Ekonomika rolnictwa- to dyscyplina naukowa, zajmuje się badaniem procesów gospodarczych, zachodzących w rolnictwie.
Słowo ekonomiczny- oszczędny.
Przedmiot ekonomiki rolnictwa- problemy oszczędnego gospodarowania zasobami, którymi dysponuje rolnictwo w celu realizacji określonych zadań produkcyjnych.
Ekonomika rolnictwa stara się dać odpowiedź na pytania: 1) co produkować, 2) ile produkować, 3) jak produkować, 4) kiedy produkować, 5) jak dzielić to co wyprodukowano, 6) jak sprzedawać to co wyprodukowano?
Twórcy ekonomiki rolnictwa: ANIVE TURGOT (1727-1781)- fizjokrata francuski, sformułował prawo malejącego przychodu z ziemi, (malejącej efektywności nakładów). Głosi, że "w rolnictwie każdy następny nakład przynosi mniejszy efekt w stosunku do poprzedniego" ALBERT THAER (1752-1828) uważał że celem produkcji rolnej jest zysk. Propagował do systemu płodozmiennej w rolnictwie co zapewniało żyznośc gleby i wzrost produkcyjności. JOHAN H.THUNEN (1783-1950) opracował teorie kosztów transportu na rozmieszczenie produkcji wokół centrum miejskiego. JUSTUS LIEBIG (1803-1873) chemik niemiecki, autor prawa minimum (prawa Liebiega). FRANZ AEREBOE (1863-1942) twórca organizacji rolnictwa. Ekonomiści polscy - KRZYSZTOF KLUK (1739-1796) ksiądz z Ciechanowa autor dzieł o kształcie rolnictwa 18ego wieku. DEZYDERY CHŁAPOWSKI (1788-1879) opracował podręcznik nauki rolnictwa "o rolnictwie " MICHAŁ OCHAPOWSKI (1788-1854), STEFAN MOSZCZEŃSKI, RYSZARD MANTEUFFEL. Zadania ekonomiki rolnictwa - ekonomika rolnictwa należy do nauk rolniczych i zajmuje się zjawiskami ilościowymi oraz jakościowymi, których nie można zmierzyć a tylko ocenić. Bada również działanie obiektywnych praw ekonomicznych i wyjaśnienie rozwoju rolnictwa jako działu gospodarczego.
Zadania- 1) wyjaśnienie zjawisk funkcjonowania gospodarki rolnej kraju. 2) formułowanie teoretycznych podstaw polityki rolnej państwa. 3) opracowanie metod analizy stanu gospodarki rolnej w celu przewidywania tendencji rozwojowych rolnictwa. Na świecie w których dominuje uprawa zbóż zalicza się - USA, Kanada, Kazachstan, Indie, Wietnam, Korea Pn. i Pd. Turcja, Irak
Produkcja zwierzęca -Grenlandia ( niedźwiedzie, renifery), Ameryka Pd. Brazylia, Argentyna, Boliwia ( Bydło, trzoda chlewna), Chiny, Mongolia ( trzoda chl.), Afryka Pd. I Pn., Australia i Nowa Zelandia ( owce) Owoce i warzywa- Egipt, Mleko- kraje europy i Rosja, korzenie i kłącza- Afryka Pd. Kraje w których występuje niewielki odsetek nawadniania ,<1- 5 Australia, Polska, Kanada,
5-10% -Algieria, 80% -Egipt, Uzbekistan, 10 -20%- USA, Meksyk, 20- 50%- Hiszpania, Portugalia, Francja, Norwegia, >50%- Chiny, Indie.
Średnia roczna suma opadów w Polsce 600- w skali roku, 700 mm w dobrych latach. Polska jest krajem w którym suma roczna opadów nie przekracza 700mm, najmniej w Europie.
Rolnictwo jako dział gospodarki naukowej: Rocznie rolnictwo powinno wyprodukować 4mln. Ton zboża. W Polsce ok. potrzeba 12 mld. Litrów mleka. Polska jest liderem w produkcji żyta, owsa, ziemniaków, buraków cukr. IV miejsce w prod. Jabłek, VII miejsce w prod.- trzody chlewnej.
Analiza SWOD :Silne strony rolnictwa- duże zasoby ziemi, wielofunkcyjny charakter gospodarstw rolnych, dobry stan środowiska naturalnego, wysoki potencjał turystyczny tych obszarów, niski poziom chemizacji w rolnictwie. Słabe strony- duży udział gleb słabych i zakwaszonych, wysokie bezrobocie rejestrowane i ukryte, rozdrobnienie gospodarstw, słabe wykształcenie ludności wiejskiej, niski poziom infrastruktury technicznej oraz ochrony środowiska. Szanse- zwiększenie zakresu pomocy UE, rozwój nowych form działalności pozarolniczej, turystyczne Wykorzystanie walorów obszarów wiejskich, rosnący rynek żywności ekologicznej. Zagrożenia Polskiego Rolnictwa- konkurencja z rolnictwem krajów UE, specjalizacja rolnictwa, degradacja środowiska naturalnego, konflikty pomiędzy rolnictwem a ochroną środowiska.
Czynniki produkcji w rolnictwie- rozumie się przez nie zasoby niezbędne do prowadzenia produkcji rolniczej.1 ZIEMIA, 2SIŁA ROBOCZA, 3KAPITAŁ, 4ZARZĄDZANIE I ORGANIZACJA Ziemia-jest to niezastąpione, przestrzenne, przyrodnicze środowisko produkcji rolnej. Właściwości ziemi: niewzruszalność, niepomnażalnośc, niezniszczalność, nieprzenośność, przestrzenność, graniczność. Ok. 18 mln. Ziemi uprawianej w Polsce, 3,2 tyś km. 31mln. 20 tyś ha użytków rolnych w Polsce, około 60% kraju użytki rolne. Gleby najlepsze kl. I i II zajmują w Polsce 3,3%, gleby średnie III i IV zajmują 60%, gleby słabe i bardzo słabe 33%. Struktura agrarna gospodarki - w Polsce funkcjonuje około 1,8mln gospodarstw. 20% użytków rolnych to gospodarstwa do 5ha. 50% użytków rolnych to gospodarstwa od 5 do 15 ha, średnia powierzchnia gospodarstwa w Polsce to około 8ha. W Polsce rolniczo użytkuje się około 16mln gruntów z czego 12.5mln to grunty orne, 0,3mln to sady i 3,1mln to łąki i pastwiska. OCENA JAKOŚCI ZIEMI ROLNICZEJ : wskaźnik bonitacji gleby jest to określenie za pomocą jednej liczby jakości ziemi gospodarstwie.
Liczba ha przeliczeniowych = sumie ha fizycznych x wsp. przeliczeniowy, ha przeliczeniowy to 1ha gruntów klasy IV
Cenę ziemi - można ustalic na podstawie skapitalizowanej renty gruntowej. Renta gruntowa -jest dochodem z posiadania użytkowania ziemi rolniczej np. czynsz dzierżawny ziemi od dzierżawcy pobierany jest przez właściciela ziemi. Wyróżniamy rentę absolutną i różniczkową I i II. Renta absolutna - uzależniona jest od cen produktów rolnych i powinna być taka żeby producent gospodarujący na słabszych glebach również osiągnął dochód. Renta różniczkowa I - wynika z jakości gleby ponieważ na glebach lepszych klas ma lepsze plony i osiąga wyższy dochód. Uzyska ją można dzięki dobremu położeniu tych gleb. Renta różniczkowa II- dostarczyć roślinom odpowiednią Ilośc wody.
Praca - to ogół czynności polegający na przekształceniu zasobów i sił przyrody w celu wytwarzania dóbr i usług zaspokajających ludzkie potrzeby. -to celowa i świadoma działalność człowieka w procesie produkcji. Wydajność pracy- to Ilośc pracy wykonana przez jednego zatrudnionego . Wyróżnia się : - techniczną wydajność pracy, - ekonomiczną wydajność pracy. Techniczna wydajnośc pracy- to np. Ilośc zaoranego pola w określonym czasie, to ilośc pracy wykonana w danej jednostce czasu pracy.
Ekonomiczną wydajność pracy -to wartośc produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego. Od czego zależy wydajnośc pracy: 1) Sprzęt- mechanizacja i automatyzacja procesów pracy. 2) Odpowiednia technologia produkcji. 3) Organizacja pracy. 4) Wielkośc gospodarstwa i wielkości pól z tym związanej. 6) Kwalifikacje pracowników wykonujących określone prace. Siła robocza w rolnictwie: 1Osoba pełnosprawna- mężczyzna w wieku 18- 59 lat pracujący wyłącznie w gospodarstwie.2 Osoba pełnozatrudniona- Osoba przepracowująca w roku 2200 godzin. Współczynniki przeliczeniowe na osoby pełnosprawne; mężczyźni 14-17lat-0,80, 18-59lat- 1,00, 60- 69lat-0,90, powyżej 70- 0,70. Kobiety; 14- 17lat-0,60, 18-49lat-0.65, 50-59lat-0,55, 60-69lat- 0,45, 70 i więcej- 0,40. Chłoporobotnicy czynni zawodowo- 0,40, Młodzież szkolna powyżej 14lat 0,15.
W rolnictwie Polskim w 2006r. zarejestrowane było 1850539 producentów rolnych. W rolnictwie zatrudnionych jest ok. 2100000 osób. Zasoby siły pociągowej w rolnictwie znacznie się zwiększają. Mechaniczna siła robocza ok.10 mln. Jednostek pociągowych.
KAPITAŁ -jest to ogół trwałych i obrotowych środków produkcji uczestniczących w wytworzeniu produktów i usług. 1 Środki trwałe- składniki majątkowe o okresie użytkowania dłuższym niż rok i wartości przekraczającej 3500zł. Do środków trwałych zaliczamy: - ziemia, budynki i budowle, melioracja, maszyny i narzędzia rolnicze, eksplodtowane uprawy wieloletnie, zwierzęta pociągowe i dorosłe. Cechy środków trwałych; Czym charakteryzują się środki trwałe?
- biorą udział w wielu procesach produkcji, - zużywają się stopniowo, przenosząc na wartość wytworzonych dóbr tylko cześć swojej wartości równą wartości zużycia. -są odtwarzane nie po każdym cyklu produkcji lecz po ich całkowitym zużyciu. -krążą nie tylko w swojej materialnej postaci lecz w postaci odpowiedniej części. 114 mln. Zł. Wartość brutto środków trwałych 2006r.
W strukturze środków trwałych : -dominują budynki i budowle ok.60,3%, Maszyny i urządzenia ok. 13,9%. -środki transportu ok. 11,6%
Wartości netto i stopień zużycia środków trwałych w rolnictwie i łowiectwie: ogółem 73, 6%, sektor prywatny 74,6%. Sektor publiczny 64,3%.
Zużycie środków trwałych wynosi 70%- techniczne- kiedy odpadnie koło od maszyny. - moralne- wynika ono z postępu technicznego, mimo że środek jest sprawny technicznie to na rynku znajdują się sprawniejsze, wydajniejsze i efektywniejsze. Ciągniki w rolnictwie: Ogółem w Polsce jest ponad 1437200, 1 na 11ha.
Środki obrotowe - środki o okresie użytkowania krótszym niż rok i wartości nie przekraczającej 3500zł. Zalicza się do nich : Inwentarz żywy, zapasy np. pasza, paliwo, inwentarz martwy mało cenny np. drobne narzędzia, nie zakończona produkcja roślinna np. zasiewy, środki pieniężne, należności np. osob fizycznych. Podział środków obrotowych: 1) podstawowe- te które mają bezpośredni wpływ na produkcję, 2) pomocnicze- nie biorą udziału w produkcji ale są potrzebne. Materiał siewny- systematycznie zmniejsza się przez rolników wymiana materiału siewnego 7%, co14lat.
AMORTYZACJA ŚRODKOW TRWŁYCH - rozumie się przez to wyrażone w pieniądzu zużycie środka trwałego w określonym czasie. Opis amortyzacyjny - kwota zaliczona do kosztów produkcji z tytułu ustalonego rachunkowo zużycia środka trwałego. Fundusz amortyzacyjny- to środki gromadzone z odpisów amortyzacyjnych na wymianę środków trwałych. Rata amortyzacyjna- kwota amortyzacji. Współczynnik amortyzacji- to ustalony przez ministerstwo współczynnik do obliczania raty amortyzacji. Znaczenie amortyzacji; 1Jest elementem kosztów produkcji. 2 Służy do określenia aktualnej wartości majątku.. 3 Służy do gromadzenia środków na odnowienie majątku produkcyjnego.
Stopa amortyzacji- to procentowa norma zużycia środka trwałego.
Metody obliczania raty amortyzacji 1)PROSTOLINIOWA- dla każdego roku stosuje się identyczną stopę amortyzacji zakładając że co roku zużycie tego środka jest takie same. Stopa amortyzacji ( stawka amortyzacyjna ); - budynki mieszkalne 1,5%, inne budowle 2,5%, budowle 4,0% melioracje 2,5%, silniki elektryczne i spalinowe 10- 12,5%, ciągniki i przyczepy, samochody ciężarowe 12,5 -14%, maszyny rolnicze i leśne 10-12,5%, urządzenia techniczne 8,5- 10%
2) PROGRESYWNA - zakłada ze zużycie środka jest progresywne i raty amortyzacji wraz ze starzeniem się środka zwiększają się. 3)DEGRESYWNA -polega na tym że na początku zużycie środka jest większe potem maleje wraz z upływem czasu. Amortyzacji nie oblicza się od wartości początkowej lecz od wartości bieżącej. Ekonomika rolnictwa- jest to nauka, która bada różne zjawiska gosp. Które występują w rolnictwie. O związkach i zależnościach między nimi, o warunkach ich występowania, o kierunkach i natężeniu ich przebiegu. -ekonomika produkcji roślinnej, zwierzęcej, rachunkowaśc, wspólna ekonomika rolna.
Ekonomika rolnictwa wyodrębnia następujące grupy zjawisk: - stosunek ludzi do sił przyrody wykorzystywany w rolnictwie, -formy i metody oddziaływania człowieka na siły przyrody, -stosunek między ludźmi w procesie produkcji. ZADANIA EKONOMIKI ROLNICWA- Ekonomika rolnictwa należy do nauk rolniczych zajmujących się zjawiskami ilościowymi oraz jakościowymi, których nie można zmierzyć a tylko ocenić. Bada również działanie obiektywnych praw ekonomicznych i wyjaśnianie rozwoju rolnictwa jako działu gospodarki narodowej. ZADANIA: 1) Wyjaśnienie zjawisk funkcjonowania gospodarki narodowej kraju. 2)Formułowanie teoretycznych podstaw polityki rolnej państwa. 3)Opracowanie metod analizy stanu
gospodarki rolnej w celu przewidywania tendencji rozwojowych rolnictwa. 4)opracowanie racjonalnej teorii gospodarowania w rolnictwie. 5)przewidywanie tendencji rozwoju rolnictwa. Cykl świński- powtarza się co 3-4 lata. ZWIĄZKI ROLNICWA Z GOSPODARKĄ NARODOWĄ KSZTAŁTUJĄ CZYNNIKI; - udział rolnictwa w gospodarce narodowej ( w dochodzie narodowym),
-rolnictwo jako źródło siły roboczej, -rola rolnictwa w kształtowaniu poziomu życia ludności i ogólnej równowagi rynkowej, -rolnictwo jako źródło akumulacji dla gospodarki narodowej, -bezpośredni wkład przemysłu w rozwój produkcji żywności, rolnictwo wytwarza około 90% żywności, -rolnictwo jako źródło dewiz.
Zarządzanie -
Do ekonomicznych czynników wzrostu produkcji można zaliczyć- 1) poziom uprzemysłowienia kraju i regionu gdzie są zlokalizowane gospodarstwa rolne. 2)wielkość gospodarstw rolnych i sposób gospodarowania wraz z nakładem finansowym. 3)rozdrobniona struktura agralna. 4)Zagęszczenie sieci i rodzaje dróg, komunikacji. 5)Poziom rozwoju przedsiębiorstw budowlanych i sieci handlowych. 6)Poziom zaopatrzenia w środki produkcji u usługi. 7)Rozmieszczenie nakładów przemysłu maszynowego, wysoki poziom rozwoju technologicznego. 8)Zasady polityki rolnej. 9)Polityka finansowa, dostęp do tanich kredytów. 10)UE i jej uregulowania prawne dotyczące rolnictwa szeroko rozumianego, -regulacje rynku rolnego, -kwoty mleczne. 11)Czynnik ludzki, -wykształcenie, -umiejętności sensownego bytu, -wiek gospodarzy, -wprowadzenie nowych technologii.
WKLEIĆ Z TABELKI!!!
Zasada wzajemnej zgodności- ZWZ-
Jedną z najważniejszych zmian w unijnej polityce rolnej jest zasada cross-compliance różnie tłumaczona na język polski; jako zasada wzajemnej zgodności, zasada współzależności lub krzyżowej zgodności. Zasada ta to zbiór przepisów dotyczących dobrej praktyki rolniczej, ochrony środowiska, dobrostanu i rejestracji zwierząt oraz bezpieczeństwa żywności (łącznie 15 dyrektyw i 4 . Od tego czy dane gospodarstwo spełnia te wszystkie normy będzie zależała wypłata dotacji dla jego właściciela. Już w 2009 roku ci którzy nie będę przestrzegali zasady cros- compliance będą poddawani różnym sankcjom od redukcji płatności do wykluczenia rolnika z systemu płatności na 1 rok lub dłuższy okres. Zasada ta wprowadzona została w starych krajach Unii Europejskiej w 2005 r. Instrument cross- compliance (ZWZ) ma przyczyniać się do ochrony środowiska, poprawy bezpieczeństwa żywności, zdrowotności zwierząt i roślin oraz dobrostanu.
Cross-compliance oznacza wytworzenie powiązań pomiędzy: *płatnościami bezpośrednimi, *normami oraz zobowiązaniami w sektorach ściśle powiązanych z rolnictwem. Czyli: -zdrowie publiczne, zdrowie zwierząt, zdrowie roślin, -środowisko, -dobry stan rolniczy i ekologiczny powierzchni rolniczych, -dobrostanu zwierząt
Cele cross- compliance: -poprawa długotrwałości europejskiego rolnictwa i rolniczych obszarów, -udział dotyczący zgodności wspólnej Polityki Rolniczej z oczekiwaniami nowoczesnego społeczeństwa i konsumentów, -wzmacnianie mocy prawnej wspólnej Polityki Rolnej i jej publicznej akceptacji, szczególnie w przypadku zupełnie oddzielnych płatności.
W Polsce podobnie jak w innych nowych krajach członkowskich (z wyjątkiem Malty i Słowenii) pełna zasada współzależności będzie obowiązywała od momentu odejścia od uproszczonego systemu płatności bezpośrednich (SAPS) do momentu płatności jednolitej.
Podstawowe funkcje rolnictwa jako sektora ekonomicznego: -funkcje produkcyjne, -środowiskowo- przestrzenne, -usługowe.
Funkcja usługowa- zachowanie zasobów ziemi w dobrej kulturze rolnej, zachowanie bogatego środowiska naturalnego, zagospodarowanie odpadów.
Pojęcia bliskoznaczne wielofunkcyjnośći: *dysresyfikacja (produkcji)-różnorodność w zakresie samego gospodarstwa rolniczego, różne produkcje, *wieloaktywność- aktywny na różnych polach jeśli produkcja rolnicza nie przynosi zadawalającego zysku, muszą zająć się dodatkową działalnością, *wielozawodowość- nie tylko zostajesz rolnikiem, ale możesz zostać też przedsiębiorcą, *wielopoziomowość, *wielopodmiotowość, *wielopostaciowość.
Efekty i korzyści możemy osiągnąć z wielofunkcyjności: -ekonomiczne efekty gospodarowania rolnego, -ekonomiczne efekty gospodarki lokalnej, -socjalne efekty gospodarowania domowego, -efekty zrównoważonego rozwoju wsi.
Rozwój wsi przejawia się w wielofunkcyjności rolnictwa w różnych wymiarach odnoszący się do: *poziom i skala występowania, *liczba uczestniczących podmiotów, *formy przejawiania się.
Cechy wielofunkcyjnośći: *sprzężona produkcja towarów, produktów o charakterze nierynkowym, *pozytywne lub negatywne efekty zewnętrzne, *dobra publiczne
Produkty wielofunkcyjnego rolnictwa: -produkty towarowe, -produkty nietowarowe, -produkty o charakterze samozaopatrzeniowym.
Wielofunkcyjność na poziomie: rolnika, gospodarstwa rolnego, rolnictwa, określonego terytorium.
Nowe kierunki i formy aktywności gospodarstw rolnych w ramach strategii wielofunkcyjnośći: mobilizacja zasobów -> restrukturyzacja- nowe tańsze techniki i technologie produkcji. Zatrudnienie i dochody spoza gospodarstwa.
Wielofunkcyjny wymiar gospodarstwa rolnego.Wartości i zasady w prowadzeniu gospodarstwa rolnego: *mobilizacja zasobów, *wytwarzania i udostępniania żywności, kształtowania obszaru wsi.
Produkty wielofunkcyjnego rolnictwa.
1.Produkty towarowe(rynkowe): *surowce rolne i żywnościowe, *żywność przetworzona, *usługi agroturystyczne, *usługi produkcyjne, *inne produkty i usługi rynkowe.
2.Produkty i usługi o charakterze samozaopatrzeniowym: *samo zaopatrzenie w produkty żywnościowe, *pomoc sąsiedzka, *usługi społeczne o charakterze samozaopatrzeniowym: wychowanie i opieka nad niesprawnymi i starszymi.
3.Produkty nietowarowe(nierynkowe)o charakterze dóbr publicznych:*zdrowa i bezpieczna żywność, *ochrona i konserwacja środowiska, *zapobieganie klęskom żywiołowym.
4.Produkty nietowarowe(nierynkowe o charakerze usług społecznych): *pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne, *recykling odpadów, *krajobraz wiejski, *współpraca i klinat społeczny.
Europejski Model Rolnictwa- Główne cele modelu -rolnictwo konkurencyjne, zdolne stopniowo zwiększać eksport bez nadmiernej dopłaty lub bez substydionowana w ogóle, -zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w całej Unii, -metody produkcji rolnej sprzyjającej środowisku i zapewniające produkty o wysokiej jakości zdrowotnej zgodnie z zapotrzebowaniem społecznym, -rolnictwo zrównoważone, z bogatymi tradycjami, zorientowane nie tylko na wydajność ale i na środowisko wsi oraz krajobraz zapewniające żywność społeczeństwu i zwiększające jej zatrudnienie, -prostsza bardziej zrozumiała polityka która jasno rozgranicza decyzje wspólnotowe ( Unii), od tych jakie powinny w kompetencjach krajów członkowskich, -polityka rolna gwarantująca że wydatki na jej realizacje są uzasadnione działaniami rolników oczekiwanymi przez społeczeństwo ochrona i kształtowanie środowiska. Europejski model rolnictwa - Pojęcie europejski model rolnictwa uważa się ostatnio w innym znaczeniu wyższym: W ten sposób określa się rolnictwo które powstaje e ostatnich kilkunastu latach jako efekt zmieniającej się WPR, bowiem WPR przekształciła się w sposób ewolucyjny 2 polityki, rolnej w politykę rozwoju obszarów wiejskich (PRRW). Model rolnictwa Europejskiego przyjmuje nowe funkcje wynikające ze świadomości narastających zagrożeń spowodowanych stanem pogarszających się stanu środowiska naturalnego i związane z rosnącymi wymaganiami społeczeństw miejskich dysponujących środkami które są gotowe przeznaczyć na wypoczynek w odpowiednio przygotowanych regionach wiejskich.
Równocześnie zostaje zachowana choć traci na znaczeniu tradycyjna funkcja rolnictwa jako producenta żywności i surowców rolniczych. Prezentując europejski model rolnictwa wielokrotnie formułuje się pogląd że sprawą kluczową jest jego konkurencyjność. Konkurentami na rynkach międzynarodowych będą nie tylko tradycyjne eksportujące żywność kraje rozwinięte ale również kraje rozwijające się. Oceniając konkurencyjność europejskiego modelu rolnictwa w przyszłości należy uwzględnić różnice w kosztach pracy oraz niższe koszty spowodowane znacznie łagodniejszymi przepisami regulującymi ochronę środowiska, a także chowu zwierząt i postępowanie z nimi. Powstający model europejski rolnictwa wymaga wsparcia i ochrony tak samo jak tradycyjne rolnictwo europejskie. Bez ochrony przed konkurencją z zewnątrz rolnicy europejscy nie sprostają konkurencji na rynku wew. Elementy konkurencyjności -zalicza się do nich : -klimat na który nie mamy wpływu, -bliskość rynków zbytu położenie gospodarstwa względem rynku zbytu, -wysoką jakość i różnorodność, bardzo istotna żeby jakość produktów była zróżnicowana. Produktów ; -wysoką jakość dodaną w rolnictwie, przygotowanych surowców rolniczych gdzie jest włożona nasza praca. Podnosi cenę, -dobrze wykształconych rolników.
Czynniki ograniczające konkurencyjność rolnictwa europejskiego to: -wysokie ceny ziemi, -kontrolowanie podaży, -niską wydajność pracy (ten czynnik uważa się za najważniejszy za miarę wydajności pracy uważa się przychody w przeliczeniu na jednego zatrudnionego).
Po odliczeniu wsparcia są one w UE-15 przeszło dwukrotnie niższe niż w USA a o ponad 50% niższe niż w Austrii, Nowej Zelandii, Kanadzie. Bardzo wiele gospodarstw jest u nas na poziomie 2 ESÓW. Przelicznik jest 1ESU to 1200zł. Instrumenty polityki dochodowej: -podatki, -dopłaty bezpośrednie, -sprzedaż bezpośrednia. Rewizja pojęcia "gospodarstwo rolne" - Wykorzystanie każdego kawałka ziemi rolniczej w naszym kraju, w wyniku określonej polityki rolnej po II wojnie światowej Az po koniec lat 80- tych wyrył w świadomości społeczeństwa przekonanie że w każdym gospodarstwie rolnym jest prowadzona produkcja. Zaczęto utożsamiać posiadanie gospodarstwa jego użytkowaniem. Od początku lat 90- tych pojawiły się gospodarstwa rolne w których produkcja rolna nie jest prowadzona co oznacza że nie mają swojego użytkowania. Gospodarstwo - jest to celowo zorganizowany mający własne kierownictwo zespół ludzki wraz z ziemią i pozostałymi niezbędnymi do procesu produkcji środków produktu który zajmuje się produkcją roślinną i zwierzęcą a także niekiedy przetwórstwem rolno - spożywczym. Cechą gospodarstwa jest jego wyodrębnienie organizacyjne i produkcyjne. Ma więc określony obszar ziemi oraz zasoby innych środków produkcyjnych (budynki, maszyny), a także władną załogę ( rodzinę, pracowników najemnych ). Za gospodarstwo uważa się jednostki o powierzchni przekraczającej 1ha. W Rolnictwie dominują prywatne gospodarstwa rodzinne - zwykle określone jako gospodarstwa indywidualne stanowiące własność bądź będące w użytkowaniu rodzin rolniczych. Stanowią one fermę przedsiębiorstw prywatnych w których rolnik sam kieruje gospodarstwem prowadzi je na własne ryzyko i rachunek. Z tytułu zainwestowania własnych środków i zaangażowania siły roboczej uzyskuje dochód rolniczy ,który stanowi formę zapłaty za pracę a także zwrot zainwestowanych środków. W latach 90 tych pojawiły się wielkoobszarowe gospodarstwa prywatne, powstałe również na bazie nieruchomości - zakupionych lub wydzierżawionych - po byłych gospodarstwach rolnych. Gospodarstwo rodzinne- od przedsiębiorstw różni je to że ich najważniejszym celem nie jest maksymalizacja zysków lecz przetrwanie i rozwój zachowanie gospodarstwa dla przyszłych pokoleń a jednocześnie zabezpieczenie bieżących potrzeb rodziny. Pojęcie gospodarstwo rolne nie jest pojęciem świadczącym o aktywności gospodarczej. Gospodarstwo jest swoistym zespołem środków który umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej. Wystarczy inwentarz i urządzenie w postaci samochodu lub telefonu oraz dostęp do środków finansowych, osoba prowadząca takie gospodarstwo może mieszkać poza obrębem użytkowanego a nastawiające się na produkcję roślinną może zlecać wyspecjalizowanym firmom, wykonanie niezbędnych zabiegów produkcyjnych. Potrzebny jest jedynie nadzór, gospodarstwo może być zorganizowaną całością. Kiedy produkcja odbywa się wyłącznie w budynkach ośrodka gospodarczego- produkcja drobiarska prowadzona z użyciem pasz z zakupu , lub produkcja warzyw i kwiatów w szklarni. Przedsiębiorstwo- jest jednostką która jest wyodrębniona nie tylko organizacyjnie i produkcyjnie a także ekonomicznie i prawnie. O ile jednak gospodarstwo nastawione jest na pokrycie własnych potrzeb to przedsiębiorstwo swoją aktywność kieruje na rynek, produkuje głównie na sprzedaż a podstawowym celem działalności jest uzyskanie możliwie największego zysku. Jako przedsiębiorcę można określić osobę która prowadzi przedsiębiorstwo dla przysporzenia jego korzyści, oraz potrafi dostrzec szansę zyskownej działalności gospodarczej. Zaistniała pilna potrzeba wypracowania precyzyjnej definicji gospodarstwa rolnego. W obowiązujących przepisach prawa w Polsce funkcjonuje 10 definicji gospodarstwa rolnego, 5- definicji pojęcia działalności i 4- definicje pojęcia rolnik, Posługiwanie się różnymi definicjami wypacza rzeczywisty obraz stanu rolnictwa i gospodarstw rolnych., -zaniża wydajność, -zaniża stan bezrobocia na terenach wiejskich. Z dotychczasowego sektora gospodarstw rolnych należy wyłaczyć gospodarstwa domowe użytkujące ziemię, W obecnym etapie rozwoju jednostki pełniące prawie wyłącznie funkcje samo zaopatrzeniowe lub tylko rezydencjonalne uznawane obecnie za "gospodarstwa rolne" powinny zostać wyłączone z sektora gospodarstw rolnych. Ten typ gospodarki uznać należy za " gospodarstwa domowe użytkujące ziemię" propagować dla nich odmienne wsparcia od przeznaczonych dla gospodarstw towarowych. Wielkość ekonomiczna gospodarstwa rolniczego wyrażona jest za pomocą ESU i określana jest sumą standardowych nadwyżek bezpośrednich ( SGM), wszystkich działalności występujących w gosp. rolnym. W krajach UE gospodarstwa klasyfikowane są wg. -wielkości ekonomicznej, -typu rolniczego. Organizacja produkcji zwierzęcej - 1 Cechy szczególne produkcji zwierzęcej : -indywidualne traktowanie zwierząt, -ruchomość zwierząt zmusza do większej opieki nad nimi, -chów zwierząt może być prowadzony tylko przez wykwalifikowany personel. 2Pracochłonność produkcji zwierzęcej zależy od: -wielkości stada zwierząt , -kierunku produkcji użytkowania, -inne. 3Sezonowość nakładów pracy. Praca w produkcji zwierzęcej może być rozłożona w okresie całego roku z rocznym wykorzystaniem pasz w tych okresach występujących. 4Lntensywność nakładów pracy; STOPIEN PRACOCHŁONNOŚCI- Bardzo duży - drób, maciory z prosiętami, maciory z prosiętami i warchlakami. Duży- stadnina koni, obora mleczno- towarowa. Średni- tucz mięsno towarowy, -owce użytkowe. Mały - tuczniki bez macior i prosiąt, konie robocze, opasy. 5okres zwrotu nakładów zależy od gatunków zwierząt oraz od sposobu ich wykorzystania. 6Wrażliwośc produktów zwierzęcych na warunki transportu. Same zwierzęta jak i wytwarzane przez nich produkty wymagają specjalnych środków transportu.- Ważnym miernikiem efektywności produkcji zwierzęcej jest ogólna ilość produktów uzyskanych w ciągu roku, - Do produktu głównego w produkcji zwierzęcej zaliczamy ; mleko, mięso, wełne, jaja, miód, cielęta, prosięta, jagnięta oraz w gospodarstwie zarodowym zwierzęta hodowlane, -produktami ubocznymi są ; obornik, włosie, sierść, skóry. Czynniki warunkujące wybór sposobu organizacji produkcji zwierzęcej :przyrodnicze, ekonomiczne zew. I wew. Zadania gospodarcze produkcji zwierzęcej : dostarczenie na rynek krajowy i eksport określonych artykułów zwierzęcych w określonej ilości i jakości, -zwiększenie dochodów producentów, -zapewnienie gospodarstwu bardziej równomiernych wpływów finansowych, -zmniejszenie ryzyka wynikającego z nieurodzaju produkcji roślinnej, -uszlachetnienie produktów roślinnych
Produkcja zwierzęca jest ściśle powiązana z produkcją zwierzęcą poprzez : -obornik, -pasze, -bilans pracy, środki finansowe. Zadania organizacyjne produkcji zwierzęcej to; -podnoszenie żyzności gleby poprzez produkcją obornika, -wykorzystanie siły roboczej. Analiza produkcji zwierzęcej : -należy zwrócić uwagę na poziom, obsadę i strukturę, -poziom wydajności jednostkowych zwierząt, -analiza rozrodu, organizacja powierzchni paszowej i efektywność jej wykorzystania, -efektywność żywienia zwierząt. Wydajność jednostkową oceniamy w odniesieniu do poszczególnych gatunków , grup wiekowych zwierząt. Wydajność mleczną krów określamy ilości mleka uzyskanego od 1krowy w ciagu roku lub w okresie laktacji. Wydajność krów objętych kontrolą użytkowości odnosi się do laktacji trwającej 305 dni. Z ekonomicznego punktu widzenia wydajność mleczną krów określa się w kg, mleka na 1krowę w odniesieniu do średniego stanu krów w roku. Wydajności jednostkowe grup zwierząt przeznaczonych do tuczu ocenia się na podstawie przyrostów dziennych. Analiza produkcji zwierzęcej obejmuje - ubój mleka od krowy w ciągu roku, -odchów prosiąt od maciory w ciągu roku, -liczba jagniąt uzyskanych od 100matek, -wartość produkcji końcowej zwierzęcej netto na 1ha UR, -wartość produkcji towarowej netto 100zł. Zużytych pasz treściwych, -powierzchnia paszowa na 1szt. Przeliczeniową przeżuwaczy, -obsada zwierząt na 100ha UR, wysokość jednostkowych kosztów produkcji 1litra mleka. Wzrost skali produkcji przynosi określone korzyści- rozłożenie stałych kosztów produkcji na większą liczbę jednostek produktu, -lepsze wykorzystanie kosztownych maszyn np. dojarki elektrycznej gdy utrzymujemy większe stado krów oraz osiąga się wzrost fizycznej wydajności pracy, -specjalizację rolnika w danej działalności produkcyjnej dzięki czemu podnosi się jakość produkcji, -nadmierne powiększenie produkcji może przynosić straty; zbyt wielkich budynkach inwentarskich koszt stanowiska jest wysoki, w dużych stadach wzrasta zachorowalność rosną koszty opieki wet, zwiększa się ryzyko produkcyjne, brak popytu. Czynniki wew. Determinujące produkcję; -organizacja, -koszty produkcji. Znaczenie gospodarcze bydła - dostarczenie takich produktów jak mleko, cielęta, mięso, skóry, kości itd. -przetwarzanie różnych pasz bezwzględnych, -wykorzystanie obornika i gnojówki lub gnojowicy, -wykorzystanie nadwyżek siły roboczej, -zaopatrzenie rodziny rolnika w mleko i w mięso, -wykorzystanie białka i azotu niebiałkowego zawartego w paszach gospodarskich, -zmniejszenie ryzyka gospodarczego. Opłacalność produkcji mleka zależy od : -ilości pasz zużytych w ciągu roku przez krowę, -kosztów pasz zastosowanych w żywieniu, -mleczność krowy, -stopnia mechanizacji obsługi i związanego z nim poziomów nakładu pracy. Opłacalność produkcji mięsa zależy od: -wielkości dziennych przyrostów ciężaru, -zużycia pasz na 1kg przyrostu ciężaru, -stosunek między ceną bydła opasanego a ceną pasz ( głównie treściwych ), -stosunek między ceną cieląt a ceną opasów gotowych do doju, -ciężaru końcowego opasów. Opłacalność chowu bydła zależy od: -kierunku i okresu użytkowania zwierząt, -liczby krów, terminów zacieleń, -obsady na100ha UR i wielkości stada, -zasobów i jakości pasz bezwzględnych plonów roślin pastewnych i racjonalności żywienia, -kosztu stanowiska w budynku inwentarskim, -kosztu wychowu lub cen jałówek cielnych, -cen mleka i żywca wołowego, -znaczenia obornika w gospodarstwie, cech genetycznych zwierząt. Wartość produkcji w chowie bydła ; -produkcja końcowa mleka 4000litra x 0,8zł/l =3200zł. -sprzedane cielę 80kg x 5zł/kg = 400zł.
Koszty produkcji : -pasze treściwe, -okopowe pastewne i ziemniaki, -siano, -zielonki, -słoma, -wysłodki, -kiszonki, -mleko, -zakup zwierząt, -usługi, -utrzymanie urządzeń, -opłata najemników najemnych, -leczenie i inseminacja, -ubezpieczenia krowy, -inne koszty bezpośrednie. Wskaźniki ekonomiczno - organizacyjne w chowie bydła; -ciąża 285dni, -okres użytkowania krowy mlecznej, -na bazie własnych pasz można osiągnąć mleczność 3000 -3500litrów ,-od 100krów uzyskujmy w ciągu roku 95 cieląt urodzonych lub 80 odchowanych, ciężar krowy mlecznej wynosi 400- 700 kg, 1wycielinie- 2,5 roku, -na 1litr mleka zużywa się 0,9- 1,6 jedn. owsianych, roczne zużycie paszy na 1 krowę mleczną wynosi 4,5 - 5,5tyś. j.o. -przyrost dobowy przy opasie bydła krajowego 500-1000g. na 1kg. Przyrostu żywca zużywa się 8-15 j.o. -nakłady pracy na 1krowę 4- 20 dni w ciągu roku, -w chowie fermowym na 1SD 0,5- 1,5 ha, -na 1litr mleka potrzeba 0,2 -0,5kg pasz treściwych, -upadki cieląt -10%, jałowizny-3%, pozostałego bydła-2,5%, -krowa osiąga szczytową wydajność mleka w 4 i 5 laktacji, a w 1około 75% wydajności. Produkcja, koszty, dochody: -produkcja mleka w 2007r była opłacalna dla dużych producentów, -dopłaty jakie otrzymali rolnicy do zaangażowanej powierzchni paszowej miały niewielki wpływ na poprawę sytuacji dochodowej produkcji mleka. Ekonomika produkcji mięsa wołowego- w Polsce produkcja gospodarcza nie jest nastawiona na produkcję mięsa wolowego, o produkcji mięsa decyduje - rozród prawidłowy w 65%vwpływa na wynik ekonomiczny, -system chowu , bardziej lub mniej kosztowny, -technologia produkcji, -dobór ras. Na system chowu i technologii produkcji wpływa: -system żywienia, -technologia wypasu i utrzymani stada w okresie zimowym, -sposób odchowu cieląt, -rodzaje pomieszczeń, -dobrostan zwierząt, -warunki organizacyjne i środowiskowe gospodarstwa(jak łagodny klimat to opasy na powietrzu).
Duże zasoby użytków zielonych i terenów, efektywny system całoroczny wykorzystania pastwisk bez budynków. Pomorze zachodnie. Ekologiczny system chowu bydła na użytkach zielonych jest proporcjonalny w zrównoważonym rozwoju i dla ochrony środowiska
Efektywność ekonomiczna produkcji mięsa wołowego.
Produkcja mleka kapitało- pracochłonna, natomiast produkcja wołowiny jest kapitało-praco-oszczędna(ekstensywna). Uwzględniając system żywienia przydatność do opasu simental. Opas-intensywny, ekstensywny, półintensywny. Hodowca bydła mięsnego może ubiegać się o premię, warunek- oznakowanie zwierzą w stadzie, wystawienie im paszportów, prowadzenie rejestru zwierząt. Premia ubojowa specjalna.
Opłacalność produkcji zależy od: *wielkość dziennych przyrostów ciężaru, *zużycie paszy na 1 kg masy ciała, *stosunek między ceną bydła opasowego a paszą.
*stosunki między ceną chudźców a opasów, *ciężaru końcowego opasów.
Efektywność opasu bydła zależy od: końcowej masy ciała, stosunku między ceną pasz a bydła. Koszty pasz 48-73% kosztów chowu bydła opasowego. Obniżenie kosztów produkcji pasz- czynnik poprawny opłacalności produkcji.
Na efektywność ekonomiczną produkcji wołowiny wpływa: *wybór technologii (sys. Żywienia, koszty amortyzacji, stanowiska, skala produkcji), *preferencje konsumentów, *forma obrotu żywcem i ceny zbytu, zakłady mięsne, sklepy farmerskie, *rynek pasz(koszty produkcji pasz własnych, ceny pasz kupowanych), *źródło nabywania cieląt lub koszty wychowu własnego materiału.
Koszt produkcji bydła opasowego 5 zł na 1 kg przyrostu a w 2006r- 4,50 zł. Cena zbytu 2006- 4,6 zł 2008r -4,3 zł. Rosną koszty produkcji a cena zbytu maleje.
Produkcja mięsa drobiowego ma tendencje rosnące. W ciągu ostatnich 15 lat rosła produkcja mięsa drobiowego. Największym producentem mięsa drobiowego- USA 25%, Chiny 15%, Brazylia UE 10%. Dominujące znaczenie na rynku ma drób 70 %, 20% indyki, 4% kaczki.
Spożycie-Izrael, USA, związane z religią. Kanada, UE- zależnie od roku 22-27 kg/rok/jeden konsument, w Europie- Irlandia 35 kg/osobę, Portugalia 31kg. Eksport światowy- USA, Chiny, Francja. Udział w Polsce rośnie mięsa drobiowego 10% UE produkcji. Trendy rozwoju wyznacza opłacalność która wynika z popytu.
Technologia produkcji coraz lepsza bo: dobre mieszańce, lepsza pasza, zwiększamy liczbę cykli produkcyjnych, wyposażenie w urządzenia i bdb warunki zoohigieniczne, lepsze wyniki produkcyjne-wyższe przyrosty.
Czynniki wpływające na opłacalność produkcji brojlerów kurzych: ceny zbytu produktów, ceny pasz, postęp w doskonaleniu materiałów hodowlanych, postęp w produkcji mieszanek paszowych.
Czynniki zależne od producenta: jakość materiału przeznaczonego na tucz, jakość i terminowość dostarczania mieszanek paszowych, warunki pomieszczeń, opieka weterynaryjna, skrócenie okresu tuczu-co pozwala uzyskać większą liczbę rotacji i obniżyć koszty produkcji, kwalifikacje producenta, racjonalna technologia i organizacja pracy.
Połączenie ekonomicznej efektywności tuczu łączy się: ze skróceniem okresu do 7 tyg, ze zwiększeniem liczby rzutów w roku, ze zmniejszeniem zużycia paszy na 1 kg przyrostu, z lepszym wykorzystaniem powierzchni użytkowej pomieszczeń.
W chowie drobiu dokonuje się kalkulacji opłacalności metodami pełnymi lub niepełnymi. Pełne koszty produkcji brojlerów kurzych: koszty materiałowe-zakup piskląt, pasz, opału, kapitałowe- amortyzacja.
Europejski indeks produkcyjny:
EIP= średnia masa ciała(kg) x przeżywalność % podzielić na zużycie paszy na 1 kg masy ciała(kg) x liczba dni odchowu
Wskaźnik opłacalności=(wartość produkcji końcowej: koszty ogółem)x 100
Transformacja Polskiego Rolnictwa
Modernizacja-poprawianie warunków produkcji
Modernizacja gospodarstw wiąże się z 3 procesami: 1.proces techniczny 2.proces technologiczny 3.proces organizacji.
Transformacja Polskiego Rolnictwa
Formujący się post-transformacyjny model rolnictwa polskiego w aspekcie strukturalnym sprowadzamy do 3 segmentów: 1.SEGMENT ROLNICTWA SOCJALNEGO,w którym gospodarstwa domowe bazują ma dochodach z programów socjalnych, marginalna działalność rolnicza zorientowana jest w istocie na własne potrzeby 2.SEGMENT ROLNICTWA TRADYCYJNEGO,drobnego gospodarstwa o niskiej towarowej produkcji, zorientowanej na rynek lokalny 3.SEGMENT POLSKIEGO AGROBIZNESU, gospodarstwa wysokotowarowe, sprawne technicznie i ekonomicznie, o rozwiniętych związkach integracyjnych, podejmujące ryzyko ,innowacyjne. Gospodarstwa te zwane są zindustrializowanymi. Cechuje je duża skala produkcji. Negatywny wpływ na środowisko (koncentracja chowu).
Dualny charakter polskiego rolnictwa
W strukturze gospodarstw rolnych dominują liczebnie gospodarstwa małe o powierzchni 1-5 ha, stanowią ok.59% ogólnej liczby gospodarstw - użytkują tylko 19% UR.
Drugą grupę tworzą gospodarstwa duże, powyżej 20 ha , UR -stanowią ok.67% wszystkich gospodarstw a w ich użytkowaniu jest ok.40% ogólnej powierzchni UR.
Systematyczny spadek liczby gospodarstw - ok.20 tys. rocznie. Przewiduje się, że w roku 2010 liczba gospodarstw indywidualnych w Polsce wyniesie ok.1716 tys.
W skali ogólnopolskiej przez 15 lat poprawiła się nieznacznie struktura obszarowa gospodarstw,średnia
powierzchnia ogółem gospodarstw w 1990 wynosiła 7,1 ha, a w 2005 - 8,6 ha, średni obszar UR przypadających na jedno gospodarstwo w 1990 wynosił 6,3 ha, a w 2005 - 7,6 ha. Na zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw wpływ miały procesy: polaryzacji struktury użytkowania ziemi według grup obszarowych, nastąpiły ubytki w grupach środkowych a rosły na biegunach, oraz koncentracji ziemi.
Lepszym miernikiem struktury ekonomicznej gospodarstwa niż ich obszar są stosowane w UE tzw. Europejskie Jednostki Wielkości (ESU-European Size Units).Od 2004 używa się też tych jednostek w Polsce do klasyfikacji gospodarstw.
W 2005aż 69,4% gospodarstw rolnych zaliczana była do klasy wielkości ekonomicznej 0-2 ESU, a jedynie 18,8% gospodarstw przekroczyła poziom 4 ESU.
Uwzględniając tylko te gospodarstwa, które przekroczyły 1 ESU, to średnia wielkość ekonomiczna gospodarstw w Polsce wynosiła 7,2 ESU (ok.34560 zł nadwyżki bezpośredniej rocznie).W UE średnia w 2003 wynosiła 21,4 ESU,a w tym od 3,8 ESU na Litwie i 7,8 ESU w Grecji do 95,7 ESU w Holandii.
Przemiany społeczno-gospodarcze w rolnictwie i na obszarach wiejskich.
Dywersyfikacja
Rozwój wielofunkcyjny
Rolnictwo wielofunkcyjne-przedsiębiorczość wiejska
Urbanizacja wsi
Modernizacja rolnictwa
Dywersyfikacja odnosi się do miejsc pracy i produkcji-gospodarstwo rolne, wieś ,region i oznacza poszerzenie wachlarza wytwarzanych produktów i usług na sprzedaż.
Dywersyfikacja może być uzasadniona potrzebą lepszego wykorzystywania czynników produkcji lub potrzeby ograniczenia ryzyka prowadzonej produkcji.
Dywersyfikacja może być łączona z wielofunkcyjnością.
Wielofunkcyjność wiąże się z różnymi funkcjami poszczególnych form aktywności, jest skutkiem tej aktywności.
Urbanizacja wsi-w ujęciu ekonomicznym obejmuje wzrost zatrudnienia poza rolnictwem ,powstawanie nowych nierolniczych przedsięwzięć gospodarczych na obszarach wiejskich. Uznać można, że wielofunkcyjność stanowi nieodłączny choć nie jedyny gospodarczy aspekt procesu urbanizacji wsi.
Problematyka wielofunkcyjności rozwoju wsi zyskała na znaczeniu w latach 90.
Uznano, że inicjowanie i rozwijanie nowych przedsięwzięć gospodarczych to jedna z dróg łagodzenia i przeciwdziałania bezrobociu na wsi, gdzie prowadzi do tworzenia nowych miejsc pracy.
Dodatkowo lokalizowanie działalności gospodarczej-pozarolniczej na wsi zwiększy i poprawi warunki życia mieszkańców a także umożliwi restrukturyzację i modernizację gospodarstw poprzez racjonalne wykorzystanie zasobów pracy i rozwijanie bliższego i dalszego otoczenia rolnictwa.
Wielofunkcyjność obszarów wiejskich sprowadzana jest do rangi strategii polityki czy drogi rozwoju obszarów wiejskich.
Wielofunkcyjny rozwój to pojęcie szersze związane z rozwojem lokalnym, przedsiębiorczością, strategicznym planowaniem rozwoju, dywersyfikacją rolnictwa, rozwojem infrastruktury.