan, przed którym ludzi powinno się chronić ew. oni sami powinni się przed nim chronić, co jest zrozumiałe, gdy weźmiemy pod uwagę niezbędność tego, co potrzebne. Zadania dla polityki społecznej w tych cytatach to: obrona przed niezaspokojeniem potrzeb, regulowanie procesu ich rozwoju, zaspokajanie potrzeb.

O potrzebach jako warunkach wstępnych realizowania jakichkolwiek projektów życiowych pisałem w poprzednich materiałach. Na poziomie encyklopedycznym dobrobyt utożsamia się z wysokim poziomem zaspokojenia potrzeb, np. w Encyklopedii PWN zdefiniowano to pojęcie jako „stan wysokiego zaspokojenia potrzeb bytowych i kulturalnych ludności”. Przeciwieństwem dobrobytu w takim rozumieniu wydaje się ubóstwo (poziom zaspokojenia potrzeb bytowych i kulturalnych ludności niższy od pewnego umownego progu ubóstwa). Stąd wyrażenie „obrona człowieka przed niezaspokojeniem jego potrzeb” może być równoznaczna z „obroną człowieka przed ubóstwem”.

Bezpieczeństwo socjalne

Politykę społeczną na poziomie jej ogólnych określeń i definicji często wiąże się z bezpieczeństwem socjalnym.

• Polityka społeczna to „Celowa działalność państwa i innych organizacji w dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków społecznych, mająca na celu między innymi zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, zapewnienie ładu społecznego”. (Barbara Szatur-Jaworska, Grażyna Firlit-Fesnak).

• „... polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych, której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego” (Julian Auleytner).

• Polityka społeczna to „odpowiedzi polityki państwowej na podstawowe ryzyka społeczne dla zatrudnienia, dochodu i bezpieczeństwa socjalnego” (Edwin Amenta).

W definicji drugiej chodzi o ryzyka socjalne, a w trzeciej o ryzyka społeczne, czyli o typowe sytuacje, w których ludzie nie mogą pracować (np. z powodu choroby, niesprawności, starości, niemożności znalezienia pracy) lub nie powinni tego robić (np. z powodu obowiązków rodzinnych). Bezpiecznym socjalnie czuje się zaś ten, kto w razie wystąpienia takich sytuacji może liczyć na zastępcze źródło utrzymania, które pozwoli mu na życie wolne od ubóstwa, czyli na zaspokojenie podstawowych potrzeb na minimalnym poziomie. Wiąże to tę grupę definicji z poprzednimi dwoma.

Definicje tego typu, nie wspominające o innych celach poza bezpieczeństwem socjalnym, sprawiają, że polityka społeczna jest prawie równoznaczna z zabezpieczeniem społecznym. Zarówno pierwsza, jak i druga z tych definicji mogłyby być zaliczone też do typu z nawiązaniami do równości i sprawiedliwości społecznej, struktury społecznej oraz do potrzeb i integracji społecznej (ład społeczny).

Struktura społeczna

W polskiej tradycji jeszcze sprzed II Wojny Światowej, wiązano politykę społeczną z pojęciem struktury społecznej (K. Krzeczkowski), ale zdarza się to również w innych obszarach językowych:

• Polityka społeczna oznacza „celową działalność państwa i innych podmiotów społecznych zmierzającą do wywołania pożądanych zmian struktury społecznej” (Michał Olędzki);

• „polityka społeczna jest zinstytucjonalizowaną kontrolą usług, agend i organizacji, służącą utrzymywaniu lub zmienianiu struktury społecznej i wartości” (Peter Twownsend).

Pojęcie struktury społecznej jest to jedno z podstawowych pojęć socjologii. Przykładowo jeden z polskich socjologów H. Domański pisał o nim tak: „układ dystansów i nierówności między takimi kategoriami społecznymi, jak klasy, warstwy i grupy zawodowe”. Podobne aspekty mają na myśli ci autorzy, którzy wspominają w definicjach polityki społecznej o „stosunkach społecznych” lub o „stosunkach międzyludzkich”, przy założeniu, że określenie „międzyludzkie” oznacza przede wszystkim „międzygrupowe”. Do kategorii społecznych można też zaliczyć te dystanse i stosunki wyróżnione na podstawie płci, rasy czy sprawności, a wówczas chodzi o układ dystansów i nierówności między kobietami i mężczyznami, białymi i kolorowymi czy sprawnymi i niepełnosprawnymi.

Powiązanie struktury społecznej z nierównościami oznacza, że jest to główny przedmiot oddziaływania polityki społecznej, której przypiszemy cele z zakresu sprawiedliwości społecznej.

Integracja i spójność społeczna

Przykłady, w których łączono politykę społeczną z integracją i spójnością społeczną lub z równowagą, harmonią i ładem społecznym (są to kolejne bardzo ważne dla socjologii pojęcia).

• „... celem polityki społecznej jest budowanie tożsamości osoby w ramach pewnej wspólnoty, z którą jest ona związana... polityka społeczna jest tym, co jest skupione w instytucjach tworzących integrację i przeciwdziałających alienacji” (Kenneth Boulding).

• „Polityka społeczna ma na celu zapewnienie pokoju i zgody wśród warstw społecznych” (Stanisław Głąbiński)

• „Jednym z podstawowych aspektów ładu społecznego projektowanego i urzeczywistnianego przez politykę społeczną jest spójność społeczna, która jest pochodną kształtu i siły więzi społecznych… Celem programów socjalnych było wzmacnianie więzi społecznych” (Marek Rymsza).

• Polityka społeczna to „środki i wysiłki, które powinny chronić równowagę społeczną poprzez wpływanie na społeczną organizację narodu i wzajemne stosunki należących doń grup społecznych oraz na ich relacje do całości narodu i państwa” (Karl C. Thalheim).

• „Polityka społeczna jest działaniem w interesie ogółu (polityka) poprzez wpływanie na [jego] część (społeczna), ... polityka społeczna jest oddziaływaniem na część lub ze strony części w celu osiągnięcia harmonii, mocy i zdrowia całości” (Ernst Günther).

Widzimy, że w tych definicjach pojawiają się też pojęcia więzi społecznej, ładu społecznego, stosunków społecznych (międzygrupowych i między grupami a państwem).

Przytoczę jeszcze jeden charakterystyczny cytat. I. Koschembahr-Łyskowski w broszurce pt. „Cele i zadania polityki społecznej” (1927) pisał o tym, że Polska po 1918 r. miała za zadanie:

• „silnie scementować wszystkie warstwy społeczeństwa i przez we­wnętrzne uporządkowanie stosunków stworzyć organizm zdolny do samodzielnego życia, któryby potrafił oprzeć się wszelkim zakusom rozbicia sił społecznych i unicestwienia samodzielnego bytowania państwowego”.

Obrazowe określenie „scementowanie wszystkich warstw społecznych” oznacza właśnie integrację społeczeństwa, której przeciwieństwem jest „rozbicie sił społecznych”, a inaczej mówiąc - dezintegracja społeczeństwa.

We współczesnej polityce społecznej problematyka integracji społecznej odgrywa dużą rolę, co widać bezpośrednio w różnych oficjalnych dokumentach. Polska przystąpiła do Europejskiego Procesu Inkluzji Społecznej (jeden z programów UE związanych ze Strategią Lizbońską z 2000, którego ogólnym celem jest walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym) i w związku z tym przygotowane zostały: Narodowa Strategia Integracji Społecznej oraz Krajowy Plan Działań na rzecz Integracji Społecznej. W obu dokumentach mowa o polityce społecznej, co oznacza, że uznana została ona za ważne źródło lub instrument osiągania integracji społecznej.

Kwestie i problemy społeczne

Jeden z wykładów o polityce publicznej poświęciłem kwestiom i problemom społecznym. Niekiedy można spotkać określenia wiążące te pojęcia z polityką społeczną.

• „Wiedza o kwestiach społecznych, o ich przyczynach i konsekwencjach oraz o sposobach ich rozwiązywania jest... rdzeniem nauki o polityce społecznej” (J. Danecki).

• „Polityka społeczna od początku swego istnienia nastawiona była na poszukiwanie sposobów rozwiązywania najbardziej nabrzmiałych problemów społecznych. Z powstaniem i rozwojem tej nauki łączy się pojęcie kwestii społecznej, stanowiącej punkt wyjścia zarówno badań naukowych, jak i praktycznych działań mających na celu łagodzenie konfliktów i napięć” (Jan Łopato).

Nie są to definicje, ale na podstawie tych cytatów można sformułować definicję, charakterystyczną dla danego typu w następujący sposób:

• Polityka społeczna to polityka państwa, której celem jest rozwiązywanie kwestii społecznych oraz łagodzenie konfliktów i napięć z nimi związanych.

W drugim cytacie powiązano kwestie społeczne z konfliktami i napięciami społecznymi. Jeżeli wspomnimy kwestię robotniczą lub kwestię narodową, to ich związek z licznymi konfliktami społecznymi takimi, jak strajki, protesty, demonstracje, zamieszki, powstania, przewroty, rewolucje, wojny itp. wydaje się być pewny. Konfliktom i napięciom społecznym można zapobiegać, można też je na różne sposoby łagodzić, gdy już wystąpią. Wiele instytucji demokratycznych powstało w tym celu, np. prawo pracy i instytucje dialogu społecznego mają łagodzić konflikty związane z kwestią robotniczą.

Jeżeli spojrzymy na wszystkie wyżej i niżej wskazane pojęcia ważne w definiowaniu polityki społecznej przez pryzmat kwestii społecznych to dojdziemy do wniosku, że z dobrobytem, potrzebami i bezpieczeństwem socjalnym związane są kwestie niedostatku i ubóstwa; ze sprawiedliwością społeczną i strukturą społeczną - kwestia niesprawiedliwości i nierówności; z prawami społecznymi - kwestia ich nieobowiązywania lub odmowy, łamania i nierealizowania; z integracją społeczną - kwestia dezintegracji, marginalności, wykluczenia i segregacji społecznej; z rozwojem społecznym - kwestia niedorozwoju lub rozwoju jednostronnego lub dysproporcjonalnego.

Prawa człowieka (społeczne i socjalne)

Podobnie, jak w poprzednim typie definicji, rzadziej wiąże się politykę społeczną z prawami społecznymi człowieka i obywatela:

• „Współczesna polityka społeczna bazuje na - akceptowanym przez społeczność międzynarodową - personalizmie, asekurowanym poprzez prawa (socjalne) człowieka” (Julian Auleytner)

• „Polityka społeczna opiera się na całkiem innej zasadzie [w porównaniu z dobroczynnością prywatną i publiczną, gdzie mamy do czynienia z zasadą łaski], a mianowicie na zasadzie obowiązku Państwa i społeczeństwa wobec upośledzonych, którzy sami sobie radzić nie mogą” (Zofia Daszyńska-Golińska).

• „Prawa tworzą najtrwalsze podstawy polityki społecznej. To one zapewniają wszystkim członkom społeczeństwa równe szanse. Gdy prawa człowieka stanowią bazę, działania państwa w obszarze polityki społecznej przestają być kwestią dobroczynności lub opieki ukierunkowanej na członków społeczeństwa, którym w mniejszym stopniu dopisało szczęście; stają się natomiast sprawą zagwarantowania wszystkim takich samych praw” (Zrewidowana Strategia Spójności Społecznej Rady Europy).

Nie są to nawet definicje w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale stwierdzenia dotyczące tego, na czym polityka społeczna bazuje, jakie są jej zasady i podstawy. Można jednak na podstawie tych cytatów zaproponować definicję następującą:

• polityka społeczna to polityka państwa mająca na celu ochronę, poszanowanie i realizację praw społecznych człowieka i obywatela.

Trzeci z cytatów pochodzi z jednego z dokumentów przyjętych przez Radę Europy, a jest to organizacja znana z uchwalenia najszerszego katalogu praw społecznych, który znajduje się w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej z 1996 (31 praw).

Powiązano w nim również prawa z równością szans i gwarantowaniem wszystkim tych samych, czyli równych praw. Ponadto wyraźnie przeciwstawiono politykę społeczną opartą na prawach człowieka działalności dobroczynnej, co też jest sensem cytatu drugiego). Dobroczyńca nie rozdaje ubogim ludziom dóbr dlatego, że mają oni do tego prawo, ale dlatego, że chce czynić dobro, taka jest jego wola. Prawo człowieka lub obywatela zawiera w sobie usprawiedliwione i słuszne roszczenie, możemy więc żądać od państwa (np. w sądach), aby zostało nam zapewnione to, co jest treścią naszych praw. Dobroczyńcom możemy być co najwyżej wdzięczni za to, co nam ofiarowali (sytuacja się nieco zmienia, gdy państwo płaci lub dopłaca dobroczyńcom, żeby nam pomagali).

Prawa socjalne bardzo ściśle wiążą się z bezpieczeństwem socjalnym. Już w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w artykule 22 proklamowano prawo do bezpieczeństwa socjalnego lub zabezpieczenia społecznego (ang. social security, niem. Soziale Sicherheit), a w art.25 - prawo do bezpieczeństwa w razie typowych ryzyk socjalnych (m.in. bezrobocie, choroba, niepełnosprawność, wdowieństwo). Prawa społeczne to szersza grupa praw obejmująca też prawo do pracy i prawo do nauki.

Sprawiedliwość społeczna

Kolejna grupa definicji wiąże politykę społeczną z równością i sprawiedliwością społeczną. Przytoczona wyżej definicja Szczepańskiego zawiera już wyrażenie „sprawiedliwość w społeczeństwie” i można ją równie dobrze zaliczyć też do tej kategorii.

• „Szeroko rozumiana polityka społeczna może być określona jako nieustanne, zorganizowane i świadome działanie nakierowane na utrzymywanie względnej równowagi między dwiema wartościami: wolnością i równością” (Edmund Wnuk-Lipiński).

• „Polityka społeczna w najbardziej ogólnym sensie jest procesem redystrybucji dóbr i usług wedle pewnych normatywnych założeń (zwanych często <<sprawiedliwością społeczną>>)”, „Polityka społeczna rozumiana jako proces redystrybucji jest więc podejmowana w celu <<korekcji>> tych procesów gospodarczych i społecznych, które naruszają zespół wartości definiowanych jako sprawiedliwość społeczna” (jw.).

W pierwszym cytacie powiązano politykę społeczną z dwiema wartościami - wolnością i równością, a dopiero w drugim mowa o sprawiedliwości społecznej, ta jednak ma wiele wspólnego z redystrybucją w celu zmniejszenia nierówności, powstających w wyniku pierwotnego podziału dochodu według własności i/lub pracy.

Jakie nierówności w społeczeństwie i pod względem czego, uznaje się za niesprawiedliwe i wymagające łagodzenia, to już kwestia teorii i badań sprawiedliwości społecznej. Wiele zależy od tego, jakim źródłom przypisze się wytwarzanie nierówności, np. nie uznaje się za niesprawiedliwe nierówności, które są wynikiem dobrowolnego zróżnicowania czasu poświęcanego na pracę i jej wyników, tzn. uznamy zapewne za sprawiedliwe, że większy dochód należy się tym, który pracowali dłużej, a wyniki ich pracy oceniono jako bardzo dobre w porównaniu z tymi, którzy pracowali krócej, a wyniki ich pracy oceniono jako dostateczne. Uogólniając, nie wszystkie nierówności są niesprawiedliwe i nie wszystkie podobieństwa są sprawiedliwe.

Postęp społeczny

Kilku polskich autorów wiązało na poziomie definicyjnym politykę społeczną z rozwojem społecznym i postępem społecznym:

• „W ujęciu najszerszym rozumie się politykę społeczną jako umiejętność wyboru podstawowych celów rozwoju społecznego na bliższą i dalszą metę i ustalenia - zgodnie z nimi - kryteriów oceny bieżącej działalności publicznej [… i] …jako celowe organizowanie postępu społecznego” (Jan Danecki).

• „Celem polityki społecznej i planowania społecznego jest zapewnienie - w drodze bezpośredniego kształtowania i pośredniego oddziaływania - wszechstronności postępu społecznego…” (Kazimierz Secomski).

• „Celem polityki społecznej jest postęp społeczny mierzony poprawą warunków życia ludności oraz doskonaleniem stosunków międzyludzkich” (A. Rajkiewicz)

Wyrażenia „rozwój społeczny” i „postęp społeczny” oznaczają ciąg zmian społecznych, którym można przypisać jakiś kierunek (rozwój), oceniany pozytywnie (postęp). Kryteria oceny zmian społecznych mogą być różne, np. dobrobyt, sprawiedliwość społeczna, bezpieczeństwo socjalne, realizacja społecznych praw człowieka czy integracja i spójność społeczna.

W drugim z cytatów wyraźnie podkreślono, że celem jest wszechstronny postęp, czyli taka sekwencja zmian społecznych, który może być oceniony jako pozytywny na podstawie wielu kryteriów, np. nie będzie postępem społecznym sekwencja zmian, która przyniosła wzrost zamożności, ale jednocześnie zwiększyły się nierówności, spadł poziom bezpieczeństwa socjalnego i integracji społecznej, zwiększyły się trudności z realizacją praw społecznych.

Trzy kontynenty na mapie pojęciowej polityki społecznej

Powyższe dziewięć typów definicji polityki społecznej przedstawiłem w takiej kolejności nie bez powodu. Pierwsze trzy, czyli dobrobyt, potrzeby oraz bezpieczeństwo socjalne, łączy ze sobą to, że dotyczą przede wszystkim spraw ekonomicznych. Jak widzieliśmy na poprzednim wykładzie sprawne funkcjonowanie gospodarki jest jednym z warunków wstępnych zaspokojenia uniwersalnych i nieuniwersalnych potrzeb życiowych. Produkcja zaspokajaczy i ich konsumpcja to zjawiska o charakterze głównie gospodarczym. W związku z tym możemy mówić o kontynencie ekonomicznym na mapie pojęciowej polityki społecznej.

Kolejne trzy pojęcia są charakterystyczne dla refleksji socjologicznej. Struktura społeczna i integracja społeczna to podstawowe pojęcia w tym zakresie. Mniej eksponowane znaczenie w socjologii mają problemy społeczne, ale jedną z subdyscyplin w tym obszarze wiedzy jest właśnie socjologia problemów społecznych. Oczywiście problemy gospodarcze mają o tyle znaczenie, o ile staną się społecznymi, np. problem niezaspokojenia potrzeb części ludności ma sens gospodarczy, ale musi być nazwany kwestią społeczną i wprowadzony na agendę publiczną, aby mieć szansę na rozwiązanie w ramach polityki publicznej. Mamy więc drugi kontynent na mapie pojęciowej - kontynent socjologiczny.

Ostatnie trzy pojęcia, czyli sprawiedliwość społeczna, prawa społeczne i postęp społeczny mają przede wszystkim charakter normatywny. Jeżeli mówię, że społeczeństwo powinno być zorganizowane według zasad sprawiedliwości społecznej, każdy obywatel i człowiek powinien mieć zagwarantowane prawa społeczne, a rozwój społeczeństwa powinien mieć charakter wszechstronnego postępu społecznego, to nie mówię o faktach, ale o postulatach. To, co powinno być różni się od tego, co jest, jeżeli ktoś coś postuluje, to zakładamy, że u podstaw tego postulatu jest stwierdzenie, że rzeczywistość odbiega od ideału, na którym opiera się postulat - obecne społeczeństwo, instytucjonalne reguły gry mogą być zmienione, aby były bardziej sprawiedliwe społecznie, aby prawa społeczne były lepiej realizowane, a rzeczywisty rozwój bardziej odpowiadał ideałowi postępu społecznego. Szczególnie zagadnienia sprawiedliwości społecznej i praw społecznych są ważne w refleksji filozoficznej, która dotyczy spraw etycznych - ludzkich ideałów i wartości. Jest to trzeci kontynent na naszej mapie - można go nazwać normatywnym lub etycznym.

Spróbujmy przedstawić nasze kontynenty na czymś w rodzaju mapy z założeniem, że pływają w oceanie w swego rodzaju oceanie pojęciowym. Nasze kontynenty mają muszą mieć wspólne granice, bo łączy je to, że należą do obszaru wiedzy o polityce społecznej.

Koło z kreskowaną krawędzią symbolizuje obszar uwagi publicznej, z którym wiąże się politykę społeczną. Wspólna granica między tym co ekonomiczne, a tym co normatywne dotyczy głównie zagadnień bezpieczeństwa socjalnego rozumianego jako wartość, tzn. nikt nie powinien być pozostawiony samemu sobie w przypadku zagrożenia socjalnego, z którym nie może sobie poradzić, albo - poziom zaspokojenia uniwersalnych potrzeb życiowych wszystkich ludzi powinien być optymalny. Spotkanie kontynentów normatywnego i socjologicznego można zobaczyć, gdy dochodzi do oceny dystansów w strukturze społecznej (jej kształtu) jako niesprawiedliwych, np. zbyt duże są różnice sytuacji społecznej między kobietami i mężczyznami, między właścicielami przedsiębiorstw a ich pracownikami, między białymi i kolorowymi itd. Na poziomie normatywnym przejawia się to w postulacie łagodzenia nierówności społecznych. Kontynenty ekonomiczny i socjologiczny spotykają się wówczas, gdy rozważamy kształt struktury społecznej w kategoriach ekonomicznych, lub stosunkami ekonomicznym wyjaśniamy dystanse w innych wymiarach struktury społecznej.

Ważne jest, aby widzieć zawsze te kontynenty razem, gdyż tylko wtedy obejmujemy wszystko to, co nam chcieli powiedzieć autorzy definicji polityki społecznej. Specjalizacja wiedzy oznacza, że ekonomiści zajmują się gospodarką, socjologowie - społeczeństwem, a etycy - wartościami. Polityka społeczna zawsze jest mieszanką wszystkich tych zagadnień (przynajmniej w świetle przytoczonych wyżej argumentów), co sprawia, że nauka o niej uznawana jest za interdyscyplinarną.

Zakończenie

Można próbować podać definicję polityki społecznej, którą będzie obejmowała to wszystko, o czym była mowa wyżej, np. polityka społeczna to rodzaj polityki publicznej, której najogólniejszym celem jest jednoczesne osiąganie dobrobytu ekonomicznego i integracji społecznej z uwzględnieniem ideałów sprawiedliwości i praw człowieka. Na tym tle można jednak postawić pytanie o to, co odróżnia politykę społeczną od polityki gospodarczej, której celem jest również dobrobyt. Istnieją też rodzaje polityki publicznej nastawione też na integrację społeczną, rozumianą jako przestrzeganie przez ludzi oficjalnie obowiązujących norm, np. polityka kryminalna. Na kontynencie ekonomicznym i na kontynencie socjologicznym możemy więc spotkać innego rodzaju polityki publiczne, co wymaga rozwiązania problemu demarkacji między nimi a polityką społeczną. Pewne wskazówki w tym względzie daje nam odwołanie się do sprawiedliwości i praw człowieka, a już szczególnie do sprawiedliwości społecznej (związanej z ideałami sprawiedliwego podziału zaspokajaczy potrzeb życiowych) i społecznych/socjalnych praw człowieka.

Pytania i zadania

1. W jaki sposób próbowano uporządkować wielość definicji polityki społecznej?

2. Do jakich pojęć o bogatej treści teoretycznej i empirycznej odwoływali się autorzy definicji polityki społecznej?

3. Pokaż powiązania definicyjne i znaczeniowe między pojęciami dobrobytu, potrzeb i bezpieczeństwa socjalnego.

4. Pokaż powiązania definicyjne i znaczeniowe między pojęciami struktury społecznej, integracji społecznej i kwestii społecznej?

5. Jaką rolę w definicjach polityki społecznej odgrywają pojęcia sprawiedliwości społecznej i praw społecznych?

6. Wyjaśnij, dlaczego polityka społeczna jest interdyscyplinarna i z jakimi obszarami wiedzy naukowej można ją powiązać na podstawie jej definicji?

Polityka społeczna i kwestie społeczne, 2006/2007

Wykłady dr R. Szarfenberga dla studentów I roku - Definicje polityki społecznej

1

Kontynent socjologiczny: struktura stosunków międzyludzkich

Kontynent ekonomiczny: zaspokojenie potrzeb ludzi

Kontynent normatywny: sprawiedliwość i prawa ludzi

Mapa pojęciowa polityki społecznej

---