PISOWNIA ŁĄCZNA LUB ROZDZIELNA
Pisownia zrostów typu lwipyszczek.
Pisownia zrostów, czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna. Wśród zrostów wyróżniamy takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np. lwipyszczek, lwipyszczka, lwipyszczkiem; maminsynek, maminsynka, maminsynkiem; takie, w których człon pierwszy się odmienia, np. Białystok, Białegostoku, Białymstokiem; dwudziestkapiątka, dwudziestkipiątki, dwudziestkąpiątką; oraz takie, w których człon pierwszy występuje w dwóch formach: nieodmiennej i odmiennej, np. rzeczpospolita, rzeczpospolitej, rzeczpospolitą; albo: rzeczpospolita, rzeczypospolitej, rzecząpospolitą; Wielkanoc, Wielkanocy, Wielkanocą albo Wielkanoc, Wielkiejnocy, Wielkąnocą
UWAGA: Możliwy jest też zapis: Wielka Noc, np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.
Inne przykłady zrostów: pięćdziesiąt, dwieście, dziewięćset itp.; Bogumił, Bogurodzica, czcigodny, dlatego, karygodny, lekceważyć, niespełna, pomału, poniewczasie, powszedni, przedsięwzięcie, psubrat, tymczasem, wiarygodny, widzimisię (= kaprys, zachcianka), wówczas, wtenczas, zmartwychwstanie, zresztą.
Pisownia zestawień typu lwia paszcza.
Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów, a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna, np. boża krówka, czarna jagoda, dzień dobry, konik polny, lwia paszcza, mniej więcej, szewski poniedziałek, sto dwadzieścia pięć, dziewięćset dwa, dwa tysiące sześćset siedemnaście, jaki taki, taki siaki, taka owaka.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje również we wszystkich dokumentach finansowych.
Pisownia wyrażeń typu dziko rosnący, łatwo strawny, nowo otwarty.
Wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie, np. cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący, jednakowo brzmiący, wolno stojący (dom); biało nakrapiany, świeżo malowany, wysoko kwalifikowany, zdalnie kierowany; blisko spokrewniony, ostro zakończony; ogólnie przyjęty, ostro kuty; nowo mianowany, nowo powstający, nowo przyjęty, ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny, trudno czytelny; czysto naukowy, czysto praktyczny, lśniąco biały, rdzennie polski, ściśle naukowy, średnio zamożny (ale także: średniozamożny), wiecznie młody.
UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie. Oznacza to, że składniki tych połączeń nie wykazują już doraźnej cechy obiektu, do którego się odnoszą, lecz — niekiedy ze zmianą znaczenia — stanowią o jego trwałej właściwości, np. dalekowidzący, krótkowidzący (o kimś z wadą wzroku), jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania, klej szybkoschnący, ale: szybko schnąca tkanina, płyta długogrająca (= longplay), ale: długo grająca orkiestra, słabowidzący, słabosłyszący (= schorzenia), ale: kierowca słabo widzący drogę, uczeń słabo słyszący podpowiedź, średnioroczny (= obliczony w skali roku), ale: średnio roczny pobyt za granicą (= trwający około jednego roku), wszystkowidzący (= bystry), ale: wszystko widzący (wokół siebie), wszystkowiedzący (= mądry), ale: wszystko wiedzący (o czymś), zestaw głośnomówiący, ale: głośno mówiący nauczyciel.
Pisownia zestawień typu artysta malarz, lekarz chirurg
Tego typu zestawienia mają pisownię rozdzielną. Człon drugi zestawienia pełni funkcję określenia członu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzący przede wszystkim grafiki, inżynier górnik to inżynier ze specjalnością górniczą. Stosunek tych członów względem siebie jest znaczeniowo nierównorzędny. Należą tu również takie przykłady zestawień, jak: człowiek encyklopedia, filmowiec dokumentalista, kasza manna, kobieta inżynier, kobieta wampir, kołnierzyk golf, ludzie nietoperze, ludzie strusie, miasto ogród, pilot oblatywacz, poseł sprawozdawca.
Pisownia przymiotników złożonych typu jasnoniebieski
Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie, w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim, natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie, pisze się łącznie, np. bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), przeszłoroczny, przeszłomiesięczny, przeszłotygodniowy (= odpowiednio: z zeszłego roku, miesiąca, tygodnia), ale: przeszło roczny (= trwający ponad rok), przeszło miesięczny (= trwający ponad miesiąc), przeszło tygodniowy (= trwający ponad tydzień).
UWAGA 1: Łącznie piszemy również przymiotniki złożone z więcej niż dwu członów określające kolory mieszane, gdzie kolor zasadniczy określany jest przez człon ostatni, np. burozielonobrązowy (= brązowy z odcieniem burozielonym), szaroniebieskosrebrzysty (= srebrzysty z odcieniem szaroniebieskim), żółtobrunatnozielony (= zielony z odcieniem żółtym i brunatnym).
UWAGA 2: Łącznie piszemy również przymiotniki złożone z więcej niż dwu członów, rozpoczynające się od członu nieimiennego (a więc nie od członu rzeczownikowego, przymiotnikowego, liczebnikowego lub zaimkowego) albo rozpoczynające się od członu imiennego, ale niezakończonego na o, np.: bezwłasnowolny, czteroipółmiesięczny, niewymiennoczłonowy, ponoworoczny, trzydziestosiedmioipółletni
Pisownia połączeń z liczebnikiem pół
Pisownia połączeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest rozdzielna, gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym, czyli oznacza jedną z równych części, a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu, np. pół biurka, pół butelki, pół dnia, pół domu, pół drogi, pół godziny, pół kilograma, pół kopy, pół lasu, pół metra, pół miesiąca, pół minuty, pół podwórka, pół pola, pół roku, pół tuzina, pół życia; pół biedy, pół słowa, pół sukcesu, pół wieku.
Gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego, jego pisownia jest łączna.
Złożenia pół + rzeczownik: Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to, że złożenie takie zachowuje się podobnie jak inne rzeczowniki, tzn. odmienia się przez przypadki (np. półkula, półkuli, półkulę itd.); może być określane przez przydawki (np. nowy półkożuszek) itp. Rzeczowniki: półakord, półakt, półarkusik, półarkusz, półarystokrata, półautomat, półautomatyka, półbarkas, półbateria, półbeczka, półbrzask, półbut, półchłodnia, półcywil, półdiablę, półdniówka, półdystans, półetap, półetat, półetatowiec, półfabrykat, półgłówek, półgodzina, półgolf, półjedwab, półkolonia, półkolumna, półkożuszek, półkrew, półksiężyc, półkula, półlitrówka, półmetek, półmisa, półmrok, północ, półnuta, półobrót, półpiętro, półprzewodnik, półprzysiad, półpunkt, półsierota, półsurowiec, półświatek, półtakt, półton, półtuzin, półwiek*, półżołnierz;
* UWAGA: Wyraz półwiek jest zrostem, nieco już przestarzałym, ale nadal spotykanym w wyrażeniu przed półwiekiem, choć można też pisać przed pół wiekiem (konstrukcja składniowa o regularnej budowie, jak przed pół rokiem, przed półtora rokiem).
Złożenia pół + przymiotnik: półarkuszowy, półciężki, półfeudalny, półfinałowy, półhektarowy, półlitrowy, półmetrowy, półprzewodnikowy, półszylingowy, półtropikalny.
Złożenia pół + formy czasownikowe: półklęczeć, półleżeć, półstać, półwisieć, półżartować; półokryty, półotwarty, półprzyuczony, półwiszący; półleżał, półleżąc, półstał, półstojąc, półwisiał, półwisząc, półżartował, półżartując.
Złożenia pół + przysłówek: półdarmo, półgłośno, półlegalnie, półnago, półoficjalnie, półprzytomnie, półżywo.
Złożenia pół + liczebnik: Liczebniki ułamkowe: półtrzecia, półczwarta, półósma.
UWAGA: Poprzedzający powyższe złożenia, zwłaszcza przymiotniki i rzeczowniki, przyimek na wpływa na ich pisownię, jeśli cząstka pół wiąże się strukturalnie z przyimkiem, np. Banknot na pół rozcięty (= niecałkowicie rozcięty) da się skleić, ale: Na półrozcięty banknot przyłożył taśmę klejącą. WYJĄTKI: Odstępstwem od tej reguły są połączenia: na półkrótko, na półmiękko, na półtwardo, na półsurowo.
Wyraz pół piszemy rozdzielnie, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np. pół zabawa, pół nauka — to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa i nauka — jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki; pół spał, pół czuwał to nie określenie dwu różnych stanów (półspał i półczuwał), ale jednego, polegającego na tym, że ktoś w połowie spał, a w połowie czuwał; pół kpiąco, pół poważnie — to nie dwie odrębne cechy (półkpiąco i półpoważnie), lecz jedna, oznaczająca, że ktoś w połowie mówił z kpiną, a w połowie z powagą; pół fantastyczny, pół realistyczny — to nie dwie odrębne cechy (półfantastyczny i półrealistyczny), ale jedna, oznaczająca, że coś jest jednocześnie fantastyczne i realistyczne, np sen.
Przyimki do, na, o, od, po, przez, przy, za z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie, np. Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie. Podziel to na pół. Wymieszała oliwę pół na pół z musztardą. O pół do ósmej będę pod kinem. Od pół godziny czekam na ciebie. Dzieci dostaną po pół jabłka. Przez pół dnia oglądał telewizję. Plotkowały przy pół czarnej. Za pół godziny będę u was.
Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię — łączną lub rozdzielną: a) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie, gdy wyrażenie w pół znaczy `w połowie', np. przerwać w pół słowa, przerwać w pół zdania, załatwić coś w pół godziny, zatrzymać się w pół drogi; b) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie, gdy wyrażenie wpół znaczy: 1. `w pasie', np. Objął Ewkę wpół. 2. `na połowę, w połowie', np. Zgiąć arkusz wpół. 3. `niezupełnie, częściowo', np. Patrzyła na wpół drwiąco (ale: Patrzyła wpółdrwiąco). 4. moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami, np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej.
Pisownia połączeń z liczebnikiem z rzeczownikiem ćwierć jest rozdzielna, gdy ćwierć jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym, czyli oznacza jedną z czterech równych części, a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu, np. ćwierć szklanki mleka; odważył ćwierć kilograma cukru; szli ćwierć mili przez wrzosowiska.
Gdy liczebnik ćwierć jest częścią wyrazu złożonego, jego pisownia jest łączna, np. ćwierćfinał, ćwierćinteligent, ćwierćnuta, ćwierćwiecze; ćwierćarkuszowy, ćwierćfinałowy, ćwierćwiekowy.
Pisownia łączna i rozdzielna wyrażeń przyimkowych.
Pisownię łączną mają dawne połączenia przyimkowe, które we współczesnej polszczyźnie są zrostami, np. dlaboga, dlaczego, dlatego, dokoła, donikąd, dookoła, dopóki, dopóty, doprawdy, dotąd, dotychczas, nadal, nadaremnie, nadto, nadzwyczaj (= wyjątkowo), naonczas, naówczas, naprawdę, naprędce, naprzeciwko, naprzód, naraz, nareszcie, nasamprzód, natenczas, natomiast, natychmiast, naumyślnie, nawet, nawzajem, nazbyt, nieomal, niespełna, niezadługo (= wkrótce), omal, oto, otóż, podówczas, pojutrze, pokrótce, pomaleńku, pomalutku, pomału, ponadto, poniewczasie, popojutrze, pospołu, pośrodku, potem (= później), powoli, powolutku, przedtem (= dawniej, wcześniej), przedwczoraj, przeto, wbrew, wcale, wkoło, wniwecz, wonczas, wówczas, wpław, wpośród, wprawdzie, wprost, wprzód (= najpierw), wprzódy, wraz, wręcz, wspak, wstecz, wszerz, wtem (= nagle), wtenczas, wzdłuż, wzwyż, zadość, zaiste, zaledwie, zanadto, zanim, zapewne, zaprawdę (= istotnie), zaraz, zarazem, zarówno, zatem, zawczasu, zazwyczaj, zgoła, znienacka, znowu, znów, zrazu, zresztą.
UWAGA: Należy zwrócić uwagę na różnice w pisowni zależne od znaczenia:
dlaboga (= na litość boską: Dlaboga! Co oni robią?!), ale: Dla Boga by oddał życie,
dlaczego (= po co, z jakiego powodu: Dlaczego nic nie robisz?), ale: Dla czego i dla kogo tak się poświęcasz?,
dlatego (= więc: Była zima, dlatego wszyscy chodzili w rękawiczkach), ale: Dla tego chłopca przygotuj osobny zestaw pytań,
dokoła (= wokół: Gdziekolwiek spojrzysz, dokoła lasy), ale: Zapisał się do koła humanistycznego,
doprawdy (= rzeczywiście: Doprawdy nie wiem, co począć), ale: W ten sposób nigdy nie dojdziesz do prawdy,
nadaremnie (= na darmo: czekać na coś nadaremnie), ale: patrzeć na daremnie proszących o pomoc ludzi,
nadto (= zbyt dużo; oprócz tego: Miała jej za złe, że nadto uwagi poświęca strojom; Pracował, a nadto studiował zaocznie), ale: Nic milszego nad to spotkanie,
nadzwyczaj (= wyjątkowo: Wyglądasz nadzwyczaj pięknie), ale: Przedkładał wygodę nad zwyczaj tutaj panujący,
naprawdę (= rzeczywiście: Czy naprawdę takie jest twoje zdanie?), ale: Nie ma co liczyć na prawdę — nikt jej nie ujawni,
naprzód (= do przodu; wcześniej; najpierw: pobiec naprzód; na trzy miesiące naprzód; naprzód powiedz, o co ci chodzi), ale: pobiec na przód pociągu; włożyć golf tył na przód,
naraz (= nagle; jednocześnie: Naraz otworzyły się drzwi; Przeskakiwał po dwa stopnie naraz), ale: To lekarstwo masz na raz (= na jeden raz), Na raz wstajemy, na dwa kucamy; Nie zareagował na raz postawione pytanie,
nasamprzód (= najpierw: Nasamprzód skosił łąkę), ale: Poszedł na sam przód pociągu,
natenczas (= wtedy: Mój ojciec był natenczas majorem), ale: Wyjeżdżał na pół roku za granicę, dlatego na ten czas odnajmował mieszkanie,
nazbyt (= zbytnio: Był nazbyt tęgi), ale: 60% plonu przeznaczył na zbyt, resztę — na paszę,
niezadługo (= wkrótce: Dał znać listem, że niezadługo przyjedzie), ale: Siedźcie tam nie za długo,
oto (= wyraz wzmacniający zaimek wskazujący: Został mi tylko ten oto przyjaciel), ale: O to chodzi, że nie masz racji,
ponadto (= oprócz tego: Nie miał zdolności, a ponadto był nieśmiały), ale: Nic nie pamiętał ponad to jedno wydarzenie,
wkoło (= wokół czegoś: biegać wkoło betonowych klombów), ale: wpisać trójkąt w koło; Pies obiegł dom w koło; Oglądał się w koło; Mówił w koło to samo,
wprawdzie (= mimo że, chociaż: Wprawdzie chodził do szkoły, ale niczego się nie nauczył), ale: W prawdzie odnalazł sens życia,
wprzód (= najpierw: Wprzód zjadł śniadanie, potem wyszedł), ale: Wysunąć ramię w przód,
wtenczas (= wtedy: Odwiedzę was dopiero wtenczas, kiedy skończę pilną pracę), ale: Przed 50 laty, w ten czas pełen niepokoju, studiowałem w zupełnie innych warunkach,
zadość (= zgodnie z: Czyniła zadość jego estetycznym wymaganiom), ale: Wszyscy studenci uważali ten artykuł za dość trudny,
zaledwie (= tylko, jedynie: Przeczytał zaledwie pół rozdziału), ale: Rozglądał się za ledwie dostrzegalną śrubką,
zanadto (= za bardzo, zbyt: Zanadto ją rozpieszczasz), ale: Uznałem jego wymagania za nadto wygórowane,
zanim (= spójnik: Wyrzuć śmieci, zanim pójdziesz na trening), ale: Pies ruszył gwałtownie, a za nim jego pan,
zapewne (= prawdopodobnie: Wrócę zapewne wieczorem), ale: Ukarał go za pewne niedociągnięcia,
zaprawdę (= istotnie: Zaprawdę nie jestem wtajemniczony), ale: Trudno jej słowa uznać za prawdę,
zaraz (= za chwilę: Zaraz przekażę mu wiadomość), ale: Za raz tylko popełniony błąd nie należy nikogo karać,
zarówno (= podobnie jak: Zarówno żyrafa, jak i mysz należą do ssaków), ale: Za równo maszerującymi piechurami podążali kawalerzyści,
zazwyczaj (= na ogół, z reguły: Zazwyczaj nikomu nie pożyczam pieniędzy), ale: Palenie papierosów w biurze uważał za zwyczaj, z którym nie ma sensu walczyć,
zresztą (= ostatecznie, poza tym: Nie zdążymy już do sklepu, zresztą nie wystarczyłoby nam pieniędzy), ale: Miał gest, więc rachunek z resztą zostawił kelnerowi.
Pisownia przyimków złożonych pisze się łącznie, np. ponad, popod, poprzez, spod, spomiędzy, sponad (Sponad gór świeciło słońce, por. niżej), spoza, sprzed, znad, zza,
UWAGA: ale: Z ponad (= z więcej niż) stu dwudziestu kandydatek do konkursu Miss Polonia tylko dziesięć przeszło do finału.
Pisownia wyrażeń typu ręka w rękę, sam na sam, od deski do deski. Pisownia członów tego typu wyrażeń jest rozdzielna, np. łeb w łeb, oko w oko, raz w raz (= raz za razem, słowo po słowie, wet za wet, ziarnko do ziarnka, z miesiąca na miesiąc, z roku na rok.
Rozdzielnie pisze się też wyrażenie w tę i we w tę: Dźwig miarowo poruszał się w tę i we w tę stronę. Dopuszczalna jest też pisownia tego wyrażenia jako potocznego wte i wewte: Kręciła się bezmyślnie wte i wewte.
Pisownia formy zaimkowej -ń z przyimkami. Forma zaimkowa -ń nie stanowi samodzielnej sylaby. Z przyimkami pisze się ją łącznie, np. nań = na niego, nadeń = nad niego, przedeń = przed niego, przezeń = przez niego, weń = w niego, zeń = z niego.
UWAGA: Powyższe formy dopuszczalne są tylko w rodzaju męskim.
Pisownia wyrazów z przedrostkami. W języku polskim wszystkie przedrostki — rodzime i obce — pisze się łącznie z wyrazami pospolitymi, np.
a- anormalny, apolityczny, aspołeczny, ateizm;
anty- antyfeminista, antynarkotyczny, antynikotynowy;
archi- archidiakon, archikatedralny;
arcy- arcybanalny, arcybiskupstwo, arcyksiążęcy, ale: arcy-Polak, zob. 47;
bez- bezpłatnie, bezpretensjonalny, bezradność, bezsenność, beztroska, bezzwłoczny;
beze- bezecnie, bezecny;
do- dobrnąć, docelowy, dogłębny, dokładka, dokształcić, dorzecze;
eks- ekskierowniczka, eksmąż, eksminister, eksprzewodniczący, ale: eks-Polak, zob. 47;
ekstra- ekstraklasa, ekstranowoczesny;
hiper- hiperdźwiękowy, hiperinflacja, hiperpoprawność;
infra- infradźwiękowy, infrastruktura;
kontr- kontrreformacyjny, kontrtytuł;
maksi- maksispódnica, maksisukienka;
midi- midipłaszczyk, midispódnica;
między- międzyludzki, międzyzwiązkowy, międzyżebrze;
mini- miniparasol, minirecenzja, minirozmówki, minispódniczka;
na- napisać, naprzeciw, naskórek, nastrojowy, nastawka;
nad- nadgniły, nadodrzański, nadsztygar, nadużywać, nadżerka, nadżółkły;
nade- nadebrać, nadedrzeć, naderwać, naderżnąć;
o- ochłodzenie, ochrypnąć, ochrzczony, okruszyna;
od- odbiorca, odgrodzić, odpłatność, odpowiedzialny, odseparowany, odświętny;
ode- odebrać, odedrzeć, odegrać, odetkać, odezwać się;
około- okołobudżetowy, okołoksiężycowy, okołorównikowy, okołosłoneczny, okołoziemski;
pan- panamerykański, paneuropejski, panslawizm;
po- pobernardyński, pobłądzenie, pobratymiec, pochwalić, pociąć, pogrobowiec, pokątnie;
pod- podbramkowy, podchodzić, podchorąży, podchwytliwie;
pode- podebrać, poderwać, podeschnięcie, podetrzeć;
ponad- ponadczasowo, ponaddźwiękowy, ponadetatowy, ponadpaństwowy, ponadplanowo, ponadplemienny,ponadto, ponadtysiącletni;
post- postImpresjonizm, postkolonialny, postkomunistyczny, postpenitencjarny, ale: post-Jugosłowianin,
poza- pozabiblijny, pozaksięgowy, pozakulisowy;
przeciw- przeciwciało, przeciwdziałać, przeciwuczuleniowy, przeciwwaga, przeciwzawałowy;
przed- przedhistoryczny, przedmałżeński, przedmecz, przedzamcze, przedzawałowy, w przeddzień;
przede- w przededniu;
przy- przyrumienić, przysłówek, przystrzyc, przyśpiewka, przyziemnie;
pseudo- pseudoartysta, pseudoarystokrata, pseudofilozoficzny, ale: pseudo-Rosjanin, zob. 47;
super- superarbiter, superczuły, superforteca, ale: super-Europejczyk;
śród- śródlądowy, śródpiętro, śródskórnie, śródtytuł, śródziemnie;
u- ukłuć, ukrwienie, ukwiecony, umniejszać, upiłować, urwać, uśmiech;
ultra- ultrafiolet, ultrakrótki, ultraradykalny, ale: ultra-Azjata,;
w- wciągnąć, wcierać, wgniecenie;
we- wemknąć się, wepchnięcie, wewnętrznie, wewnętrzny, wezwać;
wice- wicekanclerz, wicekonsul, wicekrólestwo, wiceprezydent, wiceprzewodnicząca;
wokoło- wokołomarsjański, wokołosłoneczny, wokołoziemski;
wokół- wokółksiężycowy, wokółziemski;
z- zgasić, zgwałcić, znormalizowany, zwapnienie;
za- zabłądzić, zabudować, zaczarowany, zaćmienie, zatrzaska, zatwierdzający, zażądać;
ze- zeschły, zespolić, zeszlachetnieć, ześlizg, zewsząd.
UWAGA 1: Na pisownię niby-, quasi- .
UWAGA 2: Należy odróżnić przedrostek około- (= wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś), pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. okołorównikowy, od partykuły około (= mniej więcej, w przybliżeniu), pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np. około godzinny postój, około dwuipółgodzinny wykład, ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie.
Pisownia wyrażeń zaimkowych. Połączenia zaimka i następującej po nim innej części mowy to wyrażenia zaimkowe. Pisze się je rozdzielnie, np. co chwila, co dzień, co godzina, co miesiąc, co niedziela, co rok, co roku, co tydzień, co wieczór; co do (tego), co gorsza, co gorsze, co najmniej, co prędzej, co tchu, co za (przygoda), czym prędzej, kto zacz, tym bardziej, tym gorzej, tym lepiej.
WYJĄTKI: Odstępstwem od tej zasady jest pisownia łączna wyrażeń zaimkowych będących zrostami: coraz, toteż (= więc), tymczasem, oraz złożeniami: cogodzinny, comiesięczny, coroczny, cotygodniowy, codziennie, corocznie, cotygodniowo.
Pisownia zaimków złożonych typu ten sam, taki sam. Pisownia zaimków złożonych, np. ten sam, ta sama, to samo, tym samym (autobusem) i tym samym (= przez to samo, wobec tego, np. tym samym muszę z tego zrezygnować); taki sam, takie samo, tak samo, tyle samo; jaki taki, jaka taka, jakie takie, jako tako, jakiś tam, ktoś tam, skądś tam jest rozdzielna.
WYJĄTKI: tamten, tamtędy (zrosty).
Pisownia wyrazu jak. Wyraz jak, towarzyszący przymiotnikom i przysłówkom w stopniu najwyższym, pisze się z tymi formami rozdzielnie, np. jak najdłuższy, jak najkorzystniejszy, jak najlepszy, jak najdłużej, jak najkorzystniej, jak najlepiej, wyrażenie jak gdyby.
Pisownia wyrazu indziej. Wyraz indziej występuje tylko w połączeniach: gdzie indziej, kiedy indziej, nigdzie indziej, wszędzie indziej. Ich pisownia jest rozdzielna
Pisownia partykuł typu bądź, bodaj, byle, chyba, ci, co, lada
Pisownia wybranych partykuł jest rozdzielna
bądź bądź co bądź, Co bądź mi daj do jedzenia.
bodaj Bodaj go licho wzięło!
byle Byle do jutra! byle kto, byle co, byle jak, byle gdzie, byle kiedy (ale: bylejakość, z bylekąd);
chyba Chyba nie przyjdę, Chyba to się nie uda, Ma chyba ze sto lat.
ci A to ci heca! Masz ci los!
co Co ona taka dziś zdenerwowana? Zatrzymywał się co krok.
lada lada chwila, lada moment, lada kto, lada co (ale: ladaco = nicpoń), lada kiedy, nie lada sztuka;
niech Niech już zacznie czytać, Niech wysprząta ten pokój, Niech mi wolno będzie powitać szanownych gości.
niechaj Niechaj żyje nam!
no Cicho no bądźcie! daj no;
oby Oby przepadł! Oby się nie spóźnili.
tak tak dalece, tak jakoś, tak sobie, że tak powiem;
tam tam do licha, On ma już jakieś tam patenty.
też Też mi odpowiedź, Włada biegle angielskim i niemieckim, a zna też fiński.
to Co to była za piękna gra! Co to za jeden? Kogo to ja spotykam!
tu Co tu gadać, Co tu robić?
Pisownia partykuł -że, -ż, -li, -ć. Pisownia partykuł -że, -ż, -ć jest łączna: bodajże (= chyba), chodźże, wracajże, tenże, tamże, chodźmyż, wracajmyż, czemuż, gdzież, jakaż, kiedyż, któż, pókiż, boć, ponoć, toć.
Pisownia partykuły -li (= czy) jest łączna: Znaszli ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa? (Mickiewicz), Chceszli wiedzieć, jaki demon czy bóg porwał cię w powietrze? (Kossak-Szczucka), Bartkali to wina czy twoja?, Nie wiedział, rychłoli skończy pracę w ogródku.
Li (= wyłącznie, jedynie, tylko, też) w połączeniu li tylko pisze się osobno: Nazwiska Jego pozwoliłem sobie użyć (...) li tylko dla reklamy niniejszego felietonu (Kisiel).
Pisownia spójnika że jest rozdzielna: bodaj że, mimo że, pomimo że, prawie że, tak że (ale: także = również), tylko że, właśnie że
Pisownia cząstek wyrazów -ąd, -ędy, -dziesiąt, -dziesty. Pisownia tych cząstek jest zawsze łączna:
-ąd dokąd, odkąd, skąd, znikąd, z bylekąd;
-ędy którędy, owędy, tędy, wszędy;
-dziesiąt sześćdziesiąt, dziewięćdziesiąt;
-dziesty dwudziesty, trzydziesty;
-dzieści trzydzieści, czterdzieści;
-inąd skądinąd, znikądinąd;
-kolwiek aczkolwiek, cokolwiek, czegokolwiek, gdziekolwiek, jakikolwiek, jakkolwiek, kiedykolwiek, którykolwiek;
-kroć częstokroć, pięciokroć, stokroć, tysiąckroć, wielekroć;
-krotny dwukrotny, trzykrotny, pięciokrotny, dwudziestokrotny;
-krotnie czterokrotnie, stokrotnie, wielokrotnie;
-mość jegomość, jejmość, waszmość;
-nasty jedenasty, dwunasty, szesnasty;
-naście dwanaście, czternaście, szesnaście;
-set sześćset, osiemset.
Pisownia końcówek -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście bez względu na to, po jakiej części mowy występują końcówki -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście, pisze się je zasadniczo łącznie: pisałam, nauczyłeś się, zatrzymaliśmy się; Wreszciem się go pozbył! Dawnośmy nie byli w Gdańsku. W Gdańskuśmy dawno nie byli. Ręcznikam zapomniał. Kiedyście tam byli? Kiedy tameście byli?
Pisownia łączna cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście. Cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście pisze się łącznie z następującymi kategoriami wyrazów:
Z osobowymi formami czasowników: robiłbym, posprzątałabyś, upiekłby, zapaliłybyśmy, zrzeszylibyście się.
Z osobowymi formami czasowników użytymi w funkcji bezosobowej: malowałoby mu się dobrze w plenerze; należałoby go odwiedzić; wydawałoby się, że zda ten egzamin; wypadałoby złożyć życzenia.
Z następującymi partykułami:
ale alebym, alebyś, aleby, alebyśmy, alebyście;
ależ ależbym, ależbyś, ależby, ależbyśmy, ależbyście;
ani anibym, anibyś, aniby, anibyśmy, anibyście;
azali azalibym, azalibyś, azalibyśmy, azalibyście;
bodaj bodajbym, bodajbyś, bodajby, bodajbyśmy, bodajbyście;
chyba chybaby;
czy czybym, czybyś, czyby, czybyśmy, czybyście;
czyż czyżbym, czyżbyś, czyżby, czyżbyśmy, czyżbyście;
gdzież gdzieżbym, gdzieżbyś, gdzieżby, gdzieżbyśmy, gdzieżbyście;
jakże jakżebym, jakżebyś, jakżebyśmy, jakżebyście;
jakżeż jakżeżbym, jakżeżbyś, jakżeżby, jakżeżbyśmy, jakżeżbyście;
niech niechbym, niechbyś, niechby, niechbyśmy, niechbyście;
niechaj niechajbym, niechajbyś, niechajby, niechajbyśmy, niechajbyście;
nuż nużbym, nużbyś, nużby, nużbyśmy, nużbyście;
oby obym, obyś, oby, obyśmy, obyście;
otóż otóżby;
zali zaliby.
Z większością spójników, a zwłaszcza z następującymi:
aby abym, abyś, abyśmy, abyście;
aczkolwiek aczkolwiekbym, aczkolwiekbyś, aczkolwiekby, aczkolwiekbyśmy, aczkolwiekbyście;
albo albobym, albobyś, alboby, albobyśmy, albobyście;
albowiem albowiembym, albowiembyś, albowiemby, albowiembyśmy, albowiembyście;
alboż albożbym, albożbyś, albożby, albożbyśmy, albożbyście;
ale alebym, alebyś, aleby, alebyśmy, alebyście;
ani anibym, anibyś, aniby, anibyśmy, anibyście;
aż ażbym, ażbyś, ażby, ażbyśmy, ażbyście;
ażeby ażebym, ażebyś, ażeby, ażebyśmy, ażebyście;
bo bobym, bobyś, boby, bobyśmy, bobyście;
byle bylebym, bylebyś, byleby, bylebyśmy, bylebyście;
chociaż chociażbym, chociażbyś, chociażby, chociażbyśmy, chociażbyście;
choć choćbym, choćbyś, choćby, choćbyśmy, choćbyście;
czyli czylibym, czylibyś, czyliby, czylibyśmy, czylibyście;
gdy gdybym, gdybyś, gdyby, gdybyśmy, gdybyście;
gdyż gdyżbym, gdyżbyś, gdyżby, gdyżbyśmy, gdyżbyście;
iż iżbym, iżbyś, iżby, iżbyśmy, iżbyście;
jak (= jeśli, gdy) jakbym, jakbyś, jakby, jakbyśmy, jakbyście;
jakkolwiek jakkolwiekbym, jakkolwiekbyś, jakkolwiekby, jakkolwiekbyśmy, jakkolwiekbyście;
jako jakobym, jakobyś, jakoby, jakobyśmy, jakobyście;
jednak jednakbym, jednakbyś, jednakby, jednakbyśmy, jednakbyście;
jednakże jednakżebym, jednakżebyś, jednakżeby, jednakżebyśmy, jednakżebyście;
jeśli jeślibym, jeślibyś, jeśliby, jeślibyśmy, jeślibyście;
jeżeli jeżelibym, jeżelibyś, jeżeliby, jeżelibyśmy, jeżelibyście;
lecz leczbym, leczbyś, leczby, leczbyśmy, leczbyście;
nim nimbym, nimbyś, nimby, nimbyśmy, nimbyście;
niż niżbym, niżbyś, niżby, niżbyśmy, niżbyście;
ponieważ ponieważbym, ponieważbyś, ponieważby, ponieważbyśmy, ponieważbyście;
przecież przecieżbym, przecieżbyś, przecieżby, przecieżbyśmy, przecieżbyście;
skoro skorobym, skorobyś, skoroby, skorobyśmy, skorobyście;
tedy tedybym, tedybyś, tedyby, tedybyśmy, tedybyście;
to (= więc) tobym, tobyś, toby, tobyśmy, tobyście;
więc więcbym, więcbyś, więcby, więcbyśmy, więcbyście;
zanim zanimbym, zanimbyś, zanimby, zanimbyśmy, zanimbyście;
zaś zaśbym, zaśbyś, zaśby, zaśbyśmy, zaśbyście;
zatem (= więc) zatembym, zatembyś, zatemby, zatembyśmy, zatembyście;
że żebym, żebyś, żeby, żebyśmy, żebyście.
W wyrazach porównawczych:
jakby Wyglądała, jakby była przestraszona.
jakoby Śpiewała jakoby jakaś profesjonalna śpiewaczka.
niby Pasierbica jest dla niej niby córka.
Pisownia rozdzielna cząstek bym, byś, by, byśmy, byście.
Pisownia łączna partykuły nie
Z rzeczownikami: niebezpieczeństwo, niechrześcijanin, niecierpliwość, niedopuszczenie, niedyskrecja, niefizyk, niekapitalista, nienaturalność, niepokój, nieszczęście, niezdyscyplinowanie, nieziemskość, niezorganizowanie, nieżyciowość,
UWAGA 1: ale: nie-Aleksandrostwo, nie-Europejczycy, nie-Nigeryjka, nie-Polak,
UWAGA 2: ale: nie chrześcijanin, lecz muzułmanin.
Z przymiotnikami: nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehałaśliwy, niekrakowski, niemiłosierny, nieodmienny, nieprzytulny, niesłony, nietykalny,
UWAGA 1: ale: nie-Szekspirowski (dramat)
UWAGA 2: ale: nie krakowski, lecz warszawski
UWAGA 3: ale: nie gorszy
Z przysłówkami utworzonymi od przymiotników: niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; są to przysłówki utworzone od przymiotników niedrogi, niejasny, niemiły, nietrudny. Bez względu na to, jaką funkcję pełnią te przysłówki w zdaniu, piszemy je łącznie: Niemile mnie zaskoczył (niemile — okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo — orzecznik), ale: nie drożej
Z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykłady oznaczone literą a), czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.
(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także: (b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono);
(a) nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także: (b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także: (b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;
(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także: (b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną:
a) w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący; nie leżący, lecz siedzący; nie leżący, tylko siedzący; siedzący, a nie leżący;
b) w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący, ani nie czytający).
Pisownia rozdzielna partykuły nie
Przed czasownikami: nie chcieć, nie odbyć, nie zrywać, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowałem, nie zawiadomiła, nie świeciło, nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś, niech nie krzyczy, Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej książki, nie wypadało się śmiać.
Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:
nie dojadać (= głodować, oszczędzać na jedzeniu); dojadać (= kończyć jedzenie),
nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać),
nie dostawać (= nie otrzymywać, brakować); dostawać (= otrzymywać),
nie dosypiać (= spać krócej, niż się powinno); dosypiać (= śpiąc, dotrwać do pewnego czasu).
Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać: Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza, a także do używanego w środowisku prawniczym zwrotu nie omieszkać stawiennictwa (= nie zaniedbać stawienia się gdzieś).
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia: Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy), Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa.
Przed wyrazami brak, można, potrzeba, trzeba, warto, wiadomo, wolno, które mają znaczenie czasownikowe, np. nie brak, nie można, nie potrzeba, nie trzeba, nie warto, nie wiadomo, nie wolno,
UWAGA: ale: Niepodobna tego odczytać. Wyraz niepodobna (= jest trudno, nie można) wyjątkowo pisze się łącznie.
Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na -ąc i -łszy, -wszy oraz formami nieosobowymi zakończonymi na -no, -to: nie będąc na przyjęciu; nie zdając sobie sprawy; nie zjadłszy obiadu; nie załatwiwszy sprawy do końca; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy złodziei.
Przed liczebnikami: nie trzy; nie dwanaście; nie pierwszy; nie dwunasty; nie dwoje dzieci, ale troje; nie jeden milion pochłonął mu hazard, lecz ponad dwa miliony,
WYJĄTKI: ale wyjątkowo: niejeden (= wielu, ten i ów), niejedno.
Przed zaimkami: nie my to zrobiliśmy; nie każdy to potrafi; nie swój majątek przegrał; nie nasze auto; nie ten autobus; nie to zagadnienie; nie wszędzie; nie tu; nie tutaj; nie tam; nie tyle,
UWAGA: ale: nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, poniektórzy, nieswój (= niezdrów), niewiele, niewielu.
Przed wyrażeniami przyimkowymi: nie dla nas; nie z nim; nie przez każdego; nie o Marysi; nie w szkole; nie za długo; nie na czasie,
UWAGA ale: niezadługo (= wkrótce) dotrze do nas.
Przed partykułami byle, lada: Jedziecie nie byle gdzie. Nie byle kto nas odwiedził. Nie lada opinię sobie wyrobił. To była nie lada propozycja.
Przed przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników: nie bardzo; nie całkiem; nie dosyć; nie dziś; nie tylko; nie wczoraj; nie wnet; nie zaraz,
WYJĄTKI: ale wyjątkowo: niebawem, nieraz [z akcentem na nie-] (= często, ale: nie raz [z akcentem na raz], ale wiele razy), niezbyt.
Przed przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym: nie lepszy, nie najlepszy; nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy; nie gorszy, nie najgorszy; nie lepiej, nie najlepiej; nie łatwiej, nie najłatwiej; nie gorzej, nie najgorzej.
UWAGA: W pewnych, ściśle określonych wypadkach piszemy jednakże to przeczenie łącznie z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków. Sytuacja taka zachodzi wówczas, kiedy przymiotnik lub przysłówek z partykułą nie oznacza nie zwykłe zaprzeczenie przymiotnika bądź przysłówka podstawowego, lecz jego wyraźną cechę przeciwstawną lub jeżeli przymiotnik czy też przysłówek bez partykuły nie w ogóle nie występuje. Przymiotniki i przysłówki tego rodzaju rozpoznajemy po tym, że cząstka naj- jako wykładnik stopnia najwyższego występuje w nich przed partykułą, a nie po partykule nie, np. niegrzeczny — niegrzeczniejszy — najniegrzeczniejszy, niedołężny — niedołężniejszy — najniedołężniejszy, niegrzecznie — niegrzeczniej — najniegrzeczniej, niedołężnie — niedołężniej — najniedołężniej.
Formy typu niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy oznaczają: `bardziej niegrzeczny', `najbardziej niegrzeczny'; formy zaś typu nie grzeczniejszy, nie najgrzeczniejszy: `nie jest grzeczniejszy', `nie jest najgrzeczniejszy'. Taka sama uwaga odnosi się do przysłówków.
Przed przysłówkami wtedy, gdy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie: nie dobrze, ale wspaniale; nie źle, lecz dobrze; nie mądrze, tylko głupio.
Przed rzeczownikami wtedy, kiedy:
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie: to nie matka, ale teściowa; nie przyjaciel, ale twój wróg; nie las, tylko puszcza; anioł nie człowiek; anioł nie kobieta; narzeczona to jeszcze nie żona.
Czasami w zdaniu takiego przeciwstawienia brakuje, ale łatwo się go domyślić: To nie przyjaciel, kto tak postępuje.
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu: Pogoda nie pogoda, pracować trzeba. Święto nie święto, zawsze ubiera się elegancko. Spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej mąż nie mąż.
c) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej: Napadu dokonała grupa uzbrojonych mężczyzn, bynajmniej nie amatorów. Wcale nie szczęście zdecydowało o wygranej.
d) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie: Gdyby nie przychylność sąsiadów, nocowałbym na klatce schodowej.
Przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika: Nie sztuka gniewać się. Nie koniec jeszcze tych nowin. Nie grzech tak dokuczać? Nie wstyd ci tak bałaganić? Nie strach ci opuścić Polskę? Nie szkoda ci tego wyjazdu? Nie sposób ich do tego namówić.
Przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy:
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie: nie czarne, ale białe; nie dobry wybieg, lecz wprost idealny; nie rozpiłowany, tylko rozcięty.
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu: Samochód stary nie stary, najważniejsze, że jeszcze na chodzie. Skąd pochodzi ten znajomy nie znajomy jegomość?
c) partykuła nie konfrontuje dwa stany rzeczy bądź też dwie cechy, aby wyeksponować jeden (jedną) z nich: Sytuacja jest zła, ale nie beznadziejna. Była wysoka, lecz nie szczupła. Jest oszczędny, ale nie skąpy.
d) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej: Urzędniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła. Wcale nie śmieszny ten żart.
e) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie: Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utonęło.