RODZINA

W prawie rzymskim zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Naczelnik domu - pater familias to z reguły głowa rodu - pater gentis. Termin familia obejmował wszystkie wolne osoby powiązane ze sobą więzami prawnymi albo przynależny do tych osób majątek wraz z niewolnikami. W węższym znaczeniu pod tą nazwa rozumiano niewolników (famuli).

Osoby znajdujące się pod jego władzą dzieliły to samo stanowisko społeczne, polityczne, korzystały z jego opieki, a po śmierci dziedziczyły jego majątek.

PRAWO MAŁŻEŃSKIE

Zaręczyny (sponsalia)

• W prawie archaicznym zaręczyny zawierane były w formie uroczystego kontraktu słownego (sponsio) przez ojców narzeczonych, albo ich samych, jeśli oboje byli sui iuris. Było to przyrzeczenia oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża, a w przypadku nie dotrzymania przyrzeczenia można było domagać się kary pieniężnej.

• Pod koniec republiki i w okresie pryncypatu zaręczyny zawierano za pomocą nieformalnego porozumienia (nudus consensus), a ich zerwanie nie pociągało żadnych konsekwencji, a wszelkie zastrzeżenia kary umownej były bezskuteczne.

• W okresie prawa poklasycznego wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponalicia). W przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn przez narzeczonego tracił on zadatek, a jeśli zerwania zaręczyn dokonała narzeczona musiała zwrócić początkowo poczwórną, potem podwójną wartość zadatku.

• Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego stosunek quasiadfinitas (zbliżony do powinowactwa).

Iustum matrimonium (iustae ac legitimae nuptiae)

→ Definicje małżeństwa

• Małżeństwo to związek mężczyzny i kobiety stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego, jak i ludzkiego. (Modestyn). Podobną definicję jako nierozłączne życie mężczyzny i kobiety podaje Justynian.

• Prawo nie definiowało małżeństwa. Prawo określało wymogi, jakim musiało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, a to po to, by ustalić czy zachodzą skutki prawne, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety, tj. wzajemne uprawnienia małżonków, uprawnienia ojca w stosunku do dzieci.

→ Zawarcie małżeństwa

• Prawo nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa. Istotnym dla istnienia małżeństwa i jego zawarcia było affectio maritalis, czyli zgodna i trwała wola pozostawania w związku małżeńskim. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas małżeństwa. A w przypadku osób alieni iuris musiała być również zgoda ich pater familias.

• Wszystkie inne czynności, jak wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti) były jedynie czynnościami towarzyszącymi i stanowiły dowód zawarcia małżeństwa.

→ Wymogi iustum matrimonium

Wyliczenie przesłanek, które powinny być spełnione by dany związek był ważny według ius civile znajduje się w poklasycznym dziele Tituli ex corpore Ulpiani: Rzymianie określali te wymogi od strony pozytywnej, czyli to, co powinno być spełnione, a nie, co nie może być spełnione.

• affectio maritalis - zgodne oświadczenie woli nupturientów, w postaci trwałej woli pozostawania w związku małżeńskim.

• zgoda pater familias - choć jeśli ojciec narzeczonego nie wyrażał zgody bez uzasadnionej przyczyny można było uzyskać jego zgodę w postępowaniu extra ordinem).

• dojrzałość fizyczna nupturientów - 14 lat dla chłopca, 12 lat dla dziewczynki.

• conubium - to możność wzięcia żony zgodnie z prawem wraz ze skutkami prawnymi (min. w prawie spadkowym). Conubium est uxoris iure decendae facultas - Ulpian. Conubium mieli obywatele rzymscy lub cudzoziemcy mający ius conubii.

• Brak conubium:

• zachodził między senatorami a wyzwolenicami;

• W okresie Ustawy XII tablic plebejusze nie mieli conubium względem patrycjuszy (zmiana od lex Canuleia w 445 r p.n.e.);

• W prawie klasycznym conubium nie mieli krewni w linii prostej i w linii bocznej do 4 pokolenia (od czasów Klaudiusza do 342 r n.e. możliwe było zawarcie małżeństwa między stryjem a bratanicą). Zakaz dotyczył osób przysposobionych i przysposabiających i ich wstępnych i zstępnych, nawet po ustaniu stosunku.

• Rodzeństwo, z których jedno było przysposobione mogło zawrzeć małżeństwo, jeśli doszło do rozwiązania przysposobienia lub emancypacji jednego.

Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, zwane następnie impedimenta matrimonii, np. zakaz zawierania małżeństw między chrześcijanami a żydami.

→ Rozwiązanie małżeństwa

Prawo rzymskie nie regulowało rozwiązania małżeństwa. Małżeństwo trwało póki było affectio maritalis. Przestawało istnieć, gdy zabrakło woli stron. „Dawno już postanowiono, że małżeństwa są wolne i dlatego uważa się, że umowy wykluczające rozwód nie mają znaczenia i stypulacje ustanawiające kary dla tego, kto dokona rozwodu są nieważne. Potępiano jednak bezpodstawne rozwody, a kobieta mająca jednego męża (univira) cieszyła się szczególnym szacunkiem. Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto przewidywać kary za rozwód.

Divortium - zgodne porozumienie małżonków co do jego rozwiązania. Repudium - wola jednego z małżonków zerwania małżeństwa. W małżeństwach związanych conventio in manu taką jednostronną wolę mógł wyrazić tylko mąż. Wola ta mogła być wyrażona w dowolny sposób. W okresie poklasycznym wprowadzono obligatoryjnie formę pisemną - poprzez list (libellus repudii).

Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media (utrata wolności albo obywatelstwa).

Conventio in manum

Wejście żony pod manus męża (lub jego ojca, jeśli mąż był osobą alieni iuris). W najstarszym prawie dominowały małżeństwa z conventio in manum. Pod koniec republiki takie małżeństwa należały do wyjątkowych.

Sposoby conventio in manum:

1. Confarreatio - najbardziej skomplikowana forma, dostępna głównie dla patrycjuszy. W obecności kapłanów Jowisza, najwyższej Westalki i 10 świadków państwo młodzi ofiarowywali chleb orkiszowy Jowiszowi. Forma ta przetrwała najdłużej, gdyż niektóre funkcje kapłańskie mogli pełnić jedynie urodzeni w związkach, w których matka weszła pod manus męża przez confarreatio.

2. Coëmptio - dokonywana za pomocą mancypacji. W obecności 5 świadków i libripensa, za pomocą symbolicznej opłaty maż kupował władzę małżeńską od pater familias lub niej samej, jeśli była osobą sui iuris. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

3. Usus - wejście żony pod manus męża na skutek jednorocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Zgodnie z Ustawą XII tablic wystarczyłoby żona opuściła dom męża na 3 kolejne noce - usurpatio trinoctii. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

4. Coëmptio fiduciae causa - zawierana w okresie klasycznym dla pozbycia się niewygodnego tutora lub umożliwienia sporządzenia testamentu.

W nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filie loco), będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą (sororis loco). Jeśli nie wchodziła pod manus męża, pozostawała do swych dzieci tylko kognatką.

Po rozwiązaniu małżeństwa mąż uwalniał żonę poprzez diffarreatio (przeciwne do confarreatio) bądź przez remancipatio (przeciwne do coëmptio lub usus)

Stosunki osobiste i majątkowe miedzy małżonkami

→ Stosunki osobiste

• Obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia) → nawet po ustaniu małżeństwa małżonkowie nie mogli wnosić przeciw sobie skarg infamujących.

• Żona zyskiwała miano - mater familias, dzieliła status społeczny męża (honor matrimonii).

• Powinna mieszkać z nim i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami.

• Gdy żona była pod manus męża, on sprawował nad nią sądownictwo (iudicum domesticum) - krewni z obu rodzin.

• W przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią mógł żądać jej wydania za pomocą rei vindicatio (od Dioklecjana za pomocą - interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis).

→ Stosunki majątkowe

• jeśli przechodziła z pod władzy ojca pod władzę męża zrywała wszystkie więzy z dotychczasową rodziną i dziedziczyła w nowej.

• jeśli wchodziła pod władzę męża, a wcześniej była osoba sui iuris, to mąż nabywał cały jej majątek (specyficzny rodzaj sukcesji uniwersalnej). Traciła podmiotowość prawną.

• jeśli nie wchodziła pod manus męża, to po śmierci swego pater familias stawała się sui iuris i dziedziczyła po ojcu. Mąż nie miał żadnych praw do tego majątku. Żona mogła mu powierzyć nad nim zarząd, ale mogła wyznaczyć inną osobę.

→ Posag (dos)

• Moralny obowiązek ojca.

• Dos profectica - posag ustanowiony przez ojca lub dziadka, po rozwodzie lub śmierci żony wracał do jej ojca.

• Dos adventica - posag ustanowiony przez żonę (jeśli była sui iuris) lub inną osobę (np. dłużnik kobiety). Po śmierci żony zostawał u męża, chyba że był dos receptica..

• Formy ustanowienia posagu: dotis datio (przeniesienie własności rzeczy posagowych); dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu); dotis promisio (przyrzeczenie posagu w formie stypulacji); pollicitatio dotis lub pactum dotale (nieformalna umowa (w okresie poklasycznym), a dla większego majątku wymagano wpisu do publicznego rejestru)

• Mąż stawał się właścicielem rzeczy i mógł nimi dowolnie dysponować (ograniczono jedynie alienację gruntów - za Augusta - leżących w Italii, w prawie justyniańskim - wszystkich gruntów).

• Pożytki z posagu zebrane przed zawarciem małżeństwa wchodzą w posag, podczas małżeństwa stają się własnością męża.

• Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy posagowych spoczywało na żonie/osobie ustanawiającej posag chyba, że były to rzeczy zamienne lub oszacowane.

• Początkowo zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem. Dopiero w III w p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu (dos recepticia). Na tej podstawie pretor udzielał skargi - actio ex stipulatu..

• już od II w. p.n.e. pretor udzielał skargi - actio rei uxoriae, nie zależnie od istnienia stypulacji. Była to skarga dobrej wiary. Mąż mógł zwracać rzeczy zamienne w 3 rocznych ratach, a niezamienne natychmiast. W razie śmierci męża, żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża. W razie śmierci żony będącej sui iuris, powództwo przechodzi na spadkobierców tylko, jeśli mąż zwlekał z wypłatą posagu.

• Mąż miał ius retentionis części rzeczy posagowych - w razie śmierci żony - po 1/5 na każde dziecko; w razie rozwodu - 1/6 na każde dziecko, 1/8 lub 1/6 za nieobyczajność żony, nakłady na majątek żony, rzeczy zabrane przez żonę z majątku męża i darowizny małżonków.

• W konstytucji z 530 r n.e. Justynianin wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić z mocy prawa, a nie tylko w wyniku zawartej stypulacji.

→ Donatio ante nuptias

• Zakaz darowizn między małżonkami. Ulpian „Zwyczajowo przyjęło się, by darowizny między mężem a żoną były nieważne. To zaś przyjęło się, dlatego, by z wzajemnej miłości nie ogołacali się nieumiarkowanymi darowiznami.”

• W okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias) → faktycznie pozostawała u męża i w przypadku śmierci męża lub zawinionego przez niego rozwodu żona mogła domagać się jej wydania. Jeśli umarła żona, lub rozwód był z jej winy wtedy darowiznę zatrzymywał mąż. Gdy pozostawały dzieci, donatio przypadała im, a maż miał jedynie ususfructus darowizny.

• W prawie justyniańskim można było ustanowić darowiznę po zawarciu małżeństwa - donatio propter nuptias.

Konkubinat (concubinatus)

• to faktyczne, stałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie było affectio maritalis.

• np. związki urzędników prowincjonalnych z kobietami z danej prowincji, związki żołnierzy.

• Zalety konkubinatu:

• dzieci z takiego związku nie wchodziły pod patria potestas ojca → plus i minus;

• możność czynienia darowizn;

• możność zerwania związku bez żadnych ujemnych skutków prawnych;

• pozostawanie w konkubinacie zwalniało z odpowiedzialności za adulterium.

• początkowo konkubinat nie był związkiem monogamicznym. Dopiero konstytucje cesarzy chrześcijańskich zmieniły to. Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Contubernium - związek, w którym choć jedno z partnerów było niewolnikiem.

PATRIA POTESTAS

Wejście pod patria potestas

• dzieci z iustum matrimonium, przysposobione, a w okresie poklasycznym także legitymowane.

• dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales, spurii, vulgo quaesiti) nabywały status liberatatis i civitas taki jak miała ich matka.

• wyjątki - lex Minica - ustawa z czasu bezpośrednio przed wojną ze sprzymierzeńcami (91-89 r p.n.e.) przyznająca niższy status dziecku urodzonemu z rodziców o różnym status civitas. Obywatelstwo rzymskie samej matki nie przechodziło na dziecko.

• favor libertatis - zasada wykształcona w okresie cesarstwa.

• pozamałżeńskie dziecko Rzymianki z chwilą urodzenia stawało się osobą sui iuris. Nie było spokrewnione z ojcem ani agnacyjnie ani kognicyjnie. Było jedynie kognatem matki i jej krewnych.

• Dziecko zrodzone z iustum mamtrimonium (decydowała chwila poczęcia) wchodziło pod patria potestas ojca (lub dziadka/pradziadka) i nabywało prawa w jego rodzinie.

→ Urodzenie z iustum matrimonium

• kwestia sporna - czy wystarczało samo uznanie dziecka przez ojca (tollere liberum).

• W praktyce do ustalenia czy dziecko urodziło się z iustum matrimonium stosowano dwa domniemania.

• określenie minimalnego (182 dni po zawarciu małżeństwa) i maksymalnego okresu ciąży (300 dni po rozwiązaniu małżeństwa);

• ojcem dziecka - mąż matki;

→ Przysposobienie: adoptio i adrogatio

Adoptio - przysposobienie alieni iuris, za pomocą mancipatio i in iure cessio. W przypadku oddania syna, ojciec musiał go najpierw trzy razy sprzedać, a następnie adoptujący w pozornym procesie windykacyjnym oświadczał przed pretorem, iż ma nad tym dzieckiem patria potestas, a rodzony ojciec nie zaprzeczał.

Adrogatio - przysposobienie osoby sui iuris, która stawała się alieni iuris, a jej majątek wchodził do rodziny adrogującego. Odbywała się przy współudziale zgromadzenia ludowego (comitia curiata). Najpierw kolegium pontyfików sprawdzało, czy adrogatio spełnia określone wymogi. Od I w p.n.e. adrogujący składał przysięgę (iusiurandum), iż jego zamiary są słuszne i uczciwe, a następnie pytał (rogare) czy zgromadzenie zgadza się, by miał nad adrogowanym taką władze jak nad synem.

• początkowo można było adrogować jedynie dojrzałych mężczyzn. Od początku pryncypatu - wyjątkowo osoby niedojrzałe, a od Dioklecjana - kobiety.

• odbywała się w tej formie do końca III w. n.e., jedynie rolę comitia curiata przejęło 30 liktorów,

• na prowincji nie można było dokonać adrogatio (brak comitia curiata i liktorów) - za Dioklecjana adrogatio per rescriptum principis - w końcu postanowił, że tylko ta forma jest dopuszczalna przy adrogatio. Przetrwało do czasów Justyniana.

Za Justyniana utrzymał się podział na adoptio i adrogatio, ale adoptio została zreformowana.

• adoptio plena - gdy adoptującym był krewny wstępny, wtedy adoptowany wchodził pod władzę nowego pater familias.

• adoptio minus plena - gdy adoptującym była osoba obca, wtedy adoptowany nie wchodził pod władzę nowego pater familias, otrzymując jednak możliwość beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.

• obu rodzajom nadał nową formę - złożenie do protokołu przed urzędnikiem (iudex) oświadczenia woli adoptującego i oddającego do adopcji, w obecności adoptowanego, który musiał wyrazić zgodę, jeśli był dojrzały.

• dopuścił możliwość adopcji dzieci przez kobietę, której dzieci zmarły.

→ Legitimatio

• wykształcone w okresie dominatu,

• przysposobienie dzieci zrodzonych z konkubinatu poprzez:

• zawarcie małżeństwa przez konkubentów (legitimatio per subsequens matrimonium);

• reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca (legitimatio per rescriptum principis).

• dziecko legitymowane uzyskiwało pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas

• Patria potestas była instytucją ius civile. Granice jej określało sformułowanie ius vitae ac necis.

• Zabicie dziecka

• już prawie archaicznym ograniczane było to uprawnienie ojca (ustawa XII tablic):

• ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę;

• zakaz zabicia dziecka przed osiągnięciem przez nie 3 roku życia.

• możność zabicia kalekiego noworodka;

• nakaz ukarania dziecka za popełnione przestępstwo - śledztwo i wyrok przed iudicum domesticum. W okresie republiki ojciec miał obowiązek ukarania dziecka-przestępcy, a jeśli tego nie uczynił sam podlegał notom cenzorskim.

• Za pryncypatu ograniczono to uprawnienie. Wyliczono przypadki, w których ojciec mógł ukarać dzieci śmiercią. Karanie za zbrodnie o charakterze politycznym wyszło spod kompetencji ojca.

• Oficjalnie zniesiono w kodeksie teodozjańskim (438 r n.e.) → zabicie dziecka stanowiło kwalifikowana formę zabójstwa i było karane specjalna karą (wąż, małpa, kogut i pies).

• Porzucenie i sprzedanie dziecka.

• Ustawa XII tablic - przepis o trzykrotnej sprzedaży syna.

• fiducjarna sprzedaż dzieci, w celu uzyskania skutków emancipatio i adoptio.

• porzucenie dziecka było ograniczane i karane w okresie poklasycznym.

• Obowiązki pater familias:

• zapewnienie utrzymania i wychowania zgodnego z dobrymi obyczajami, a od pryncypatu zgodnego z pochodzeniem i stanem majątkowym.

• pod koniec republiki wykształciło się pojęcie pietas - oparte na miłości wzajemnej między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku do służenia sobie nawzajem.

• dzieci będące pod patria potestas dziedziczyły po ojcu.

Wyjście spod patria potestas

• Patria potestas trwała aż do śmierci ojca.

• wychodzili z niej synowie, gdy obejmowali najwyższe urzędy kapłańskie, a córki, gdy stawały się westalkami.

• ojciec tracił patria potestas gdy tracił obywatelstwo lub został skazany na roboty w kopalni.

• gdy ojciec popadł w niewolę, sytuacja dzieci była w zawieszeniu.

• emancipatio - syna trzykrotnie należało sprzedać, a potem dokonać in iure cessio by przeszedł pod władzę innej osoby, która sprzedawała go ojcu, który wyzwalając syna (manumissio) uzyskiwał nad nim prawo patronatu. Córki i wnuki wystarczyło raz sprzedać.

• w okresie poklasycznym - emancypacja poprzez reskrypt cesarski, a od Justyniana przez oświadczenie woli przed sądem.

Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas

• Z końcem republiki zobowiązania kontraktowe filius familias (tylko mężczyzn) były traktowane jako zobowiązania cywilne, z których można było wytoczyć skargę i uzyskać wyrok, ale nie można było prowadzić egzekucji ani osobistej ani majątkowej.

• senatus consultum Macedonianum - zakaz udzielania pożyczek synom, którzy nawet po staniu się sui iuris mieli exceptio senatus consultum Macedoniani.

• odpowiedzialność za kontrakty i delikty analogicznie jak w przypadku niewolników.

• ograniczona zdolność prawna - za Augusta - peculium castrense (peculium obozowe) - rzeczy uzyskane w związku ze służbą wojskową. Majątkiem tym mógł syn swobodnie dysponować i testować, a ustawowo dziedziczył po nim ojciec.

• peculium quasi castrense - majątek jaki otrzymywał syn w związku z pełnieniem różnych godności państwowych.

• za Konstantyna Wielkiego - to co syn odziedziczył po matce (bona materna) stawało się jego własnością, a ojciec miał tylko ususfructus. Następnie rozciągnięte na majątek uzyskany w drodze darowizn i spadków od wstępnych matki.

• Za Justyniana jedynie peculium profecticium (to co syn dostał od ojca) było własnością ojca, a reszta majątku (peculim adventicium) należała do syna.

OPIEKA (TUTELA) I KURATELA

Powołanie opiekuna

• tutela testamentaria - powołanie w testamencie w ściśle określonych, imperatywnych słowach („Dzieciom moim daję opiekuna Lucjusza”);

• tutela legitima - z mocy ustawy XII tablic opiekę sprawowali najbliżsi krewni;

• cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.);

• początkowo tylko mężczyźni, od prawa poklasycznego również kognaci i kobiety (matka lub babka)

• nie można ich było odwołać, ale można było ustanowić drugiego.

• tutela dativa - tutela sądowa następowała, jeśli nie było ani tutela testamentaria ani żadnych krewnych, pretor wyznaczał tutora.

• na mocy lex Atilia (210 r p.n.e.) czynił to praetor urbanus - tutor Atilianus, a na mocy lex Iulia et Titia (31 r p.n.e.) czynił to na prowincjach namiestnik.

• w końcu ustanowiono do tego specjalny urząd - praetor tutelaris.

• Opieka nad podopiecznym i jego majątkiem przez osobę prywatną, nieodpłatna.

• Była przymusowa, a tutor składał gwarancję w formie stypulacji o zachowanie majątku podopiecznego w nie pogorszonym stanie (cautio rem pupilli salvam fore). Cautio tej nie musiał składać tutor testamentowy.

Tutela impuberum

• interpositio auctoritatis tutoris - pozwolenie tutora na dokonanie przez pupila czynności rozporządzających lub zobowiązujących.

• Opieka gasła w momencie śmierci lub capitis deminutio tutora lub pupila.

• Tutor powinien rozliczyć się z pupilem po zakończeniu opieki ze swej działalności finansowej;

• Skargi:

• accusatio suspecti tutoris - dotyczyło opiekuna testamentowego. Skarga znana już w ustawie XII tablic. Publiczna skarga karna o charakterze popularnym (każdy mógł ją wnieść). Z biegiem czasu skargę rozszerzono na tutelę ustawową i sądową oraz umożliwiono jej wniesienie z urzędu. Oskarżenie zarzucało fraus (złamanie fides), wynikającą z dolus lub rażącego naruszenia obowiązków tutora. Skarga infamująca

• actio rationibus distrahendis - występująca już w ustawie XII tablic skarga penalna pupila o podwójna wartość rzeczy przewłaszczonych. Pierwotnie dopuszczana tylko w stosunku do ustawowego opiekuna, po zakończeniu jego funkcji. W okresie poklasycznym również w przypadku tuteli testamentowej i sądowej.

• actio tutelae directa - powstała w późnej republice i była wnoszona przez pupila przeciw opiekunowi po ustaniu opieki. Była to skarga dobrej wiary, infamująca. Na podstawie tej skargi tutor był zobowiązany do wydania rachunków, majątku i pokrycia strat. Odpowiadał początkowo za dolus, potem też za culpa, a od Justyniana za culpa in concerto (błąd staranności, jakiej powinno się dochować we własnych sprawach). Opiekunowi przysługiwała actio tutelae contraria w razie poniesienia nakładów.

Tutela mulierum

• niezbędna była w okresie ustawy XII tablic, ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym. Z biegiem czasu opieka nad kobietami ustawała. Prawdopodobnie za Konstantyna Wielkiego zanikła całkowicie.

• dojrzała kobieta sui iuris potrzebowała opiekuna tylko do procesu i najważniejszych czynności (wyzwolenie niewolnika, testament, mancypacja, zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze)

• w II w p.n.e. wprowadzono tutoris optio, czyli możliwość wyboru raz lub wielokrotnie tutora na mocy odpowiedniego sformułowania w testamencie.

• ius trium liberorum - przywilej Augusta znoszący opiekę nad kobietami mającymi trójkę dzieci (wyzwolenica czworo).

• cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.) oraz rozszerzył przywilej trojga dzieci na kobiety które dostarczyły statków służących do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.

• od II w n.e. pretor mógł zmusić tutora do udzielenia zgody na czynność dokonaną przez kobietę. Ze względu na niewielki wpływ opiekunów na działania kobiet, nie mogli być oni pociągani do odpowiedzialności.

• za Gaiusa tutela mulierum wyszła z użycia w stosunku do rzymianek. Miała zastosowanie w stosunku do wyzwolenic.

Kuratela

• ustanawiana w stosunku do sui iuris nie mogących zajmować się majątkiem:

• cura furiosi - kuratela nad osobami chorymi umysłowo;

• cura prodigi - kuratela nad marnotrawcami;

• od okresu ustawy XII tablic pretor (namiestnik) prowadził postępowanie (cognitio) zakończone dekretem o pozbawieniu chorego lub marnotrawcy majątku i o ustanowieniu kuratora.

• Kuratorami z mocy ustawy byli najbliżsi krewni kognacyjni, albo w ich braku wyznaczał ich pretor.

• cura minorum - zaczęto również otaczać opieką osoby dojrzał, ale nie mające jeszcze 25 lat (minores). Na mocy Lex Laetoria z II w p.n.e. minor mógł prosić o ustanowienie kuratora do konkretnych czynności lub do zarządu nad całym majątkiem (od Marka Aureliusza). Skarga z tej ustawy miała charakter karny, popularny i infamujący.

• pretor udzielał ochrony minorom udzielając im exceptio, skargi lub przywrócenia do stanu pierwotnego w czynnościach dokonanych bez kuratora.

• kurator nie udzielał interpositio auctoritatis, a jedynie pozwolenie (consensus). był zastępcą, a minor mógł pociągnąć go do odpowiedzialności za pomocą actio negotiorum gestio.

• pretor mógł ustanowić kuratora również w związku z konkretnymi sprawami:

• curator hereditatis iacens - dla ochrony spadku leżącego;

• curator ventris - dla ochrony dziecka poczętego;

• curator debilium personarum - dla pomocy chorym, starym i ułomnym;

• curator absentis - dla sprawa nieobecnych.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

• Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne.

• Ograniczenia ze względu na:

• Wiek

• infantes - dzieci do 7 roku życia - pozbawione całkowicie zdolności do czynności prawnych;

• imbuperes - osoby powyżej 7 roku życia do 14 chłopcy/12 dziewczynki, mogły dokonywać tylko czynności przysparzających, a do ważności innych czynności potrzebna była zgoda tutora. Ograniczona zdolność do czynności prawnych.

• Negotium claudicans - czynność kulejąca - jeśli dokonana czynność miała podwójny charakter (przysporzenie i uszczuplenie), a tutor nie wyraził zgody skuteczna była tylko w zakresie przysporzenia. Czynność mogła być zatwierdzona (retihabitatio) przez pupila po dojściu do pełnoletniości.

• puberes / minores - mężczyźni powyżej 14 lat mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale ze względu na niedojrzałość dla minores ustanawiano kuratora.

• Stan umysłowy - osoby chore umysłowo (furiosi) pozbawione były całkowicie zdolności do czynności prawnych. W czasie przerw w chorobie odzyskiwały pełna zdolność do czynności prawnych.

• Płeć - kobiety nawet po osiągnięciu pełnoletniości musiały mieć tutora, ale stopniowa ta opieka zanikała. W zasadzie od II w n.e. wolnourodzone rzymianki nie podlegały tuteli.

• Marnotrawstwo - uważano za sytuację podobną do choroby umysłowej. Taka osoba, trwoniąca majątek ( szczególnie rodowy) mogła być uznana przez cenzora za prodigus. Powodowało to, że pretor początkowo całkowicie odbierał, a potem ograniczał zdolność do czynności prawnych.

• Infamia iuris - powstawała na skutek popełnienia czynu haniebnego, lub na skutek wyroku w procesie infamującym. Osoba dotknięta infamią nie mogła być świadkiem w czynnościach uroczystych, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać takich zastępców.

• turpitudo (infamia facti) - niesława faktyczna; wynikała z niemoralnego zawodu lub prowadzenia się. Miała wpływ przy spadkobraniu, wyborze opiekuna. Zanikała w razie poprawy zachowania lub zmiany zawodu.

---