Janina Kamionkowa,
Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Studia,
Warszawa 1970.
Uwagi wstępne.
autorka zrezygnowała z dotychczasowej tradycji badawczej, wychodzącej z reguły od „trójza-borowości” i od podziału organizmu państwowego, za punkt wyjścia biorąc dzieje społeczeń-stwa polskiego jako całości.
przejście od feudalizmu do ustroju wczesnokapitalistycznego.
rolę promotora odgrywała klasa średnia: drobna szlachta i inteligencja.
Narodziny XIX-wiecznej kultury klas średnich.
głównie przemiany społeczno-kulturalne, określane jako proces narodzin i kształtowania się nowożytnej kultury mieszczańskiej.
przechodzenie od arystokratycznej i szlachecko-wielkopańskiej kultury dworskiej do nasyco-nej nowymi treściami społecznymi i nowymi wartościami estetycznymi literatury i sztuki klas średnich.
charakterystyczne dla epoki: ożywienie gospodarcze, industrializacja i urbanizacja, odkrycia geograficzne i naukowe, rozwój komunikacji, handlu, łączności, oświaty i techniki, wzrost kon-taktów międzynarodowych.
na zachodzie Europy głównie proces gospodarczy, społeczny i kulturalny, najwcześniej w An-glii XVII/XVIII w..
główną domeną kultury mieszczańskiej stały się prasa periodyczna oraz realistyczna powieść mieszczańska.
w Polsce awans mieszczaństwa etapami nie narzucenie wzorów mieszczańskich, ale przejęcie wzorów arystokratyczno-ziemiańskich przez mieszczan i inteligencję.
cnoty mieszczańskie (np. aktywność, pracowitość, obrotność) + szlacheckie i arystokratyczne (np. wykształcenie, elegancja, wytworne maniery).
po upadku znaczenie dworu królewskiego i magnackich rolę ośrodków kultury przejmują mia-sta - instytucje naukowe i oświatowe, ruch księgarsko-wydawniczy.
sztuka mieszczańska.
unifikacja wyksztalcenia i poziomu kulturalnego warstw posiadających.
moda interesowania się sztuką, zamawiania portretów, kupowania obrazów i książek…
potrzeba rozszerzenia produkcji kulturalnej profesjonalizacja pracy literackiej i konieczność unowocześnienia środków przekazu i form komunikacji między autorem i czytelnikiem.
* * *
nie awans mieszczaństwa, ale degradacja szlachty.
do inteligencji pierwotnie zalicza się całą szlachtę, później przy wyodrębnianiu się inteligencji podstawowym kryterium było wykształcenie i udział w kulturze.
Komisja Edukacji Narodowej: sekularyzacja i upaństwowienie szkół, ujednolicenie programów i metod nauczania, opracowanie podręczników i elementarzy, inicjowanie i popieranie badań naukowych, powołanie i przygotowanie stanu nauczycielskiego, wprowadzenie wychowania w duchu świadomości narodowej i patriotycznej.
działalność „Kuźnicy”, liberałów wileńskich i warszawskich, Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Liceum Krzemienieckiego i Warszawskiego, dorobek Izby Edukacji, Uniwer-sytet Wileński za kuratorii A. J. Czartoryskiego i Uniwersytetu Warszawskiego.
działalność Kazimierza Kontryma.
w życiu literackim wzory i normy mieszczańskie + kontynuacja tradycji sarmackiej.
Warszawa centralnym ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego - Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800 r.), Liceum Warszawskie (1807 r.) i Uniwersytet (1817 r.)
TPN: „obiady” różniły się od „obiadów czwartkowych” mniejszą ekskluzywnością, uniezależ-nieniem od indywidualnego mecenasa, innymi finansowo-materialnymi podstawami egzysten-cji, rozległością zadań i celów.
liczne Towarzystwa w innych miastach: w Lublinie, Krakowie, Płocku, liczne instytucje o po-dobnym charakterze, np. Bazar poznański.
teatr warszawski: profesjonalizacja pracy aktorskiej, stworzenie stałych podstaw finansowych, wzbogacenie i uatrakcyjnienie repertuaru, repertuar wyraźnie rozrywkowy.
rozwój prasy periodycznej, eksponowanie muzyki, powiązanie literatury z życiem politycznym i działalnością „partii” i grup konspiracyjnych oraz z kultura obyczajową i towarzyską poszcze-gólnych środowisk.
literatura:
szlachecka kultura lokalnych zbiorowości.
miejska sfeminizowana kultura salonowo-towarzyska.
życie literackie emigracji.
mówiona i śpiewana najczęściej okolicznościowo-utylitarna literatura ludu.
literatura konspiracyjna.
księgarnia nie tylko była miejscem handlu, ale też skupiała i kontaktowała pisarzy, ułatwiała obieg informacji; księgarnie przejmowały część funkcji klub czy salonu literackiego.
zjawisko szkół literackich: przejaw regionalnych ruchów literackich zakorzenionych w szlache-cko-lokalnej strukturze społeczno-obyczajowej i pretendujących do nadania literaturze naro-dowej piętna dzielnicowego.
izolacjonizm kultury szlacheckiej rósł w miarę deklasacji, skłonność do obrony szlacheckich środowisk prowincjonalnych przed napływem ludzi spoza „obywatelstwa”; pod koniec lat 40. i 50. zostaje nadwątlony,
* * *
nowy wzór osobowy - gentelman = cechy mieszczańskie + szlacheckie.
nabywanie „herbów”, „szlachectwa”, „genealogii”.
purytanizm oraz sztuka dydaktyczno-umoralniająca i religijna: Daniel Defoe, Richardson, Fiel-ding.
dopiero dalszą funkcją sztuki było dostarczanie przyjemności estetycznej i rozrywki.
zamknięta szlachecka kultura lokalno-sąsiedzka oraz otwarta miejska subkultura inteligencka - kultura feministyczna.
kodeks dobrego wychowania, np. rezydencko-konsumpcyjny styl życia, troska o tzw. dobrą reputację…
salon literacki: już za Ludwika XIV we Francji (przejęła go elita burżuazyjna); od filozoficznych i uczonych dysput do literackich sporów i igraszek w przyjacielskim gronie; do wielkopańskie-go rytuału należało protegowanie ubogich artystów, ale nie byli oni pełnoprawnymi członkami salonu, lecz tylko dostarczycielami rozrywki; rolę salonu literackiego podkreśla scena salonu warszawskiego w Dziadach Mickiewicza (salon Wincentego Krasińskiego); w Polsce domino-wał element ludyczny, powstawały na wzór obiadów czwartkowych, po 1831 r. ma oblicze wy-raźnie inteligencko-mieszczańskie, wypełnia lukę spowodowaną brakiem życia literackiego (cenzura i restrykcja), Muzami są już nie wielkie damy, ale żony urzędników, profesorów, lite-ratów, wojskowych, wykształcone i ambitne, np. Katarzyna z Lipińskich Lewocka, salon Wój-cickich, Maciejowskich, Pruszakowej, Hoffmanowej, Łuszczewskich…; zasługi w konsolido-waniu środowiska inteligencji twórczej, w krzewieniu sztuki, w wytwarzaniu fermentu intelek-tualnego i utrwalaniu nawyków kulturalnych, w przechowywaniu tradycji, popieraniu literatury, obronie języka; wieszczka Deotyma, cyganeria i „herbatki literackie” Wilkońskich, Wójcickich, Skimborowiczów; żywotność salonów była możliwa tak długo, jak długo dostęp do słowa dru-kowanego był ograniczany.
życie literackie w latach 40. i 50. przenosi się do mieszkań ubogich studentów-konspiratorów.
salony literackie umożliwiały (np. Mickiewiczowi i Norwidowi) pierwszy szlif i bezpośredni kon-takt z odbiorcą i sędzią ich twórczości.
wytwory romantycznej i salonowej kultury literacko-artystycznej: karnet, wachlarz, sztambuch, almanach, imionnik, album, piosennik, deklamator towarzyski, zbiór śpiewów, duetów i arii, mazurków i kontredansów, znaczny obszar kultury romantycznej ma charakter feministyczny, to oznacza aktywne uczestnictwo kobiet w inspirowaniu, tworzeniu, kolportowaniu i recepcji literatury i sztuki, ich rzekomą „wyższość” w sferze piękna i kultury duchowej, wzrost liczby kobiet piszących.
rozmaitość wzorców kobiety: od matki-Polki do „dziewicy-bohatera”; zespół ról społecznych wyznaczonych kobiecie: ognisko domowe, życie rodzinne oraz świat kultury duchowej i pięk-na.
najwyżej stawianym talentem był dar improwizacji, tak sławę zdobyła Deotyma (wieszczka, Pytia, Sybilla polska), naprawdę mierna poetka.
drugim talentem nieodzownym był dar oratorstwa i deklamacji.
powszechna moda balowania, koncertowania i demonstrowania talentów śpiewaczych roz-kwit pieśniowej liryki wokalnej.
romantyczne sztambuchy (album, imionnik, trwalnik, pamiętnik) - wiersze żartobliwe, biesiad-ne, dowcipne, humorystyczne, satyryczne, parodystyczne, wiersz miłosny, o motywach pa-triotyczno-narodowych; stanowiły dokument analogiczny do arystokratycznych genealogiach rodzinnych i portretów familijnych, silva rerum.
z literatury sztambuchowej wyrosły publikacje zwane noworocznikami lub almanachami (wy-raz krystalizowania się grup towarzysko-literackich i profesjonalnych grup pisarskich), z regu-ły stały się manifestem określonej postawy i poglądów, trybuną dyskusyjną, prezentacją gus-tów i określonej estetyki, argumentem w aktualnych sporach i dyskusjach; różnorodność, od-miany i szczególne typy, np. regionalne, damskie, dziecięce, teatralne…; stereotypowość pro-dukcji almanachowej.
mieszczańsko-inteligencka i salonowa subkultura literacka: dyletantyzm, ekletyzm, naśladow-niczość, ornamentacyjność, moda literacka.
* * *
krąg zjawisk określanych mianem romantyczna „literatura konspiracji”.
w dwóch poprzednio charakteryzowanych wypadkach (subkultury szlacheckiej i miejsko-inte-ligenckiej) indentyfikacja zbiorowości uczestniczącej w opisanych sytuacjach kulturowych nie nastręczała szczególnych trudności. W przypadku subkultury konspiracyjnej trudniej scharak-teryzować: dwie grupy:
autorzy - związani z działalnością spiskową, polityczną, rewolucyjną, najczęściej z ra-dykalnej inteligencji.
adresaci-czytelnicy - akt lektury aktem uczestnictwa w nielegalnym obiegu tej twór-czości.
scalały ich patriotyczne, antylojalistyczne i nonkonformistyczne poglądy społeczno-polityczne oraz uczestnictwo w odbiorze i rozpowszechnianiu tekstów literackich („lite-ratura nielegalna”).
odmiany „literatury konspiracyjnej”:
utwory czy artykuły pisane i publikowane z myślą o ich przeznaczeniu dla ograniczo-nego kręgu odbiorców, o nielegalnym kolportażu; fraszki, dowcipy, satyry i pamflety na osobistości oficjalne; pojedyncze utwory czy artykuły mające do spełnienia szcze-gólne funkcje agitacyjne ydawnictwa tajne lub nielegalnie przemycane przez kordo-ny.
piśmiennictwo literackie, które powstało „w konspiracji” dla doraźnych celów wycho-wawczych, informacyjnych czy propagandowych; w postaci odpisów lub w formie ust-nych przekazów; brak druku; dość obfita.
„nielegalna literatura legalna” - np. przekształcenie tekstów „legalnych” w teksty „za-kazane”.
sposób czytania tej literatury: odbierano utwór nie w całości, ale „rozsypany”, wychwytując te fragmenty, które stanowiły metaforę współczesności, zawierały aluzje patriotyczne i niepodle-głościowe.
po 1840 r. obok wzoru etycznego (hierarchia wartości podporządkowana patriotyzmowi i na-rodowości) wariant etyki (najwyższą wartością wyzwolenie ludu i postęp społeczny, cnota nie-nawiści, zdrady, podstępu i nawet moralna wartość „zbrodni”; kult „bohaterów” i „świętych” oraz kult „masy”, „ludu”, „ogółu”).
do literackiej subkultury konspiracyjnej zaliczają się: twórczość literacką, jej autorów, literatów uczestniczących w ruchach spiskowych, instytucje pośredniczące w wytwarzaniu, przemyca-niu, „deszyfrowaniu” i kolportowaniu tej literatury oraz czytelników.
według orientacyjnych danych: co najmniej ok. 30% zbiorowości pisarskiej uczestniczyło w działalności spiskowej.
z inspiracji grup spiskowych powstawały publikacje, z pozoru „niewinne”, wydawane „za zez-woleniem zwierzchności”, uprawiające propagandę polityczną, np. tomik Żywie (rewolucyjni demokraci i postępowi pisarze skupieni wokół Dembowskiego).
o zaliczeniu do kręgu „subkultury konspiracyjnej” decyduje:
charakter zamieszczonych utworów krytycznych i literackich.
programowość publikacji i zaangażowanie się autorów w bieżącą dyskusję ideową.
związek z określoną grupą literacką (mającą związki ze środowiskiem spiskowym) lub z tendencją do przekształcenia się w grono spiskowe.
tendencja do ukrywania autorstwa wielu artykułów, posługiwanie się pseudonimami, kryptonimami, zachowanie anonimowości.
powstają tzw. „gminy” (wołyńska, litewska, kijowska…), które w latach 1857-1860 przekształ-cają się w zdyscyplinowaną i rozbudowaną, sprawnie funkcjonującą korporację studencką, prowadzącą dość szeroką działalność kulturalną.
Pisma Gromadzkiego kontynuowały polemiczno-opozycyjny nurt demokratycznej krytyki szla-chetczyzny reprezentowany kilka lat wcześniej przez Gwiazdę 1857 r. tajne stowarzysze-nie „Związek Trojnicki”, skupiające studentów pochodzenia polskiego i ukraińskiego, przy-wódcą tej organizacji był medyk, ukrainofil, Włodzimierz Antonowicz, „niechęć względem za-możniejszych warstw” społeczeństwa.
klasie średniej zarzuca się „zupełne zmaterializowanie”, wyrzeczenie się wszelkich szlachet-niejszych ogólnospołecznych dążności i „poświęcenia się”, największe zło, godzące w intere-sy narodowe, upatruje się w pogoni za zyskiem i namiętności „dorabiania się”.
niemal osobny rodzaj literacki piśmiennictwa konspiracyjnego: heroistyka i hagiografia naro-dowa, najczęstszymi bohaterami byli: Rejtan, Kościuszko, Szymon Konarski, Artur Zawisza, Karol Levittoux.
inną odmianą były: fraszka, bajka, dowcip aktualny, pamflet, satyra, wiersz okolicznościowy, poezja ulotna, dowcipy Żółkowskiego.
Publiczność literacka.
pierwszym etapem kształtowania się nowożytnej opinii publicznej była w Polsce epoka Sejmu Wielkiego.
współzależność wydarzeń politycznych i życia literackiego, konsolidowanie się opinii publicz-nej na płaszczyźnie polemik, sporów i dyskusji literackich - specyficzne znamię życia literac-kiego wieku XIX.
do czasu pojawienia się nowożytnej publiczności - twórca związany był z określonym, wąs-kim środowiskiem społecznym (dwór, klasztor…); oparcie produkcji i odbioru twórczości arty-stycznej na zasadach towarowych i komercjalnych nowożytna kategoria publiczności: jest anonimowa, ma analogiczne potrzeby kulturalne i podobne formy ich zaspokajania - uczest-nictwo w obrocie towarowym dziełami sztuki, wywiera decydujący wpływ na sposób funkcjo-nowania środowisk twórczych i na kierunek rozwoju twórczości; działanie zbiorowe, sponta-niczne, w pewnej mierze automatyczne i żywiołowe.
brak danych o liczebności, rozmiarach i rozmieszczeniu publiczności literackiej (brak badań szczegółowych i dokumentacji).
wzrost liczby publiczności literackiej: rozszerzenie dostępu do oświaty i kultury, zwiększenie szans awansu dla ludzi z niższych warstw, stała sieć szkolnictwa elementarnego i średniego, początku ruchu feministycznego, stałe nawyki i potrzeby kulturalne kręgów inteligenckich.
przeszkody: nierównomierny rozkład czytelnictwa, analfabetyzm, brak czasu wolnego, odpo-wiednich pomieszczeń, światła, tanich lektur.
dostęp do książki miały też pewne grupy czytelnicze z tzw. „klas niższych”: oficjaliści, urzędni-cy dworscy, służba domowa (z biblioteczek chlebodawczyń), zdolni i ambitni synowie chło-pów, szewców, rybaków.
z list prenumeratorów (np. przy pracy historycznej Niemcewicza pt. Dzieje panowania Zyg-munta III) - obraz publiczności literackiej; np. listę prenumeratorów wczesnych tomików Mic-kiewicza zapełniają głównie jego przyjaciele i uczniowie; Witowski nie miał tak rozgałęzionych jak Niemcewicz kontaktów towarzyskich, ale był wziętym publicystą i felietonistą; Słownik Ję-zyka Polskiego S. B. Lindego - głównie mecenat arystokratyczny; Wybór poezyj A. M. Pień-kowicza oraz Poezje Tadeusza Łady-Zabłockiego - publiczność ze „średniego stanu”.
stopniowa demokratyzacja kultury i czytelnictwa - w zgodzie z postulatami krytyki i estetyki oraz aspiracjami samych twórców, z którzy z entuzjazmem odnosili się do swoich nowo pozy-skanych odbiorców; na kanwie romantycznej ludowości zrodził się program specjalnej litera-tury dla ludu, ale nie dotarł do najniższych warstw społecznych.
zmiana form mecenatu z indywidualnego na zbiorowy, z określonego personalnie na anoni-mowy, z arystokratycznego na mieszczańsko-inteligencki, z prywatnego na publiczny.
już w latach 1810-1820 w teatrze nowa publiczność: dysharmonia i jaskrawe kontrasty, prze-sada i trywialność, sensacja i groza, rozmaitość i malowniczość, bohaterowie zindywidualizo-wani i bliżsi przeciętności, emocjonalność i natchnienie geniusza.
krytyczne opinie o publiczności literackiej:
elitarna - dążenie do ograniczenia kręgu odbiorców do wąskiej grupy ludzi wykształ-conych i tradycyjnie obcujących z kulturą; postulaty rygorystycznego przestrzegania prawideł wytwornego smaku.
elita społeczno-towarzyska stolicy i zamożna prowincja ziemiańska - skłonność do demokratyzacji kultury, dążenie do maksymalnego rozszerzenia zasięgu społecznego odbioru sztuki, do respektowania uprawnień i potrzeb nowej publiczności; rzecznikiem tej tendencji był Kazimierz Brodziński.
Mickiewicz w Przemowie do I tomu Poezyj: ranga poezji według kryterium jej społecznej do-niosłości i zasięgu, twórcą i odbiorcą cały naród.
Seweryn Goszczyński - fanatyczny orędownik romantycznej koncepcji geniuszu, eksponowa-nie w swoim programie więzi literatury z życiem narodowym.
Maurycy Mochnacki - problematyka pozornej antynomii między prawem artysty do swobody twórczej, niebezpieczeństwem obniżenia poziomu sztuki przez schlebianie odbiorcy, a obo-wiązkiem respektowania przez pisarza sądów publiczności; podjął walkę o demokratyzację kultury i liczenie się z opinią publiczności, o przeciwdziałanie tendencji schlebiania czytelni-kowi… (na tak szeroką skalę podjął ją dopiero Norwid).
zmiany form gospodarowania i współżycia społecznego szlachty coraz lepsza orientacja w sprawach handlowych, finansowych i politycznych zapotrzebowanie na informację ogólną, prasę codzienną, na książkę specjalistyczną i literaturę piękną; wzór obywatelski, w którym wykształcenie stanowi element dominujący.
wzrost kultury czytelniczej nierównomiernie, opóźnienie rozwoju życia literackiego i czytelni-ctwa w zaborze austriackim.
o wzroście zainteresowania książką i o tym, jakie rodzaje książek były najbardziej poszuki-wane, można wnosić pośrednio, m.in. z kierunku rozwoju bibliotekarstwa, ze składu księgo-zbiorów, z rozwoju rynku wydawniczo-księgarskiego.
struktura asortymentu księgarń była w znacznym stopniu dostosowana do popytu i może da-wać przybliżony obraz zainteresowań czytelniczych.
rosnące zainteresowanie romansem sentymentalnym, lekką, rozrywkową powieścią obycza-jową i sensacyjną - sygnalizowane już uprzednio ogólne przemiany smaku literackiego.
twórcy propagowali demokratyczny i egalitarny model recepcji literatury, jej nie zamierzony „elitaryzm” wynikał z nowatorstwa, awangardyzmu artystycznego.
publiczność XIX-wieczna faworyzowała literaturę bliską życiu średnich warstw narodu, najpo-pularniejsza powieść, konstruowana przeważnie na zasadzie mimetyzmu.
literatura „popularna” także podejmowała problematykę związaną z „potrzebami narodowymi”, ale realizowała ja przeważnie w sposób płytki, na zasadzie natrętnej aktualizacji, powierzcho-wnej aluzji, zewnętrznej ornamentyki i na zasadzie upraszczania mechanizmów życia społe-cznego.
romantyzm: publiczność miała być ogniwem zasadniczym, wyrokującym, pisarze (najwyższa ranga nadawana tej profesji) - rola instrumentalna, przywódcy, rzecznicy, wychowawcy i wy-raziciele zbiorowości.
poparcie literatury lekkiej, popularnej, rozrywkowej występuje częściej wśród literatów (zwła-szcza powieściopisarzy) niż wśród krytyków.
„trójzaborowość”: pewna odmienność typu wykształcenia, dostęp do nieco innych książek i lektur, różnice w ukształtowaniu postaw mentalnych i charakteru zasobów kulturowych.
Rynek księgarsko-wydawniczy.
działalność oświeceniowych drukarzy i wydawców, zwłaszcza Piotra Dufora i Michała Grölla.
główne ogniska ruchu w początku XIX stulecia: Wilna, Warszawa i Kraków, ok. 1830 r. Lwów, Poznań, Wrocław, Petersburg, Kijów, Żytomierz, Lipsk, Berlin, Wiedeń i Paryż.
rozwój drukarstwa:
wzrost liczby przedsiębiorstw wydawniczych i zwielokrotnienia ich produkcji.
modernizacja bazy technicznej.
zwiększenie kadry pracowników drukarstwa i księgarstwa, wzrost specjalizacji, naro-dziny pierwszych organizacji i korporacji zawodowych pracowników książki.
orientacyjnie: parę setek drukarń i księgarń działających na ziemiach polskich.
modernizacja drukarstwa: stereotypia, maszyny cylindryczne, najnowszy sprzęt do odlewania czcionek, bogate zasoby typograficzne i matryce dla kilkunastu krojów pism.
przykładem wysokiego kunsztu edytorskiego: Niezapominajki, wydawane w latach 1838-1846 przez Karola Korwella.
czynnikiem limitującym dalszy rozwój rynku wydawniczego nie było drukarstwo, lecz księgar-stwo, czyli, pośrednio, ograniczona chłonność rynku wydawniczego.
działalność drukarzy i wydawców z czysto ekonomicznych przyczyn kierowana musiała być na zdobywanie czytelników, na zaspokajanie potrzeb i zainteresowań publiczność, a nie na spełnianie postulatów, środowiska twórczego.
pierwsze sądy i procesy o własność literacką bądź prawo przedruku, np. Mickiewicz.
prywatni drukarze ostro i gwałtownie atakowali przywileje typografów królewskich i wszelkie formy przywilejów drukarskiej wyłączności, a bronili prawa wolnej konkurencji, które dawało im szansę przechwytywania popularnych dochodowych imprez wydawniczych.
Zawadzki wydawał początkowo głównie produkcję literacką wileńską i puławską, dopiero z czasem drukarnia i działalność nakładowa Zawadzkich objęła swym zasięgiem całość ziem polskich; przeważającą część publikacji stanowiły książki naukowe (przyrodnicze, matematy-czne, filozoficzne, historyczne, filologiczne), potem dopiero literatura piękna, związek z uni-wersytetem oraz działalność naukowa i dydaktyczna; nowoczesnym rysem w działalności Za-wadzkiego jest zrozumienie przez niego potrzeby stworzenia warunków umożliwiających za-wodowe uprawianie literatury; zmierzając do stworzenia podstaw opłacalności zawodu litera-ckiego, zaczął Zawadzki wprowadzać systematycznie zasadę honorariów autorskich, płaco-nych bądź egzemplarzami książek, bądź w gotówce, czasem regularną pensję; dla usunięcia przeszkód tamujących rozwój księgarstwa prowadził Zawadzki korespondencję z władzami administracyjnymi w sprawie zniesienia bądź złagodzenia przepisów cenzury, kontroli grani-cznej…, propagował książki na jarmarkach, handel uliczny, księgarnie objazdowe; Zawadzki był zwolennikiem etatyzmu i instytucjonalizmu.
Kazimierz Kontrym - preferował indywidualną inicjatywę handlową oraz formę drobnokapitali-stycznych spółek akcyjnych, separując wyraźnie i odsuwając od działalności wydawniczo-handlowej inicjatywy typu społeczno-filantropijnego, formy zbiorowej działalności inspirowanej ideą oświecenia; we współczesnej literaturze historycznej Kontrym nazwany został „wileńskim Franklinem”, naczelnymi wartościami: praca, korzyść, inicjatywa gospodarcza, rzetelność w rachunkach, pilność i gorliwość.
koncepcje polityki wydawniczo-księgarskiej i kulturalnej:
kontynuacja tradycji mecenatu magnackiego i wielkopańskiego, np. Czartoryscy i Os-solińscy (Słownik Języka Polskiego S. B. Lindego), Edward Raczyński, Tytus Działyń-ski (Kórnik); zasada starannego doboru publikowanych dzieł, popierania i upowszech-niania wyłącznie „pomników” kultury narodowej.
„obywatelskie” spółki akcyjne, działające w oparciu o drobne fundusze swych akcjo-nariuszy, np. spółka pod firmą Gałęzowskiego (zasługi: idea książki taniej i wartościo-wej; głównie prenumerata; interesy pisarzy i czytelników postawiono przed zasadą rentowności) oraz żytomierska spółka wydawnicza; poglądy Dmochowskiego i jego śmiałe inicjatywy wydawnicze, był jednym z pionierów nowoczesnej zasady upowsze-chniania czytelnictwa przez nasycenie rynku książką popularną, szeroko dostępną dzięki taniości i masowości nakładu.
najpoważniejszą przyczyną hamującą rozwijanie czytelnictwa i ruchu edytorskiego była m.in. wygórowana cena książek; nieco tańsze były jedynie książki elementarne, użytkowe (gospo-darskie, poradniki specjalistyczne, kalendarze), literatura dydaktyczno-religijna oraz, poczy-nając od lat 30., niektóre nakłady popularnych romansów.
wysokie ceny związane były z niskimi nakładami, niskie nakłady powodowane drożyzną ksią-żek i niemożnością ich rozprzedaży, koncepcja Dmochowskiego „zniżenia ceny książek”, m.in. przez zakładanie spółek wydawniczych „z małych akcji”; projekty Dmochowskiego nie doczekały się jednak realizacji.
praktyka dowiodła, że cel filantropijno-oświatowy i dobroczynna składka „obywateli” nie jest w stanie sprostać wymogom rynku, na którym już zapanowały zasady obrotu towarowego, zys-ku i wolnej konkurencji.
firma Gebethnera i Wolffa, założona w 1857 r., zapoczątkowała nowy etap w ruchu edytor-skim, zainicjowała pierwszy w Polsce koncern wydawniczy i prasowy, kierowała się w swojej polityce wydawniczej zasadami pokrewnymi programowi Zawadzkiego.
* * *
spojrzenie z punktu widzenia środowiska pisarskiego.
stosunki między wydawcą i autorem opierały się na normach zwyczajowych, zmiennych, nie-jednakowo przestrzeganych i nie zabezpieczających ani praw autora, ani interesów wydawcy; liczne przeszkody (np. brak rozeznania rynku czytelniczego, niepewność sprzedaży, niskie nakłady i korzyści…) - zniechęcały wydawców do podejmowania przedsięwzięć niepewnych lub angażujących większe środki.
znaczna część publikacji ukazywała się w ciągu tego kresu nakładem własnym autorów (przeważnie książki specjalistyczne, naukowe, podręczniki szkolne oraz literatura dziecięca).
drugą grupę autorów „samowystarczalnych” stanowili pisarze z kręgów arystokratycznych i ziemiańskich, zajmujący się twórczością literacką dla rozrywki lub z intencją oświatowo-peda-gogiczną czy obywatelsko-polityczną, np. Czartoryscy, Edward Dembowski (pisarz i mece-nas).
trzecią grupę stanowią autorzy, dla których literatura staje się zawodem i którzy wiążą swe is-totne interesy z wejściem na rynek literacki, ze zdobyciem publiczności i rozgłosu, np. Win-centy Pol, Teodozy Sierociński, Stanisław Jabłonowski.
najczęściej - odwołanie się do mecenatu publicznego, realizowanego przez prenumeratę i subskrypcję (najlepsza dla wszystkich zainteresowanych, oprócz czytelnika; odwoływała się i dostosowywała się do utrwalonych społecznie form stosunków w ramach ograniczonych kon-kretnych środowisk i wyzyskiwała te stosunki jako instrument rozpowszechniania dóbr kultu-ralnych).
prenumerata była maksymalnie dostosowana do obyczajów społeczno-towarzyskich, wyko-rzystywała istniejące formy struktur społecznych, jednak uzależniała losy dzieł od inicjatywy kolektorów, od ich zdolności organizacyjnych, opóźniała cykl produkcyjny książki…
cenzura:
od 1819 r. pisma periodyczne, później dzieła wszelkiego rodzaju, od 1820 r. prasa pe-riodyczna, kalendarze, książki, sztuki i przedstawienia teatralne, afisze, ogłoszenia, pisma ulotne, anonimy, ryciny, karykatury…, utrudniony import i kolportaż książek, rozszerza się zasięg merytoryczny cenzury.
przyczyniła się do ograniczania liczby wydawnictw, do okaleczania ich treści, do spły-cania i zwężania tematyki, do eliminowania lub kamuflowania najżywotniejszej proble-matyki współczesnej.
skutki:
pojawienie się grup i zespołów „pisarzy zakazanych” (np. literatura wielkiej Emi-gracji).
powstanie literatury konspiracyjnej, druków nielegalnych i procesów literackich.
rozkwit literatury anonimowej.
masowe zjawisko edytorstwa świadomie „skażonego” (kilka wersji tekstów).
np. usuwano wyrazy takie, jak: ojczyzna, wygnanie, niewola; słowo `wygna-niec” zmieniano na „nieszczęsny” lub „sierota”, „brzęk kajdan” na „jęk głosów”, „lud” na „chór”, „wojska szatana” na „hufce szatana”, „zbrojno konno” na „we-sół konno”, „szczęk orężny” na „wdzięczną, brzęczną pieśń”, „Ukraina” na „kraina”, „Polak czarnoleski” na „śpiewak czarnoleski”, „najezdników” na „po-hańców”, „polski” na „swojski”, „lechicki” na „słowiański”, „step ojczysty” na „step mglisty”.
„przemyt literacki” - swoisty zaszyfrowany w poezji elementarz edukacji patrioty-cznej.
Rola poety w społeczeństwie i jego literacki wizerunek własny.
„Zmyślenie”.
inaczej wyglądała rola, prestiż i zadania pisarza w praktyce, a inaczej rysowała się w świado-mości społecznej oraz w stereotypach rozpowszechnianych przez samą twórczość literacką.
człowieka parającego się piórem pod koniec XVIII wieku określano mianem: literat, rymotwór-ca, wierszopis, rzadziej poeta pisarz, najrzadziej wieszcz, wieszczek; geniusz oznaczał raczej atrybut twórcy, talent, a nie sam podmiot twórczy; najczęstszy stereotyp mędrca, człowieka starego, doświadczonego; zadania dydaktyczne; poeta-pszczółka; najbardziej rozpowszech-niony Naruszewiczowski obraz chudego literata.
na przełomie XVIII/XIX wieku zawiedziony i rozczarowany chudy literat przemieniał się w zie-mianina (społeczna atrakcyjność wzoru).
poeci rzadko pretendują do wyróżnienia w imię własnej niezwykłości; poeta nie stoi ponad tłu-mem, lecz jest jego częścią, zależy mu jedynie na podniesieniu swej pozycji w hierarchii spo-łecznej.
już w sentymentalizmie początki sublimacji, monumentalizacji i patetyzacji wizerunku własne-go poezji i poety, zmienia się typ leksyki, metafory i topiki; autotematyzm poezji, wątki: źródła twórczości, proces kreacji, osobowość poety, pieśń a słuchacz.
rzadsze określenia: literat, pisarz, rymotwórca, częstsze: poeta, wieszcz, śpiewak.
około 1820 r. chudy literat poeta umierający, jego pierwowzorem był bohater liryczny wier-sza Alfonsa de Lamartine; wątek ubóstwa, nędzy, cierpienia, metafora - przedzgonny śpiew łabędzia.
konflikt wybitnej jednostki ze zbiorowością; wizja poety natchnionego.
znamienne uwznioślenie poety - jednostki wybranej, genialnej, wyższej nad tłum; wątek poe-ty samotnego, odepchniętego bez nie rozumiejącą go bezimienną masę.
poeta-ptak, np. Józefa Bohdana Zaleskiego Śpiew poety, sokół, skowronek, orzeł; symbolem poety staje się więc ptak dziki, wolny, zuchwały.
obok motywu walki, zwycięstwa, wolności, zawarty jest też motyw samotności, dystansu wo-bec sfery przyziemności.
motyw i symbol tyrtejski - patriotyczny, niemal bez zmian.
mit o Prometeuszu - boski pierwiastek w człowieku, pasja reformowania świata, znosi w pew-nej mierze antynomię herosa cierpiącego, boga wyklętego, buntownika zwycięskiego przez klęskę; u Byrona: bunt samotny, skazany na wieczną przepaść między samotnikiem a współ-braćmi, kontaminacja pierwiastków prometejskich, satanistycznych i lucyferycznych; u Mickie-wicza: Konrad ponad tłumem i samotny, ale „uspołeczniony”, mesjanizm czy anhellenizm, wieszcz romantyczny.
mitologizacja romantycznego poety.
obok prometeizmu - parakletyzm (wyrzeczenie się buntu, poddanie się wyrokom boskim), który czerpał głównie z kręgu kultury hebrajskiej.
najbardziej rozpowszechniony topos wieszcza.
dyskwalifikację poety ogarniętego boskim szałem zastąpi apoteoza.
idealistyczna filozofia i estetyka niemiecka stała się jednym z głównych filarów podtrzymują-cych kategorię wieszczostwa; przemiana poety uwieńczonego w poetę natchnionego (poety-proroka).
Ridge - warianty romantycznych odmian poety-proroka:
samotnik.
przywódca.
wizjoner.
na wzór stosunku do Biblii romantycy kształtowali swój stosunek do całej poezji i sztuki, wi-dząc w niej „święte źródło”, rewelatorkę tajemnic, natchniony przez Boga przewodnik moral-nego postępowania.
idea kapłaństwa poezji: Lamartine, Victor Hugo, Alfred de Vigny, Fryderyk Hölderlin, Words-worth, Blake, Coleridge, Shelley; współuczestnictwo poety w boskości (dostęp do tego, co nieśmiertelne, doskonałość moralna).
poezja Mickiewicza ciążyła nad twórczością obu generacji romantycznych, tak jak nad styliza-cją toposu wieszcza ciążył prototyp - wzór Konrada.
poeta-kreator: Tadeusz Łada Zabłocki, Stefan Garczyński, Henryk Jabłonowski, Gustaw Zie-liński, Lucjan Siemieński, Wiktoryn Zieliński, Feliks Napoleon Żaba, Kornel Malczewski, Fran-ciszek Żygliński…
Antoniego Celińskiego Wieszcz-geniusz 1843 r.: poeta-przewodnik, pośrednik, prorok.
jedno z rozgałęzień wzoru wieszcza prowadziło do postaci zapaleńca, obłąkańca, szaleńca.
profetyczna i przywódcza koncepcja poezji i roli poety - młodzieńczy manifest Narcyzy Żmi-chowskiej Fantazja.
poeta to Mesjasz, którego rolą jest budzenie sumień, nacisk na moralne i społeczne posłan-nictwo poety.
rycerz i męczennik świętej sprawy - Szczęście poety Mickiewicza 1840 r.
fazy rozwoju poezji:
poeta piewcą wielkości świata, cudów natury, Boga, głosicielem nadziei i miłości.
klimat indywidualizmu, poetyka kontrastowania burz i słońca, wzniosłego nieba i brud-nej ziemi.
metaforyka czucia i serca, grobów i ognia, burz i nawałnic północy, program ocalenia narodu, zachowania ciągłości tradycji, poeta strażnikiem narodowych pamiątek i nosi-cielem idei narodowej.
walka o ocalenie bytu narodowego.
Karola Balińskiego Farys-wieszcz 1845 r. - programowy wiersz całego pokolenia polistopa-dowego; poeta przywódca, świadek, współuczestnik losów pokolenia, rycerz i mąż czynu; Tyrteusz zmienia się w męczennika bądź mimowolnego pajaca z całym ładunkiem goryczy i ironii; w dialogu ze współczesnością i słuchaczami poeta nie znajduje zrozumienia, skazany jest na przymusową samotność; utwór o solidarności poety ze zbiorowością i o jego samotno-ści wobec gromady, o klęsce poety, lecz i o jego zwycięstwie, które odniesie dopiero w przy-szłości.
Mickiewiczowski wariant toposu wieszcza - spopularyzowany szeroko, ciąży nad całą poezją, nieustannie poddawany krytyce.
Romana Zmorskiego Wieszcz, Do młodego poety - przejście od kreatora, pośrednika… do proroka-kapłana, nauczyciela.
idealny wizerunek wieszcza różnorakie społeczne formy kultu wieszczów, wpływ osobowo-ści, biografii, postawy i twórczości Mickiewicza na kształtowanie się idealnego wzoru poety; „dwa na słońcach swych przeciwne - Bogi” - Mickiewicz i Słowacki: jeden pragnął kształto-wać świadomość i wyobraźnię narodową głównie poprzez sferę etyki, drugi - przez sferę artyzmu i estetyki; ciążenie wzorca Mickiewicza tak silne, że Słowacki dla wielu współczes-nych stał się poetą niezrozumiałym i „wyklętym”.
nowe rozumienie poezji jako wymykającej się spod władzy artysty tajemniczej i niszczyciel-skiej siły wystapiło już w Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego, gdzie artysta został potraktowany jako medium pozostające we władaniu groźnej i niezrozumiałej potęgi.
Żmichowska, dedykując Młodemu artyście nieużyteczną przestrogę, przedstawiała sztukę ja-ko trucicielkę, moc najwyższą, ale niszczycielską, ostrzegała przed „złym urokiem senliwych widziadeł władczyni”; sztuka jest tu siłą demoniczną i niszczycielską; taka koncepcja sztuki i artysty, oparta na próbie pogodzenia dwu sprzecznych - zbawczych i zabijających - pierwia-stków, występowała w kręgu tzw. biedermeieryzmu, jak świadczy chociażby Czarna wstążka Włodzimierza Wolskiego.
pokolenie międzypowstaniowe rozszczepiło jednolity symbol Konrada:
do skrajności myśl o przywództwie, przekreślenie samej poezji dla czynu.
wyolbrzymiony rozbrat między społecznością a poetą, wobec której pełnił on rolę ofia-ry, często daremnej, niepojętej, tajemniczej lub tragicznej.
Żmichowska Poganka - przekonanie o fatalizmie sztuki i instrumentalnej roli artysty; Zmicho-wska zafascynowana estetyzującą i pogańską duszą artysty oraz przeświadczona o nadrzęd-ności społecznych, dydaktycznych i moralnych celów sztuki; pisarstwo było dla niej przede wszystkim czynem społeczno-politycznym.
wśród poetyckich wizerunków artysty zabrakło konterfektu dandysa.
konflikt poety i świata, np. u Żmichowskiej konflikt „poganizmu” i „chrystianizmu”, był szczegó-łową wersją konfliktu człowieka z cywilizacją i historią; próbę określenia roli poety w imię za-pewnienia mu wolności twórczej w ramach świadomego uczestnictwa w cywilizacyjnym wysił-ku społeczeństwa podjął Norwid.
ideał poezji wieszczej zastąpiony został ideałem „krzepienia serc”; prorok stawał się z wolna jednym z anonimowej gromady; zamiast wieszczyć, miał pouczać, pocieszać i bawić.
* * *
ewolucja wzoru artysty:
Franciszek Wężyk 1815 r., poezja uznana za głosicielkę prawd „wyższym objawio-nych sposobem”; wystąpienia krytyczne Brodzińskiego, Mochnackiego, Goszczyń-skiego, Dembowskiego; mit o wysokim powołaniu artysty jako pośrednika między rze-czywistością a nieskończonością oraz duchowego przywódcy narodu.
dla Dembowskiego poezja miała być przede wszystkim „twórczym przyszłości wiesz-czeniem” i formą uczestnictwa w „zrzeczywiszczaniu uspołecznień” w myśli i rzeczy-wistości.
ideał poezji serca (nastrojowość, wybujały emocjonalizm, egzaltacja i uniesienie) - nowy wzór poezji filozoficznej i intelektualnej, stereotyp poety filozofującego.
ewolucja i stopniowe zawężanie kategorii wieszcza.
„Prawda”.
proces profesjonalizacji pracy literackiej oraz dążność do oparcia struktury zbiorowości litera-ckiej na zasadzie zespołowości (łączenie się w kółka, kręgi, grupy literackie…).
liczebność zbiorowości literackiej można szacować w przybliżeniu na kilkaset osób, graniczne grupy wiekowe:
pisarze okresu przejściowego między Oświeceniem, sentymentalizmem i romantyzmem.
pisarze urodzeni w latach 20. i 30. XIX wieku (do 1937 r.), zasadnicza twórczość przyna-leży do pozytywizmu, debiut przed 1863 r.
lista autorów: także mało znani, zapomniani.
anonimowość: cenzura, młodzi debiutujący.
geografia trudna do zrekonstruowania (migracja i braki w dokumentacji).
grupy autorów:
91 urodzonych w latach 1731-1782, debiutujący przed 1810 r., pokolenie Towarzys-twa Warszawskiego i Przyjaciół Nauk; wysoki poziom wykształcenia i wiedzy, pełnie-nie inteligenckich ról społecznych, zainteresowania i twórczość naukowa i literacka, organicznikowska działalność społeczna; np. Trembecki, Niemcewicz, Kontrym, Wir-temberska, Czartoryski, Śmiadecki, Osiński, Bentkowski, Groddeck, Królikowski, Sta-szic, Onacewicz.
pokolenie „rówieśników Mickiewicza”: roczniki 1797-1811; podobne pochodzenie, wy-kształcenie, zaangażowanie polityczne i formy aktywności społeczno-zawodowe; np. Korzeniowski, Hoffanowa, Towiański, Worcell, Zabowoski, Dmochowski, Zaleski, Go-sławski, Goszczyński, Gosławski, Witwicki, Zieliński.
debiutujący po 1840 r., np. Kolberg, Skimborowicz, Dziekoński; spadek poziomu wykształcenia.
powstanie listopadowe miało przełomowe znaczenie dla całości ziem polskich; spotęgowało poczucie świadomości narodowej, wzmogło procesy integracyjne (głównie sfera kultury i lite-ratury); ożywienie życia politycznego i literackiego m.in. we Lwowie, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu.
proces profesjonalizacji pracy: zmiana stosunku do własności literackiej i do honorarium autorskiego; już w 1808 r. w kręgu TPN powstaje projekt stworzenia i wprowadzenia prawa autorskiego; pionierstwo Zawadzkiego w zakresie wprowadzania honorariów autorskich.
poeci związani z dworem królewskim lub magnackim - twórczość o charakterze panegirycz-no-prywatnym lub okolicznościowy; honorarium w gotówce źle widziane, raczej cenne upo-minki, medale.
wśród pierwszych literatów zawodowych wymienia się Niemcewicza, Dmochowskiego, Żółko-wskiego, Kamińskiego i Dmuszewskiego.
brak przepisów gwarantujących prawa autorskie, chroniących własność literacką, dochód autora zależał od dobrej woli księgarzy i wydawców.
proces powstawania zawodu literackiego:
wprowadzenie stałej zasady pieniężnego honorarium za pracę literacką.
ukształtowanie świadomości, że własność literacka wymaga zabezpieczenia prawnego.
traktowanie literatury jako płatnego zajęcia.
niechęć dla mecenatu jednostkowego, liczenie się z opinią krytyki i czytelników.
zasada stałych honorariów wcześnie w prasie periodycznej: „Pamiętnik Warszawski”, „Tygod-nik Polski i Zagraniczny”, „Dziennik Warszawski” Henryka Rzewuskiego.
Stefana Witwickiego O reputacji autorów za ich życia 1828 r. - manifest świadomości zawo-dowej środowiska literackiego i program etyki profesjonalnej.
Mickiewicz - program służby obywatelskiej + interes autorski, materialna strona zawodu.
Joachim Lelewel - jego dzieła zakazane w kraju, przedrukowywane bez „imienia” (brak hono-rariów).
Juliusz Słowacki - nie zaniedbywał sprawy honorariów.
August Wilkoński - gdy kariera urzędnicza nie wypaliła, zdecydował się zarabiać piórem.
Eleonora Ziemięcka - pod koniec lat 50. ideał artysty-nędzarza i hasło „męczeństwa dla sztu-ki”, wtórował jej Michał Grabowski.
lata 40. i 50. XIX wieku - protest nie przeciwko własności literackiej, lecz przeciwko duchowi frymarku i spekulacji, literaturze brukowej.
Kraszewski - obwieścił, że literatura nie zrezygnowała z wieszczenia, zarazem stała się rze-miosłem.
wzrost społecznej rangi pisarstwa - coraz wyższe wymogi i postulaty wysuwane wobec profe-sji literackiej.
na ogół panuje przekonanie, że poeci zarabiali bardzo źle i żyli w skrajnej nędzy (Malczewski, Malecka, Żygliński, Wojciechowski, Norwid); wysokość honorariów była zależna od popular-ności autora, od sytuacji finansowej nakładcy, od rodzaju twórczości, zaboru czy dzielnicy, li-czby wcześniejszych przedruków dzieła…; stawki ustaliły się w latach 50., np. 5-6 groszy od wiersza (rzadziej 10).
powieść odcinkowa i felieton do prasy codziennej (podstawy stabilizacji finansowej literata).
zabezpieczenie praw autorskich (ściganie korsarskich wydań) - najwcześniej prawa niemie-ckie, potem rosyjskie (początkowo na 25, potem na 50 lat dla autora i jego spadkobierców).
honorarium, nie wzrost prestiżu, uznania w społeczeństwie, sława i popularność, jest główną formą nagrody dla literata.
poeta w romantyzmie: wieszcz i aferzysta frymarczący płodami geniuszu; wizjoner, kapłan i wyrobnik pióra.
swoista instytucjonalizacja roli wieszcza, sprawowanie funkcji „wieszczych” do katalogu obo-wiązków poety.
„chudy literat” „poeta umierający” „wieszcz romantyczny”.
środowisko pisarskie zaliczone przez własnych ideologów i przedstawicieli do „żywiołu miesz-czańskiego”, „pośredniego”; walka o honorarium, o profesjonalizację to wrastanie środowiska pisarskiego w kapitalizm.
epoka uniwersalizacji i maksymalizacji zadań literatury, wyznaczania jej funkcji instrumental-nych wobec potrzeb życia zbiorowego.
poczucie więzi narodowej, wyostrzone zagrożenia.
poeta i spiskowiec - czołowi bohaterowie pozytywni.
wieszcz symbolem i wcieleniem więzi integrujących narodowość oraz nosiciel wartości nie-zbędnych dla przechowania narodu.
14