Wstęp.
2) Charakterystyka warstw społecznych.
3) Stany społeczne.
4) Kasty.
5) Stratyfikacja - charakterystyka, teorie i funkcje.
6) Podsumowanie.
Wstęp
Od kiedy istnieje społeczeństwo ludzkie istnieją nierówności pomiędzy jego członkami. Niektórzy ludzie otrzymują (posiadają) więcej od innych - więcej pieniędzy, władzy, prestiżu, dłuższe życie - więcej tego wszystkiego co jest cenne dla każdego człowieka. Nierówności zwykle prowadzą do podziałów związanych z zamożnością, władzą, płcią i innymi dobrami czy cechami. Ci którzy są na szczycie podziałów chcą zachować swoją przewagę nad resztą; natomiast ci na dole ( z reguły jest to większość) żyją w stanie frustracji i gniewu, ponieważ chcieliby mieć więcej. Nierówność rodzi napięcia w społeczeństwie, ale jest jednocześnie źródłem energii napędzającej ruchy społeczne, zamieszki, rewolucje. Jeżeli nierówności są bardzo duże i długo się utrzymują, to napięcia i konflikty mogą zupełnie zdominować życie społeczne, na pewno nie jest to korzystne dla rozwoju społeczeństwa.
Można wyróżnić 4 zasadnicze rodzaje różnic występujących wśród członków danego
społeczeństwa:
1) różnice biologiczno - fizyczne
2) różnice demograficzne
3) różnice psychiczne
4) różnice społeczne (posiadanie, wykształcenie, zawód)”...
„Trzy pierwsze rodzaje różnic są podstawą do występowania określonych kategorii społecznych”(np. na niepełnosprawnych i pełnosprawnych fizycznie, w wie-
ku produkcyjnym i poprodukcyjnym, ludność w różnych kategoriach wieku i.t.d.)
Zbiory tej ludności nie są grupami społecznymi...”Natomiast cechy społeczne są podstawą kształtowania się zbiorowości społecznych: klas, warstw społecznych, grup zawodowych i stanowią jednocześnie podstawy wyodrębnienia w strukturze społeczeństwa, pewnych części tej struktury, takich jak:
- struktura klasowa, warstwowa czy zawodowa społeczeństwa, pojęte jako układy tych
- grup i relacje zachodzące między nimi. Są źródłem nierówności społecznych pomiędzy ludźmi.” 1
————————————————————————————―――――――――
1 Jan Turowski (1999), „Socjologia wielkie struktury społeczne” Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Charakterystyka warstw społecznych.
Warstwy tak jak i klasy są uważane za najważniejsze zbiorowości i elementy makro-struktur. Różnica pomiędzy klasami a warstwami polega na tym, że kryteria wyróżniania klas mają charakter czysto ekonomiczny; natomiast przynależność do danej warstwy wyznaczana jest przez różnorodne czynniki, np.: sposób bycia, prestiż społeczny, wykształcenie.
Wg Jana Szczepańskiego: „ Klasy społeczne są podzielone wewnętrznie na różne warstwy np. klasa społeczna kapitalistów podzielona była na burżuazję finansową, burżuazję przemysłową i handlową. Dalej istniały w niej warstwy w zależności od wielkości posiadanych dóbr i. t. d.”... „Ponadto istniały takie warstwy poza czy między klasami, krzyżujące się niekiedy czy przenikające częściowo z niektórymi klasami. Takim przykładem była polska inteligencja. Dzieliła się ona na różne kategorie zawodowe, które łączyły się także w warstwy, np. wolne zawody (lekarze, adwokaci, architekci i inni), wyższe kategorie urzędników, pracownicy administracyjno-biurowi, profesorowie i pracownicy nauki, artyści i. t. p.” 1
W przeciwieństwie do klas, granice warstw są nieostre, a kryteria niezbyt wyraźne.Wielu socjologów a wśród nich Marks i Weber, często posługuje się pojęciem warstwy społecznej w jednej z trzech zasadniczych wersji:
1) Warstwami nazywa się istotne grupy w ramach danej klasy społecznej,
np. wśród członków klasy robotniczej wyodrębnia się robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, a wśród klasy chłopskiej wyróżnia się rolników zamożnych i wiejską biedotę. Kryterium kwalifikacji i bogactwa zostaje wówczas użyte w celu wyodrębnienia warstw wewnątrz-klasowych.
2) Warstwami nazywa się takie segmenty struktury społecznej, które spełniają nie które, ale nie wszystkie kryteria klas społecznych. Najlepszym przykładem takiego użycia pojęcia warstwy społecznej jest jego zastosowanie do wschodnioeuropejskiej inteligencji. Tradycyjnie inteligencja wyróżniana jest na podstawie wykształcenia, rodzaju pracy i sposobu bycia a nie stosunków własności czy władzy politycznej.
Jednakże w wymiarze kulturowym inteligencja - zwłaszcza w wąskim rozumieniu - jest grupą społeczną pełniącą istotną rolę w utrwalaniu dominującej ideologii, a więc posiada pewne cechy klasy. Niekiedy takie warstwy jak inteligencja - czy urzędnicy państwowi - określa się mianem „szczególnych klas społecznych”, np. Marks traktował mieszczaństwo raz jako klasę, a innym razem jako warstwę. Weber czynił podobnie.
3) Warstwami nazywa się też grupy, których cechy mogą być w wysokim stopniu niezależne od przynależności do klas ekonomicznych. Takie zastosowanie pojęcia warstwy społecznej spotykamy, gdy odnosi się je np. do zhierarchizowanego uporządkowania grup lub kategorii prestiżowych. Badania nad prestiżem zawodów, po-kazały, iż częstokroć podobne miejsce na drabinie prestiżu zajmują zawody, których sytuowanie w podziale pracy wskazuje na odmienny kontekst klasowy, np. w środku hierarchii prestiżu zawodów znajduje się zarówno rolnik indywidualny, jak i wiele zawodów robotniczych, chociaż posiadanie ziemi z jednej strony a pracanajemna z drugiej - sytuują wykonujących te zawody w innych klasach.
——————————————————————————
1 Jan Szczepański (1970), „Elementarne pojęcia socjologii”( P.W.N.) Warszawa.
Takie nieklasowe rozumienie warstw często występuje w analizach nierówności społecznych
określanych jako badania stratyfikacji społecznej” 2
Tak, więc w pierwszym przypadku warstwy wyodrębnia się w ramach danej klasy społecznej, biorąc za kryterium np. kwalifikacje i bogactwo - (warstwy wewnątrzklasowe). W drugim przypadku warstwy to segmenty struktury społecznej, spełniające niektóre kryteria klas społecznych, a więc posiadające pewne cechy klasy. Po trzecie warstwy to grupy ludzi mających cechy niezależne od przynależności do warstw ekonomicznych - występujące w analizach nierówności społecznych. Wg Webera warstwy społeczne najogólniej są rozumiane jako: zbiory ludzi znające siebie i uznawane także przez innych za wyższe społecznie lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne (ang. stratification-stratyfikacja, od stratum-warstwa, strata-warstwy) - jako pewnego rodzaju układ pionowy tych warstw, przyjęty dla ch określenia w literaturze. Max Weber twierdzi (w swoim dziele „Wirtschalft und Gessellschaft”), że społeczeństwo dzieli się na klasy jak również na stany (Stände), które zajmują podobne pozycje w społeczeństwie. Podstawą wyodrębnienia warstw jest ich miejsce, położenie w hierarchicznej strukturze społeczeństwa - pozycja społeczna. Pozycję społeczną w jęz. ang. określa się terminem status, dlatego uwarstwienie określa się często jako podział na grupy ludności o tym samym statusie społecznym. Wg Webera klasy są uwarunkowane swym czysto ekonomicznym położeniem, a warstwy społeczne zawierają jawne komponenty życiowy chlosów jednostki, związanych z negatywną lub pozytywną oceną, z określonym prestiżem, jaki mają przyznany osoby zajmujące dany rodzaj pozycji. Przede wszystkim ze względu na system wartości, które są uznawane przez członków danego społeczeństwa, pewne kategorie ludzi zajmujących dany rodzaj pozycji, cieszą się większym szacunkiem i prestiżem, inne zaś mniejszym. „Komentując poglądy Maxa Webera, warstwy społeczne możemy określić jako:
1) zbiory ludzi choćby o amorficznej strukturze, którzy zajmują pozycje cieszące się
określonym poziomem prestiżu - honoru.
2) zbiory ludzi charakteryzujące się specyficznym stylem życia tj. sposobami, zakresem i formą uczestnictwa w konsumpcji dóbr materialnych i kulturalnych.
3) zbiory ludzi wyodrębniające się od siebie określanymi dystansami społecznymi, czyli zakresami styczności, stosunków, w jakie mogą ze sobą wchodzić, a jakie godzą w prestiż danej warstwy”³ Wg Jana Szczepańskiego: „Pojęcie warstwy społecznej oznacza określony zbiór ludzi, mniej lub więcej wyraźnie oddzielony od innych kryteriami wyższości lub niższości społecznej. Przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans społeczny oparty na kryteriach posiadania poziomu kulturalnego, stylu życia, wyobrażenia o <> i innych rzeczywistych lub urojonych podstawach”...
2 Red. Nauk. A.Kojder, K.Koseła, W. Kwaśniewicz, H. Kubiak, J.Mucha, J.Szacki,
M.żiółkowski, M.Ofierska, A.Piotrowski, H.Domański (1999) „Encyklopedia Socjologii tom II” Oficyna Naukowa Warszawa
3Jan Turowski (1999)”Socjologia wielkie struktury społeczne” Lublin:Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
”Warstwy społeczne są, więc tworami połączonymi pewną więzią wewnętrzną i poczuciem wspólnej przynależności, mają w luźny sposób zarysowaną zasadę odrębności, która znajduje wyraz w przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między członkami warstw”*
U podstaw uwarstwienia są dwa rodzaje uwarunkowań:
1) uwarunkowania strukturalne (obiektywne) - to czynniki, cechy, elementy położenia jednostki tj.: wysokość dochodów, wykształcenie, zawód i stanowisko w zawodzie, które podlegają ocenie.
2)uwarunkowania świadomościowe (subiektywne) - czyli uznawane w danym społeczeństwie systemy wartości; ponieważ wyższy czy niższy prestiż społeczny, który jest przyznawany osobom zajmującym dany rodzaj pozycji zależy od kryteriów oceniania danego zawodu, rodzaju kwalifikacji itd., jako godny większego uznania czy bardziej doniosły od innych zawodów czy rodzaju kwalifikacji.
Stany społeczne.
Przynależność do tego rodzaju kategorii jest sformalizowana prawnie,związana z pochodzeniem, ale również z możliwością nobilitacji czy też nabycia praw miej-skich lub możliwością ich utraty.
W średniowieczu ten podział nie był początkowo zbyt wyraźny. Podział na stany był w znacznym stopniu związany z podziałami ekonomicznymi, lecz mógł być od nich oderwany (np. szlachta-gołota nie posiadała ziemi, mimo że należała formal-nie do stanu szlacheckiego).
We Francji u schyłku XVIII stulecia społeczeństwo było podzielone na trzy stany:
- duchowieństwo
- szlachtę
- i tzw. stan trzeci.
Dwa pierwsze były stanami uprzywilejowanymi, nie płaciły podatków i miały dostęp
do najwyższych urzędów i godności. Były one jednak wewnętrznie zróżnicowane. Np. wyższe godności duchowne sprawowali wyłącznie duchowni pochodzący
*Jan Szczepański(1970)”Elementarne Pojęcia Socjologii” (P.W.N.)Warszawa.
z arystokracji i szlachty, którzy opływali w dostatki. Niżsi duchowni, wywodzący się zazwyczaj z mieszczaństwa i chłopstwa, często żyli w niedostatku i biedzie. Ogromne zróżnicowanie majątkowe występowało także wśród szlachty, w skład której wchodziła nieliczna, ale bogata i wpływowa arystokracja Spośród 25 milionów mieszkańców ówczesnej Francji do stanów uprzywilejowanych należało ok. 400tys. ludzi. Reszta tworzyła stan trzeci, stanowiący blisko 99% społeczeństwa. Był to stan najbardziej zróżnicowany. Przeważali w nim ludzie niezamożni i biedni, ale zdarzali się też bardzo bogaci. W mieście - obok wielkiej burżuazji, a więc bankierów, kupców, przemysłowców, kamieniczników - do stanu trzeciego należeli także rzemieślnicy, drobni kup0cy, robotnicy i biedota miejska. Na wsi należeli do niego w większości wolni chłopi. Byli oni najliczniejszą warstwą tego stanu. Obok bogatego chłopstwa żyła kilkumilionowa rzesza bezrolnych. Stan trzeci, chociaż wyraźnie przeważający liczebnie w społeczeństwie i ponoszący dużą część ciężarów na rzecz państwa, był pozbawiony praw i dostępu do władzy.
W skład stanu trzeciego wchodzili też ludzie uprawiający wolne zawody. Byli to prawnicy, lekarze, dziennikarze, literaci, uczeni i artyści. Razem z wielką burżuazją tworzyli oni górną warstwę, czyli elitę tego stanu.
„Stany - zapowiedź podstawowej koncepcji stanów królestwa można znaleźć w pracach uczonych z IX i X wieku, którzy podzielili społeczeństwo na trzy grupy: tych co się modlą, tych co walczą i tych co pracują. Ten surowy podział skomplikowa- ło w XII w. wyłonienie się aktywnych grup mieszkańców miast, począwszy od zamoż- nych kupców aż do biednych rzemieślników, czeladników i robotników niewykwalifi- kowanych. Gdy pojęcie społeczności królestwa nabrało charakteru politycznego i w rezultacie rozwinęły się instytucje przedstawicielskie, podział na stany (zazwyczaj trzy) utrzymał się.
Klasycznym przykładem jest parlament angielski. Począwszy od końca XIII w. stało się zwyczajem powoływanie przedstawicieli miast i przedstawicieli hrabstw na zgromadzenia ogólne. Te dwie grupy w końcu w sposób nietypowy dla Europy, zlały się w jedną całość, tworząc Izbę Gmin, która posiadała ważne uprawnienia, m.in. na- kładanie i ściąganie podatków. Z kolei baronowie i wyższy kler utworzyli Izbę Lordów: Kościół powoływał zaś niższy kler do swych instytucji”... ...”W innych państwach Europy różne przedstawicielstwa narodowe - w księstwach niemieckich, w państwach skandynawskich i słowiańskich (zwłaszcza w Polsce), a także kor tezy w Hiszpanii - miały podobny charakter, choć rzadko zwoływano je regularnie. U schyłku średniowiecza, wraz ze wzrostem bardziej dynamicznej gospodarki pieniężnej, pojęcie zamkniętego i odrębnego stanu stawało się coraz bar- dziej nieadekwatne wobec rzeczywistości, choć socjalnie zachowało swą moc obowiązującą aż do czasów nowożytnych, a nawet aż do rewolucji francuskiej”... ...”Stan - grupa społeczeństwa feudalnego wyróżniająca się odrębną pozycją prawną. W dawnej Polsce duchowieństwo i rycerze-szlachta były stanami”¹
—————————————————————————————————— ¹H.R.Loyn (1996)”Encyklopedia popularna” Warszawa: Wyd. Czytelnik
Kasty.
„Kasta - zamknięta grupa społeczna do której przynależność jest uwarunkowana urodzeniem (status osiągnięty), charakteryzująca się endogamicznymi związkami małżeńskimi, odrębną kulturą i stylem życia, określonym statusem w społeczeństwie, dziedziczeniem pozycji i zajęć przez członków, ściśle zrytualizowanymi kontaktami z osobami z poza kasty oraz ściśle przestrzeganymi barierami kastowymi.
Najbardziej rozwinięty i najbardziej złożony (ok. 3000 kast i podkast) jest usankcjonowany religijnie system kastowy (system zamknięty) w Indiach.”...
...”System zamknięty - typ społecznego systemu stratyfikacyjnego, tworzący
taką strukturę społeczeństwa, w której jednostki mają niewielką możliwość zmiany
pozycji społecznej, status społeczny jednostki w społeczeństwach o zamkniętych
systemach stratyfikacyjnych jest najczęściej statusem przypisanym.”...
...”System kastowy - system społeczny, w którym nierówność w dystrybucji
zasobów opiera się na zorganizowanym układzie przypisanych statusów społecznych,
funkcjonującym w ramach kast.” 1
System kastowy to przykład bardzo ostrych podziałów stratyfikacyjnych, które
są oparte na religii przyjmującej, że podział na kasty jest z góry ustanowiony przez siły nadprzyrodzone i że jego przestrzeganie jest nakazem religii. System ten w czystej postaci wykształcił się w Indiach i w wąskim znaczeniu ogranicza się tylko do tego społeczeństwa.
W Indiach wyróżnia się cztery kasty główne i kilka tysięcy podkast. Mimo tego, że Brytyjczycy niejednokrotnie (w okresie kolonizacji) podejmowali wysiłki mające na celu rozbicie tego systemu, to przetrwał on w nienaruszonej formie. Nieoficjalnie został zniesiony w 1949, w dwa lata po odzyskaniu przez Indie niepodległości. Jednak nadal jest potężną siłą w indyjskim społeczeństwie, a szczególnie na obszarach wiejskich. Możliwości małżeńskie oraz zawód zależą tam wyłącznie od kasty. W wielkich miastach większa anonimowość osłabia kastę jako czynnik stosunków społecznych, lecz nawet tam system kastowy odgrywa istotną rolę społeczną.
System kastowy w swoich początkach był to porządek społeczny o charakterze religijnym. Społeczeństwo dzieliło się na grupy ludzi ściśle od siebie odizolowane, o odrębnych cechach społecznych, wzorach życia, obyczajach. Między kastami nie istniała możliwość przejścia - obowiązywał ścisły nakaz endogamii. Człowiek który urodził się w kaście miał w niej pozostać do końca życia, a jeśli przez całe życie przestrzegał (ściśle!) nakazów religijnych i sposobów życia obowiązujących daną kastę, to mógł po śmierci odrodzić się w wyższej kaście. Podstawą izolacji kast było ponowne narodzenie się w kaście wyższej lub niższej - czyli reinkarnacja. Właśnie wiara w reinkarnację była czynnikiem który stabilizował trwałość systemu kastowego, który pozostawał bez zmian przez tysiąclecia. Ktokolwiek chciał go zmienić, naruszyłby system przepisów religijnych i po śmierci odrodziłby się w kaście niższej.
Dla wierzącego Hindusa jedyną możliwością przechodzenia do wyższej kasty, było ścisłe przestrzeganie nakazów kasty, aż do przejścia do kasty najwyższej, z której
1 K. Olechnicki, P. Załęcki (1997) „Słownik Socjologiczny” Toruń: Graffiti BC¹
mógł przejść po śmierci w stan nirwany. Jeśli zaś nie przestrzegał nakazów, jego dusza wcielała się w ciało członka niższej kasty, a potem w ciało zwierzęcia coraz niższego rzędu. Wiara ludzi w Indiach w tak działający system reinkarnacji, zapewniała jego niezmienność. System kastowy skutecznie hamował postęp. Nowoczesna organizacja np. przemysłu czy wojska była niemożliwa, ze względu na to, że członek niższej kasty nie mógł wydawać rozkazów członkowi kasty wyższej. Niemożliwe było także zorganizowanie zbiorowego żywienia, ponieważ każda kasta i podkasta miały swoje ścisłe tabu dotyczące pokarmów. Niemożliwe było także skompletowanie załóg fabrycznych pracujących w te same dni, gdyż każda kasta i podkasta miała swoje święta i obrzędy ściśle przestrzegane.
Kasty były zbiorowościami społecznymi o charakterze klasowym, ale system kastowy opierał się na wierzeniach religijnych i kasty były jednostkami kultu religijnego. Był to system bardzo precyzyjny, dokładnie ustalający zasady wyższości i niższości społecznej. Były to zbiorowości nieprzenikalne, bez kanałów ruchliwości społecznej między nimi. Miały zarówno odrębne wzory moralne jak też wzory fizyczne - zewnętrzne odznaki stroju, wstążki i. t. p., więc przynależność do danej kasty była widoczna na zewnątrz. Był to także podział zawodowy, ponieważ część sposobów życia kasty polegała na wykonywaniu zawodu właściwego dla danej kasty i zawód ten mógł być wykonywany tylko przez członków danej kasty.
W ścisłym znaczeniu kasty były związane z religią i podziały i podziały te są uzasadnione dogmatem religijnym. Jednak w wielu innych społeczeństwach tworzyły się zbiorowości podobne do kast; np. w społeczeństwie feudalnym klasy wyższe, duchowieństwo, arystokracja, miały cechy podobne do kast:
- styl życia właściwy tylko tej klasie,
- odizolowanie,
- nieprzenikalność i brak kanałów ruchliwości,
również endogamia w niektórych klasach.
W społeczeństwie amerykańskim, na południu, niegdyś zbiorowości rasowe były oddzielone tak jak kasty. Murzyni jako niewolnicy byli oddzieleni barierami obyczaju, segregacji w szkołach, publicznych środkach komunikacji, restauracjach, parkach i.t.p.
Również nakazem endogamii i stylu życia. W takim znaczeniu kasta to zbiorowość społeczna o charakterze klasowym zamkniętym, której członkiem zostaje się na podstawie urodzenia i która nie pozwala na zawieranie małżeństw z członkami innych klas (w sposób zrytualizowany), oraz posiada ona ustalone obyczaje i styl życia, odmienne od innych klas. Bariery kastowe są tu w zasadzie nieprzekraczalne. Kasty tego rodzaju mogą mieć uzasadnienie rasowe, stanowe bądź religijne.
Czasem grupy celowe (niektóre), stawiające swoim członkom bardzo wysokie wymagania, przyjmują także cechy kast.
We współczesnym społeczeństwie amerykańskim narzucającym się przykładem kastowości na tle rasowym, jest rasizm. Zasadnicza pozycja społeczna jednostki w tym przypadku, zostaje przesądzona w momencie narodzin i zależy od przynależności do danej rasy. Jednostka tak naprawdę nie ma możliwości zmiany tej pozycji w ciągu swojego życia. Człowiek może stać się bardzo bogaty lecz mimo tego nadal pozostanie „tylko” Murzynem bądź „tylko” kolorowym. Kto inny natomiast może „stoczyć się na dno”, zupełnie upaść moralnie, lecz nadal pozostanie białym czyli lepszym od innych ras.
Południowo-afrykański system apartheidu to także forma kastowości. W tym kraju istnieją cztery kasty: biali, czarni, kolorowi oraz Azjaci. Ludzie ci są przypisani do jednej z kast również przez urodzenie, tak więc ich szanse życiowe także są z góry określone. To gdzie chcą mieszkać, pracować i na kogo głosować, jest zależne od tego w jakiej znajdują się kaście.
Stratyfikacja - charakterystyka, teorie i funkcje.
„Stratyfikacja społeczna (uwarstwienie społeczne) - ustawienie różnych kategorii społecznych w pewnym hierarchicznym porządku, który pociąga za sobą różny dostęp do zasobów społecznych”.¹
Jeżeli ludzie w różnych kategoriach społecznych (zróżnicowanych społecznie), zostają ustawieni w pewnym porządku, który daje im różny dostęp do dóbr społecznych, to mamy do czynienia właśnie ze stratyfikacją społeczną.
„Stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo posiada pewien system rang. Pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś wyżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa.” ²
Społeczeństwa różnią się bardzo co do kryteriów, wg których jednostki są przypisywane do różnych poziomów. W tym samym społeczeństwie mogą funkcjonować obok siebie różne systemy stratyfikacji, w których obowiązują zupełnie inne kryteria umiejscawiania ludzi.
Stratyfikacja ma różne formy i jest cechą wszystkich społeczeństw, poza tymi najbardziej prymitywnymi pod względem rozwoju technologicznego. Jest ona cechą społeczeństw, nie poszczególnych członków. Może być usprawiedliwiana (i jest najczęściej) przez ideologię, z którą najbardziej (ideologią) utożsamiają się ci, którzy najpełniej korzystają z systemu. System ten wraz z ideologią jest przekazywany kolejnym pokoleniom w trakcie procesu socjalizacji.
Stopień stratyfikacji jest określony przez to, jak nierówno rozdzielone są dobra, jak bardzo wyróżniają się klasy społeczne, jak duży ruch jest pomiędzy nimi i jak bardzo są trwałe i niezmienne. Np. w Indiach w systemie kastowym, występuje wysoki stopień stratyfikacji, ponieważ ludzie rodzą się w jakiejś kaście, która posiada zupełnie inne udziały w liczących się dobrach, niż pozostałe kasty i z której zwykle nie można wyjść. Inaczej jest w systemie klas otwartych, takim jak w demokracjach zachodnich, gdzie granice pomiędzy klasami są zmienne, a przejście z jednej do drugiej jest możliwe. Członek społeczeństwa o otwartym systemie klasowym, ucząc
——————————————————————————————————
1 Norman Goodman (1997)”Wstęp do socjologii” Poznań: Zysk i S-ka
2 Peter L. Berger (1988) „Zaproszenie do socjologii“
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. się, pogłębiając swoją wiedzę pracuje nad
tym aby poprawić swoją pozycję klasową, jaką zapewniła mu rodzina, bądź też stara się ją utrzymać. W społeczeństwie amerykańskim w dużym stopniu od wykształcenia zależy rodzaj pracy, dochody, prestiż i udział we władzy.
Ponieważ stratyfikacja ma tak duże znaczenie dla rozwoju dynamiki społeczeństwa, jest ona przedmiotem dużego zainteresowania socjologii. Różne poglądy na ten temat mieli: Karol Marks, Max Weber, Kingsley Davis i Wilbert Moore czy Gerhard Lenski.
Teoria konfliktu wg Marksa
Marks przedstawił prostą (niektórzy twierdzą ze zbyt prostą) teorię stratyfikacji - Marks, Engels, 1848r. Jego zdaniem ci którzy posiadają środki produkcji - czyli materiały potrzebne do wytwarzania dóbr - mogą kontrolować ośrodki władzy, symbole kulturowe, pracę i styl życia innych ludzi. Przez to we wszystkich społeczeństwach istnieje podstawowe napięcie pomiędzy właścicielami, a tymi, którzy środków produkcji nie posiadają - obojętnie czy są to np. wieśniacy i szlachta czy też robotnicy i kapitaliści. Ponieważ posiadacze środków produkcji mają władzę, mogą manipulować symbolami kulturowymi, tworzyć ideologie uzasadniające posiadaną przez nich władzę i przywileje, a równocześnie negujące roszczenia innych do własności i władzy. Jeśli zajdzie taka potrzeba to potrafią zastosować represje i przymus fizyczny wobec tych, którzy kwestionują ich stan posiadania i prawo do władzy. Marks uważał jednak, że ten podstawowy konflikt interesów pomiędzy „posiadaczami” a pozbawionymi władzy i środków produkcji, prowadzi nieuchronnie do sytuacji, w której może dojść do rewolucji wywołanej przez tych ostatnich, którzy pozbawieni są wpływu na wyniki własnej pracy i innych przywilejów.
Marks twierdził, że stratyfikacja nie jest niezbędna i nieuchronna, jeśli tylko środki produkcji staną się własnością zbiorową, a nie własnością nielicznych jednostek. Za powstanie stratyfikacji jego
zdaniem jest odpowiedzialny kapitalizm. Kapitalizm wg niego - każe robotnikom produkować więcej, niż im samym i właścicielom środków produkcji potrzeba, co prowadzi do powstania „wartości dodatkowej”. Wartość tą kapitalista wykorzystuje dla własnego zysku, a nie zwraca jej robotnikom wytwarzającym ją.
Wydarzenia współczesne niezupełnie potwierdzają przewidywania Marksa, ale nie należy ich odrzucać. Wielu socjologów (np. Domhoff 1983) utrzymuje, że władza jest wciąż skoncentrowana w rękach małej elity ekonomicznej i że związki zawodowe nie mogą zaprzestać walki o prawa robotników. Podkreślają oni, że nie jest to łatwe.
Ujęcie wielowymiarowe wg Webera
Weber (1922) przez całe życie był krytykiem Marksa, jednak on również zaproponował konfliktową teorię stratyfikacji. Jednak różnica pomiędzy nimi polegała na tym, że Weber ujmował stratyfikację jako zjawisko wielowymiarowe, a dokładnie dotyczące trzech wymiarów:
- mklas (sfera ekonomiczna),
- grup statusu społecznego - stanów (sfera społeczna),
- partii (sfera polityczna).
Klasy są tworzone przez zróżnicowany popyt ludzi na pracę, dochody, dobra konsumpcyjne i odpowiedni poziom dobrobytu materialnego. Zdaniem Webera może istnieć wiele różnych klas, a posiadanie własności jest tylko jedną z podstaw ich tworzenia się ( w przeciwieństwie do poglądów Marksa). Społeczeństwo nie jest, więc podzielone wyłącznie na tych co „mają” i na tych co „nie mają”, ale jest to bardziej złożony i zróżnicowany system klas. Partie stanowią organizacje władzy, lecz nie zależą bezpośrednio od stosunku własności i środków produkcji. Członkowie danego społeczeństwa mogą posiadać władzę, nie dysponując dużą własnością i na odwrót.
Władza może być wykorzystywana nie w interesie klas posiadających np. wojsko i jego elity rzadko są posiadaczami środków produkcji czy wielkich majątków.
Zatem dla Webera stratyfikacja znaczy więcej niż tylko hierarchię klas odzwierciedlającą stosunki ekonomiczne oraz jest związana z hierarchią władzy i przynależnością do grup statusu społecznego.
Ujęcie funkcjonalistyczne - Davis i Moore
Ich pogląd z 1945r. zakłada, że określona forma stratyfikacji jest nieunikniona i niezbędna społecznie. Społeczeństwo składa się ze złożonego systemu statusów i ról.
Aby mogło (społeczeństwo) dobrze funkcjonować, to pozycje społeczne powinny być zajmowane przez jednostki najlepiej wykwalifikowane. Najważniejsze pozycje często wymagają trudnego, długiego przygotowania (np. aby zostać lekarzem, prawnikiem).
W wyniku czego niewielu ludzi chce przeznaczać na to czas, pieniądze czy nakład pracy. Dlatego aby zachęcić ludzi uzdolnionych do zdobywania wymaganego przygotowania, społeczeństwo musi tworzyć system zróżnicowanych nagród. Ten system to właśnie stratyfikacja społeczna.
„ Gdyby w społeczeństwie każdy mógł zajmować dowolną pozycję, system ten nie byłby konieczny. Tak jednak nie jest - twierdzą Davis i Moore. Talenty i zdolności nie są rozdzielone równo. Nie wszystkie pozycje są jednak tak samo pożądane. Dlatego system stratyfikacji motywuje tych, którzy mają niezbędne umiejętności by zajmować odpowiednie pozycje i dobrze spełniać ich wymagania” 3
Teoria ta, która została zmodyfikowana i udoskonalona, przedstawia podstawowe funkcjonalne wyjaśnienie konieczności i powszechności istnienia systemu stratyfikacji. Spotkało się ono jednak z krytyką. Tumin (1953) twierdził, że nie można ustalić znaczenia funkcjonalnego wszystkich pozycji w społeczeństwie.
Twierdził on, że systemy stratyfikacyjne mają tendencję do odtwarzania się, co sprawia, że stają się nieproduktywne. Osoby które zajmują wyższą pozycję przekazując ją swoim dzieciom, odbierają dzieciom o innym pochodzeniu, ale równych bądź większych zdolnościach, szansę współzawodnictwa o wyższą pozycję. Jednostki nie mają więc zapewnionego rozwoju, a społeczeństwo jest powoli pozbawiane najzdolniejszych jednostek mogących zająć jakąś szczególną pozycję.
Wg Tumina sukces lub jego brak w zdobywaniu nagród społecznych w jednym pokoleniu, jest przekazywany następnemu pokoleniu w rodzinach, co powoduje ograniczenie swobodnego dopasowywania zdolności i nagród, które to jest wymogiem społeczeństwa demokratycznego i wydajnego.
——————————————————————————————————
3 Norman Goodman (1997) „Wstęp do socjologii” Poznań : Zysk i S - ka
Teoria ewolucyjna wg Gerharda Lenskiego
Jest to jedna z nowszych teorii (1966). Wg niego stratyfikacja jest wynikiem wzrostu produkcji ekonomicznej, który prowadzi do powstawania nadwyżek zasobów materialnych, przekraczających znacznie podstawowe potrzeby. W miarę powiększania się nadwyżek, wzrasta zdolność do utrzymywania osób nieproduktywnych, które czasami siłą zawłaszczają sobie te nadwyżki tworząc w ten sposób dla siebie przywileje. Przywileje i władza łączą się ze sobą, bowiem właściciele dóbr mogą i używają władzy do powiększania swego bogactwa, a osoby posiadające władzę, mogą używać jej do przejęcia nadwyżek i zdobycia przez to majątku i prestiżu. Lecz wraz z rozwojem industrializacji, ten długotrwały proces zostaje do pewnego stopnia odwrócony, ponieważ ci którzy są pozbawieni przywilejów, zaczynają się mobilizować i przeciwstawiać nadużyciom władzy i grabieży nadwyżek ekonomicznych (co przewidział Marks). Zaczynają oni zmuszać organizację władzy do przyjęcia bardziej demokratycznych form, najczęściej jednak (czego nie przewidział Marks) bez wywoływania wielkich rewolucji. Rezultatem tego jest wprowadzenie systemu podatkowego, który nakłada wyższe podatki na bogatszych, lub usiłuje to zrobić, przy czym bogaci zawsze próbują się uchylać od tych obciążeń. Dochody z podatków są następnie przeznaczane na oświatę, opiekę zdrowotną, opiekę społeczną i tworzenie miejsc pracy dla mniej uprzywilejowanych.
Jak wiadomo proces taki nie jest zbyt skuteczny, ponieważ posiadacze wielkich dóbr walczą z podatkami i manipulują opinią publiczną, aby przekonać tych mniej uprzywilejowanych, że wysokie podatki nie leżą w ich interesie.
Z omówioną stratyfikacją klasową splecione są również nierówności etniczne. Problem rasy i etniczności to również podstawa nierówności społecznych. Niektórzy ludzie z określonym pochodzeniem narodowościowym
znacznie częściej należą do określonych klas społecznych. Większość etnicznych subpopulacji (np. w USA), znajduje się w niższych klasach, więc konflikty klasowe mogą tam być wzmacniane przez antagonizmy etniczne, między tymi którzy posiadają a tymi którzy chcą posiadać.
Płeć i wiek to dwie najbardziej uniwersalne podstawy stratyfikacji społecznej.
W każdym społeczeństwie inaczej traktuje się kobiety i inaczej mężczyzn. Wzory oczekiwanych zachowań zależą od płci danej jednostki.
Systemy stratyfikacji utrzymują się. System kastowy w Indiach, pomimo oficjalnego zniesienia go. W krajach socjalistycznych także istniał system klasowy, pomimo tego, że oficjalna ideologia głosiła coś zupełnie innego. Na trwałość tego systemu mają wpływ instytucje i procesy społeczne. W zasadzie kilka instytucji społecznych wspiera istniejący system stratyfikacyjny. Legitymizują one dominację konkretnych grup, co ma duży wpływ na utrzymywanie się stratyfikacji. Stratyfikacja to nierówny rozdział wartościowych dóbr społecznych, a najczęściej dóbr ekonomicznych i usług. Zróżnicowany rozdział dóbr określa stratyfikację społeczną, a także przyczynia się do niej. Kiedy owe dobra są nierówno rozdzielane kolejnym pokoleniom (najczęściej tak się dzieje), utrzymuje się istniejący system. Mechanizmem do przekazywania dóbr jest najczęściej rodzina. Rodziny które posiadają znaczne dobra, przekazują je kolejnym pokoleniom. W przypadku indyjskiego systemu kastowego stratyfikacji towarzyszą przekonania religijne, które wspierają system. W nowoczesnych społeczeństwach przemawiająca ideologia skupia się na zasługach jednostki, na ciężkiej pracy, wielkich zdolnościach, równości szans. Zgodnie z takim myśleniem ludzie zajmujący wysoką pozycję, zawdzięczają ją własnym zdolnościom i wysiłkom, a ci którym powodzi się źle, mogą mieć pretensje wyłącznie do siebie.
Również państwo pomaga utrzymywać istniejący system stratyfikacji, poprzez sprawowanie kontroli nad systemem prawnym, który zapewnia przekazywanie i stosowanie praw wspierających system nierównego rozdziału dóbr. Prawo może zachęcać lub zniechęcać jednostki czy rodziny, do przekazywania odziedziczonych dóbr kolejnym pokoleniom, może również tego wymagać lub zabronić. Środki przymusu i władza na którą państwo ma monopol mogą być użyte do wspierania istniejącego systemu.
Społeczne procesy również służą wsparciu istniejącego systemu stratyfikacyjnego. Jest to np. kooptacja czyli włączanie do systemu jednostek, które mogłyby zagrozić jego istnieniu. Poprzez przekazanie im części dóbr można się spodziewać, że nie będą one dążyły do zmiany systemu, a nawet mogą go aktywnie bronić. Wysiłki takie często skupiają się na przywódcach opozycji, którzy otwarcie krytykują system i grożą zmianą. Można próbować przekupić takie jednostki, a także zapraszać je do udziału w kręgach, które mają pewien zakres władzy. Proces ten może mieć charakter pośredni, jak np. dopuszczanie do rozwoju klasy średniej, co jest udziałem wielu społeczeństw przemysłowych. Rozwój tej właśnie klasy zapobiega prawdopodobieństwu zmian i rewolucji.
Podsumowanie
Podsumowując całość, warstwy to określone zbiory ludzi, mniej lub więcej wyraźnie oddzielone od innych kryteriami wyższości lub niższości. Natomiast system kastowy, to zamknięta forma stratyfikacji. Przynależność do stanu, jest sformalizowana prawnie, związana z pochodzeniem i podziałami ekonomicznymi (najczęściej).
Stratyfikacja zaś służy do opisywania społeczeństwa które:
1) rozdziela w nierówny sposób dochody, władzę, prestiż i inne wartościowe dobra,
3)
tworzy odrębne klasy, których członkowie różnią się między sobą pod względem kulturowym, behawioralnym i organizacyjnym” .¹
Innymi słowy jedni dostają więcej od innych, a posiadanie określonych dóbr staje się wyróżnikiem danej kategorii. Np. kobiety i mężczyźni różnią się od siebie nie tylko
Na podstawie cech biologicznych, ale również na podstawie udziału w poszczególnych dobrach, co wzmaga bądź utwierdza różnice biologiczne. Subpopulacje etniczne są inne nie tylko z powodu swych tradycji, ale także
1 Jonathan H. Turner (1998), „Socjologia, koncepcje i ich zastosowanie”
Poznań : Zysk i S-ka
dlatego, że każdej z nich przypada mniej lub więcej rozmaitych dóbr. Robotnicy niewykwalifikowani różnią się od pracowników wykształconych (umysłowych), nie tylko charakterem wykonywanej pracy, ale także ilością cenionych dóbr, które otrzymują.
Stratyfikacja jest jednym z podstawowych problemów wszystkich społeczeństw, ale stanowi również ważną dynamizującą siłę, źródło energii
każdym społeczeństwie.
Bibliografia:
Jan Turowski (1999), „Socjologia wielkie struktury społeczne”, Lublin: Towarzystwo
Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Jan Szczepański (1970), „Elementarne pojęcia socjologii”,
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Redakcja naukowa: A.Kojder, K.Koseła, W.Kwaśniewicz, H.Kubiak, J.Mucha,
J.Szacki, M.Ziółkowski, M.Ofierska, A.Piotrowski, H.Domański, (1999),
Warszawa: Oficyna Naukowa.
H.R.Loyn (1996), “Encyklopedia popularna”, Warszawa: Czytelnik.
Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki (1997), „Slownik socjologiczny”, wyd.I
Toruń: Graffiti BC.
Norman Goodman (1997), „Wstęp do socjologii”, Poznań: Zysk i S-ka.
PeterL.Berger (1998), „Zaproszenie do socjologii” Warszawa : PWN.