ROLA RODZINY
W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH
Autorzy:
Dyczko Monika
Sawa Małgorzata
Majkut Marlena
Hetman Stanisław
Gorczyca Tomasz
Rodzina jest podstawową grupą społeczną, istniejącą od najdawniejszych czasów. Trudno sobie nawet wyobrazić życie jakiegoś społeczeństwa, które nie znałoby grupy małżeńsko - rodzinnej. Ze względu na jej podstawowe znaczenie dla społeczeństwa jest ona przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, które analizują wewnętrzne procesy zachodzące w rodzinie oraz wpływ i skutki procesów społecznych na jej funkcjonowanie.
Pomijając spory o przeobrażenia modelowe, rodzinie przywraca się wysoką rangę.
Badania psychologów nad deprywacją emocjonalną dzieci, lub nowsze nad zahamowaniem wzrostu dzieci, wskazują na znaczenie przyjaznego środowiska rodziny dla prawidłowego rozwoju dziecka. Znaczenie rodziny podnosi się również w prewencji HIY/AIDS. Śmiertelność i rozprzestrzenianie się tej choroby ponownie wywołało potrzebę kontroli zachowań seksualnych, najskuteczniej realizowaną w rodzinie. Jako kolejny przykład można przytoczyć wyniki analiz socjologicznych pochodzące z krajów zachodnich, które dotyczą efektywności zastępowania rodziny w sprawowaniu opieki nad człowiekiem starym i przewlekle chorym przez wyspecjalizowane zakłady. Wydaje się, że idea ta upada. Po latach doświadczeń w tym zakresie, trzy kraje; Holandia, Wielka Brytania i Niemcy wprowadzają eksperymentalnie program z zakresu telemedycyny, obejmujący ludzi starych, kobiety w ciąży powikłanej i pacjentów kardiologicznych pozostających pod opieką przygotowanej do takich zadań rodziny. Natomiast zadaniem zakładów opieki zdrowotnej jest utrzymywanie kontaktu z pacjentami przebywającymi w domu oraz udzielenie im szybkiej, specjalistycznej pomocy w razie pogorszenia stanu zdrowia. Ideą jest rozszerzanie tego programu na inne grupy z przewlekłymi problemami zdrowotnymi. Monitorowanie kosztów tego rodzaju opieki przebiega równolegle do monitorowania subiektywnych ocen - satysfakcji pacjentów.
Styl życia, a szczególnie jego aspekty zdrowotne (tj. wzory żywienia i aktywności fizycznej, palenie papierosów, używki, radzenie ze stresem), który uznano za najważniejszy obszar w profilaktyce chorób przewlekłych, wyzwoliła nową falę zainteresowań rodziną gdyż w zakresie kształtowania zachowań zdrowotnych rodzina spełnia fundamentalne zadania. W rzeczywistości transgeneracyjna analiza systemu rodziny umożliwia przedstawienie jej jako struktury, w której dziedziczenie genetyczne, kulturowe i społeczne znajduje swój specyficzny wyraz. Ten rodzaj analiz jest podstawą opracowania skutecznej interwencji zdrowotnej umożliwiającej realizację celów promocji zdrowia -w obszarze zdrowia pozytywnego, profilaktyce I rzędu, profilaktyce II (leczeniu), i profilaktyce III (rehabilitacji) - wobec wszystkich członków rodziny.
Rodzina jako grupa społeczna
Tradycyjnie rozumiana rodzina jest grupą złożoną z jednostek powiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adopcję. Specjalna doniosłość rodziny wynika z jej funkcji podstawowych, które spełnia wobec swoich członków i w ramach szerszego społeczeństwa. Uważa się, iż charakterystycznym dla społeczeństwa industrialnego modelem rodziny jest tzw. rodzina nuklearna, składająca się z rodziców i dzieci.
Charakteryzując rodzinę z perspektywy socjologicznej opisujemy jej funkcje, które są zadaniami członków rodziny wobec siebie oraz ich współdziałaniami w osiąganiu celów rodzinnych. Można wyróżnić 11 następujących funkcji rodziny podzielonych na 4 kategorie:
A. Funkcje biopsychiczne:
1.funkcjaprokreacyjna - rodzina utrzymuje ciągłość biologiczną,
2. funkcja seksualna - małżeństwo jest najbardziej akceptowaną społecznie formą realizacji potrzeb seksualnych.
Funkcje ekonomiczne:
funkcja materialno-ekonomiczna, utożsamiana z aktywnością mającą na celu zabezpieczenie materialnych i bytowych potrzeb,
funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca, obejmuje zakres materialnego, fizycznego i psychicznego wsparcia w realizacji ról oraz w sytuacji choroby, bezradności oraz trudnych wydarzeń życiowych.
Funkcje społeczno - wyznaczające:
funkcja stratyfikacyjna, polega na nadawaniu pozycji, miejsca w strukturze społecznej dzieciom. Obecnie ta funkcja jest również analizowana w kontekście statusu zdrowotnego rodziny,
funkcja legalizacyjno-kontrolna, polega na sankcjonowaniu, „regulowaniu" zachowań członków rodziny w zależności od obowiązujących norm prawnych, obyczajowych i religijnych.
D. Funkcje społeczne i psychologiczne:
funkcja socjalizacyjno-wychowawcza, polega na kształtowaniu osobowości oraz przygotowaniu dziecka do samodzielnego pełnienia ról społecznych. W obszarze tej funkcji kształtowane są zwyczaje zdrowotne. Decydujące znaczenie dla realizacji tej funkcji przypisywane jest rodzinnym celom i wartościom, wynikającym z. uczestnictwa rodziny w kulturze,
funkcja kulturalna, pozostaje w ścisłych relacjach z socjalizacyjną i polega na przekazywaniu dziedzictwa kulturowego. W obszarze zdrowia funkcja ta kształtuje wartości, wzory i przekonania zdrowotne,
funkcja religijna rodziny - realizowana przez rodziny wierzące - polega na współtworzeniu, wraz z funkcjami socjalizacyjną i kulturalną, rodzinnego systemu wartości i przekonań oraz elementów socjalizacyjnych ról społecznych członków rodziny.
funkcja rekreacyjno-towarzyska rodziny ma sprzyjać integracji rodziny oraz wzbogacać doświadczenia społeczne, poprzez kontakty nieformalne - towarzyskie z innymi osobami. Jest ona pomocna w rozładowywaniu stresów rodzinnych i napięć wynikających z aktywności społecznych (zawodowych, szkolnych), wzory tu realizowane determinowane są czynnikami strukturalno-stratyfikacyjnymi,
funkcja emocjonalno-ekspresyjna rodziny zaspokaja potrzeby miłości, akceptacji i intymnego współżycia ora?; potrzebę wyrażania osobowości. Brak realizacji tych funkcji wywołuje uczucie osamotnienia i sprzyja powstawaniu chorób.
Funkcje wypełniane przez rodzinę są również ważne dla innych grup społecznych i to tłumaczy dlaczego rodzina otoczona jest w każdym społeczeństwie uwagą i dlaczego tyle różnych instytucji usiłuje ingerować w przebieg jej życia wewnętrznego.
Nie kwestionowany przez nikogo pozostaje fakt, że w rodzinie kształtuje się osobowość człowieka. Od tego czy rodzina stara się zaspokoić podstawowe potrzeby jej członków i czy stwarza warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego, zależy przyszłe życie człowieka. Rodzina stanowi bowiem bazę, punkt odniesienia osoby ludzkiej. W niej człowiek powinien szukać zrozumienia, miłości i bezpieczeństwa. Rodzice są tymi, do których dzieci zwracają się ze swoimi pierwszymi problemami i oni są ich pierwszymi doradcami i przewodnikami. Są pomostem łączącym dzieci i młodzież ze światem dorosłych i całym kontekstem zasad i norm z niego wynikających. Rodzina poprzez wymiar opiekuńczy, moralny, wychowawczy, edukacyjny sprzyja zdrowiu i jego rozwojowi, ale może to zdrowie zaburzać i niszczyć.
We współczesnej definicji zdrowia podkreśla się, że „zdrowie jest podstawowym prawem człowieka oraz celem społecznym o zasadniczym znaczeniu dla potrzeb i warunków jakości ludzkiego życia". Warunkiem tak zdefiniowanego zdrowia jest rozwój człowieka, ciągłe wzbogacanie i twórcze realizowanie swojego życia. W rodzinie istnieje klimat życia sensownego i twórczego, bowiem naturalne potrzeby dziecka, które w swym rozwoju chce być także dojrzałe i mądrzejsze są w niej kształtowane i przekształcane w wartości takie jak: odpowiedzialność, miłość i wchodzą one w zakres pojęcia osobowości dojrzałej, a więc takiej która pozwoli zdrowie zachować.
W atmosferze rodziny kształtuje się także postawa społeczna dziecka, wyrabia szacunek dla starszych i dla ich autorytetu. Rodzina oddziałuje na siebie własnymi wartościami, ale także działa wybiórczo na otoczenie, eliminując wpływy negatywne. To są przykładowe cechy, charakteryzujące normalną rodzinę, co nie znaczy, że takiej rodzinie nic nie zagraża. Istnieje wiele negatywnych czynników w otaczającym świecie, które zaburzają i niszczą dobry klimat rodziny. Potwierdzeniem niech będzie fakt istnienia wielu rodzin, które pozostają w kryzysie i wewnętrznej dezorganizacji.
Mechanizm rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych
Model rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych opiera się o założenia teorii społeczno-poznawczych (Bandura 1977) i Skinnerowskich zasadach uczenia się.
Teorie społeczno - poznawcze (Social Cognitire Theory Bandury - SCT) są teoriami wszechstronnie opisującymi zachowania ludzi, obejmując relacje pomiędzy; zachowaniem, poznawczymi i emocjonalnymi elementami rozwijanymi przez indywiduum (osobę) w środowisku społecznym i fizycznym.
Skinncr w swojej teorii uczenia się kładzie nacisk na znaczenie i oddziaływanie osób z otoczenia oraz na środowiskowe rezultaty zachowania.
Wspomniane tu teorie umożliwiają zrozumienie mechanizmów powstawania zachowań oraz określają granice kontroli ludzkich zachowań. Główne komponenty obu tych nurtów zaadaptowane do modelu rodzinnego kształtowania zachowań zdrowotnych prezentuje rys 7.
Model ten wprawdzie ogniskuje się na wewnętrznych mechanizmach oddziaływania rodziny ale jest oczywistością, iż na system rodzinny oddziałują różnorodne czynniki zewnętrzne: społeczność sąsiadów, rówieśnicy członków rodziny, społeczne środowisko pracy i szkoły, ekonomia, polityka rządu, media.
Skoncentrowanie się w tym modelu na mechanizmach wewnętrznych ma na celu przybliżenie natury oddziaływania rodziny. Interakcje wewnątrz grupy rodzinnej są bardzo intensywne i długotrwałe, dlatego wywierają ogromny wpływ na jakość życia ludzi. Istniejące silne więzi emocjonalne i interakcje pomiędzy członkami rodziny kształtują rzeczywiście ludzkie życie. Członkowie rodziny spędzają wiele czasu razem, szczególnie podczas wychowywania dzieci, dlatego ich typowe/charakterystyczne stosunki powinny utrzymać się przez dziesiątki lat, jeśli nie całe życie.
Współczesne zagrożenia zdrowia rodziny
Rodzina w Polsce przeżywa kryzys. W ciągu ostatnich 80 lat środowisko rodzinne uległo wielu przemianom. Struktura i funkcje rodziny dawnej i obecnej bardzo się różnią pod wieloma względami. Dawna rodzina typu patriarchalnego, w której dominującą rolę odgrywał ojciec, była rodziną trwałą, liczną, wielopokoleniową, o silnych więzach z dużym autorytetem ojca, zabezpieczającym byt materialny rodziny i troszczącym się o jej potrzeby duchowe, kulturalne, patriotyczne, religijne. Rolę wychowawczą spełniali oboje rodzice, matka była opiekunką i stróżem ogniska rodzinnego. Symbolem tej rodziny było wspólne mieszkanie, wspólne posiłki przy jednym stole, przy którym omawiało się wszystkie ważne sprawy dla rodziny.
Współczesna rodzina jest z. reguły nietrwała, rozbita, lub zagrożona rozbiciem. Od 1960 r. statystyki notują znaczny wzrost rozwodów w Polsce. W 1986 r. zarejestrowano 238 tysięcy nowych związków małżeńskich i równocześnie w tym samym roku orzeczono 51 tysięcy rozwodów, a więc co piąte małżeństwo rozpadło się (Mały rocznik statystyczny 1990, s. 36).j Rodzina polska jest osłabiona z powodu słabych więzi między członkami rodziny. Oboje małżonkowie najczęściej pracują, nie mają czasu dla siebie, dla dzieci. Ojciec ma swój zakład pracy, matka ma swoje biuro lub środowisko zawodowe, którym jest bardziej zaabsorbowana niż domem. Rodzice często przenoszą na własną rodzinę problemy środowiska pracy, w formie monologów rzucają sobie wzajemnie rozkazy, pretensje, żale, żyją nie miłością lecz nerwami. Dziecko ma swoją szkołę i też swoje problemy - nie lubi zdenerwowanych, kłócących się rodziców, woli środowisko kolegów gdzie jest bardziej akceptowane. Czasem jeszcze mniej lub bardziej zbuntowane, z pretensjami - między domem a szkołą, ale z żadnym z tych środowisk tak naprawdę nie czuje się związane. Utracony autorytet rodzice usiłują wyegzekwować podporządkowaniem sobie dziecka. Poważnym zagrożeniem w wielu rodzinach jest relatywizm norm etycznych, bierna postawa do życia z tendencją do postaw autodestrukcyjnych (nikotynizm, alkoholizm, lekomania, samobójstwa). Godność osoby ludzkiej często redukowana jest do sfery popędowej i seksualnej. Wolna miłość, seks i rozwody propagowane w środkach masowego przekazu, godzą w trwałość małżeństwa i rodziny.
Według sondażu MEN-u najczęstszym zagrożeniem dla młodzieży w środowisku rodzinnym w ostatnich latach były: alkoholizm i prymitywizm w środowisku rodzinnym, upadek autorytetu rodziców, praca zawodowa matek, rozwody, brak dostatecznych świadczeń opiekuńczo-wychowawczych ze strony rodziny, co w konsekwencji powoduje zwiększenie liczby sierot społecznych.
Przywrócenie rodzinie właściwej struktury i funkcji wychowawczo-twórczych staje się podstawowym wymogiem czasu i najlepszą psychoprofilaktyką w zapobieganiu patologiom społecznym.
W krajach Europy i Ameryki temu celowi służą różnego rodzaju programy szkoleniowe, które uczą rodziców, jak zapobiegać powstawaniu niewłaściwych postaw młodzieży i zachowań antyzdrowotnych.
Podstawą programów jest dostarczanie wiedzy na temat zagrożenia zdrowia. Istota takich programów oparta jest na przekonaniu, że pogłębianie wiedzy pozwoli na podwyższenie umiejętności, które doprowadzą do usprawnienia interakcji rodzinnych i procesów komunikacji w rodzinie, a tym samym ułatwia zdrowy rozwój i dojrzewanie młodzieży. W Polsce brak jest tego typu wyspecjalizowanych programów. Sporadycznie tylko prowadzone są pojedyncze kursy umiejętności wychowawczych. Istnieje zatem potrzeba skonstruowania takich programów.
A zatem są programy europejskie i amerykańskie, takie jak „Trening Efektywnego Rodzicielstwa" opracowany przez T. Gordona, „Program Edukacji Rodziców" H. Ginotta, „Systematyczny Trening Efektywnego Rodzicielstwa" czy wreszcie „System Treningu Rodziców" (F. Streit). Ten ostatni posiada szczególne znaczenie, gdyż jest przeznaczony dla młodzieży w okresie dorastania i dojrzewania.
Do rodziców jednak należy inicjowanie tego procesu oraz czuwanie nad jego przebiegiem. Do tego typu działań nie wystarczy intuicja rodziców, ale potrzebna jest wszechstronna wiedza i konsekwencja w działaniach podejmowanych wobec siebie w rodzinie. Wiedza jest zatem niekwestionowanym czynnikiem wzbogacającym działania rodziców w odpowiedzialność wobec różnych zachowań ich dzieci. Niezwykle ważne w zdobywaniu wiedzy w tym wypadku są źródła, skąd jest czerpana i przez kogo przekazywana powyższa wiedza.
Z badań wynika, że rodzice preferowali mało obiektywne źródła wiedzy o zdrowiu, były to różne czasopisma oraz mass media - niewielu rodziców szukało wiadomości w książkach i opracowaniach naukowych. Według rodziców profilaktyką i edukacją zdrowotną powinni zajmować się psycholodzy i nauczyciele, a także pracownicy służby zdrowia (lekarze, pielęgniarki) i w mniejszym stopniu katecheci oraz sami rodzice. Istnieje zatem w rodzinach wyraźna tendencja oddalania od siebie odpowiedzialności za zdobywanie głębszej wiedzy i za działania zmierzające do kształtowania zachowań zdrowotnych.
Wybrane koncepcje zdrowia rodziny
Jednym z pierwszych autorów, którzy opracowali koncepcję zdrowia rodziny jest A. W 1983 roku przedstawił cztery modele zdrowia; kliniczny, wywiązywania się z ról społecznych, adaptacyjny i eudajmoniczny. Dwa pierwsze modele koncentrują się na utrzymaniu trwałości i znajdują zastosowanie do ochrony zdrowia. Następne dwa koncentrują się na rozwoju oraz zmianie i dlatego znajdują zastosowanie w promocji zdrowia. Przedstawienie tych modeli sprzyjało popularyzacji koncepcji zdrowia rodziny oraz umożliwiło uporządkowanie różnych teorii i zastosowanie ich do praktyki ochrony i promocji zdrowia rodziny.
Model kliniczny - znajduje zastosowanie wtedy, kiedy niedostatki zdrowia rodziny spowodowane są oczywistą chorobą; fizyczną, umysłową lub społeczną albo występuje pogorszenie lub dysfunkcja systemu rodziny. Zdrowie jest tu rozumiane jako brak choroby.
Model wywiązywania się z ról - określa zdolność systemu rodzinnego do efektywnego. skutecznego funkcjonowania i osiągania zadań wynikających z rozwoju rodziny. Zdrowie rodziny jest tu utożsamiane z taką zdolnością. W modelu tym do zdefiniowania zdrowia wykorzystano teorię rodzinnego cyklu życia, podzielonego na fazy. którym odpowiadają określone zadania.
W modelu adaptacyjnym zdrowie rodziny określane jest jako skuteczne i produktywne interakcje z fizycznym i społecznym środowiskiem, z dostarczeniem elastycznych wzorów umożliwiających jednostce adaptację (przystosowanie) lub wzorów, które przygotowują do zmiany i rozwoju.
W modelu eudajmonicznym rodzina dostarcza zachowań zabezpieczających zasoby oraz udziela wsparcia dla osiągania maximum dobrostanu (well-being) i potencjału przez cały czas trwania rodziny. W modelu tym zdrowie przedstawione jest jako samorealizacja do osiągnięcia której jednostka czerpie z osiągniętego już rozwoju dla podniesienia ogólnego dobrostanu (well-being) i osiągnięcia szczytu własnych możliwości. W modelu tym została wykorzystana teoria rodziny Pratfa z 1976 roku. Autor ten określał rodzinę jako źródło energii. Ten typ rodziny charakteryzuje się zdaniem autora promowaniem wolności i zmianą, rozmaitym i aktywnym kontaktem z innymi grupami i organizacjami oraz elastycznymi relacjami z innymi. Rodzina taka charakteryzuje się egalitarną wewnętrzną strukturą i co idzie za tym - wysokim stopniem autonomii członków rodziny. Zdaniem autora następstwem takiego funkcjonowania rodziny jest rozwój indywidualnych kompetencji, które współdziałają z rozwojem samooceny (self-esteeni) i skuteczności (self-efficacy).
Kompetencja, to niesłychanie ważna cecha jednostki z punktu widzenia skuteczności interwencji zdrowotnej, dlatego że dzięki jej posiadaniu ludzie mogą ocenić i ewentualnie zmienić .moje zachowanie.
Idea kompetencji została rozszerzona i zastosowana (Boardman 1973; Petze 1984; Pirdham i Hansen 1977) również do problematyki zdrowia rodziny.
Charakterystyczne kompetencje rodziny są podobnie opisywane przez teoretyków rodziny i obejmują następujące elementy:
wzory komunikacji,
spoistość, zwartość,
stopień integracji rodziny.
zdolność zmiany,
podsycanie (popieranie) autonomii członków rodziny,
udział członków rodziny w tworzeniu zasad i norm rodzinnych,
udział we władzy.
zręczność w negocjacjach.
Do aktywnego uczestnictwa w promocji zdrowia niezbędne są indywidualne kompetencje.
Inna interesująca koncepcja (rys 3), przedstawiona pnezMaiiksch 's (1974) zwraca uwagę, że stan zdrowia odbija wzory całej rodziny, a nie indywidualne jej członków, które rozwijają się w jej obrębie i zawieraj;) wiedzę, postawy, wartości, zachowania oraz wyznaczają role i zadania członkom rodziny.
W modelu Kinga (1981) i Gonota (1986) zdrowie rodziny definiowane jest jako dynamiczne życiowe doświadczenie, które zdobywa ona w wyniku nacisków środowiskowych i skąd czerpie maksimum potencjału dla codziennego życia. To określenie zdrowia rodziny określa zdolności członków rodziny do funkcjonowania w rolach społecznych.
Roy (1984) przedstawia zdrowie rodziny jako stan i proces trwający oraz stosownie dobrany, jako jedyny integrujący w całość system rodziny.
Zważywszy przytaczane tu podejścia i najważniejsze teorie zdrowie rodziny jest rozpatrywane jako dynamiczny proces wynikający z aktywności rodziny zastosowanej do promocji i opieki w osiąganiu dobrostanu (well-being), jako grupy i indywidualnie poszczególnych jej członków.
Kultura zdrowotna
Wartości, społeczne komponenty, przekonania i wzory stały się podstawą koncepcji dobrostanu (well-being) i indywidualnej prewencji (self-preservation). Każde społeczeństwo posiada zatem kulturę zdrowotną. Może ona być identyfikowana jako tradycyjne sposoby radzenia sobie z chorobą i podtrzymaniem dobrostanu. Kultura zdrowotna osób i rodzin odzwierciedla ich wartości i poglądy na życie.
Kultura zdrowotna definiowana jest następującymi konstrukcjami: zdrowie, choroba, przyczyny chorób, rola leków, role w chorobie, akceptowane metody leczenia oraz system opieki zdrowotnej.
Zachowania w chorobie i kultura
Choroba wprowadza nowy wymiar do rodziny, Zakłóca spokój, niesie ze sobą groźbę sprowadzenia śmierci. Kulturowe determinanty reakcji na chorobę również rzucają refleks na rozumienie i interpretację „wystąpienia przypadku choroby". W niektórych społeczeństwach chorzy są izolowani i nikt nie opiekuje się nimi. Taka praktyka najczęściej spowodowana jest strachem przed chorobami infekcyjnymi.
W innych społeczeństwach niezmiennie czuwanie i opiekę podczas choroby uważa się jako ważne zadanie rodziny. Wiele rodzin inicjuje też leczenie przed wezwaniem lekarza/pielęgniarki. Rodzinna opieka w chorobie zbliża się do perspektywy holistycznej. Paradoksalnie przekonania o chorobie (obok wzorów życia) mogą ukierunkować zachowania zdrowotne rodziny na promocję zdrowia.
Przekonania o chorobie często określają warunki, w których „rola chorego" może przybrać kształt prawnie usankcjonowanej. Kultura zatem definiuje chorobę i warunki jej legitymizacji.
Wpływ choroby na funkcjonowanie rodziny
Wpływ choroby na funkcjonowanie rodziny jest szeroko opisany w literaturze medycznej i nauk społecznych (socjologia, psychologia). Przedstawiona jest głównie zmiana w realizacji ról rodzinnych i obowiązków w sytuacji choroby jednego z członków rodziny. Rozpoznanie choroby stanowi zwykle emocjonalny i uczuciowy dysonans oraz stanowi trudną próbę dla całego systemu rodzinnego.
Stres wywołany chorobą wpływa na interakcję wewnątrz rodziny, a także na relacje z samym otoczeniem. Stres rodzinny to stan, który powstaje wskutek rzeczywistego lub rzekomego uszkodzenia umiejętności przezwyciężenia przeszkód w funkcjonowaniu rodziny z którym wiąże się konieczność przystosowania na kilku płaszczyznach życia rodzinnego. Stan ten może przyjmować różne formy w zależności od pierwotnie istniejących zasobów, którymi dysponuje rodzina: spójność, elastyczność w pełnieniu ról, zaradność, właściwości psychicznych i fizycznych poszczególnych jej członków, a także od stopnia nasilenia choroby członka rodziny: w tej sytuacji rodzina z jednej strony dąży do utrzymania równowagi, sprzeciwiając się zmianom, a z drugiej aby funkcjonować prawidłowo musi być zdolna do zmiany wewnętrznej organizacji i zasad funkcjonowania.
Choroba może być i jest kryzysem dla całej rodziny. W wyniku tego kryzysu zachodzi cały szereg zmian w funkcjonowaniu rodziny. Zmiany te choć w różnym stopniu dotyczą wszystkich funkcji rodziny. Oto niektóre z nich:
funkcja materialno-ekonomiczna rodziny sprowadza się do obniżenia
poziomu materialnego i standardu życia rodziny. Obciążenie związane
z chorobą np.: dziecka dotyczy nie tylko bezpośrednich wydatków na
leczenie, ale i wydatków pośrednich takich jak opłaty osób angażowanych spoza rodziny do opieki nad dzieckiem, czy też zmniejszenia
aktywności zawodowej matki,
zmiany zachodzące pod wpływem choroby w zakresie kontaktów
rodziny z otoczeniem i sposobu wykorzystania czasu wolnego składających się na funkcje rekreacyjno-towarzyską, powstają z dwóch
zasadniczych powodów. Pierwszy bardziej obiektywny wynika
z faktu, że choroba utrudnia lub uniemożliwia rodzinie swobodny wypoczynek, kontakty towarzyskie, spędzanie urlopów, wakacji itp. Drugi powód ograniczenia przez rodziny kontaktów z otoczeniem wiąże się ze zjawiskiem stygmatyzacji. Rodzina często dzieli los osoby stygmatyzowanej (np. chorego dziecka), z którą się identyfikuje, co w efekcie prowadzi do znacznego wycofania się z kontaktów i wzrastającej alienacji,
- funkcja cmocjonalno-ckspresyjna rodziny w istotny sposób zmienia się pod wpływem choroby członka rodziny. Zmienia się podział ról, sposób interakcji pomiędzy członkami rodziny oraz rozkład sił i obowiązków w rodzinie.
Kryzys rodziny to coś więcej niż stan stresu. Kryzys oznacza niemożność przywrócenia uprzedniej funkcji w rodzinie i konieczność przeprowadzenia zmian w jej strukturze i interakcji. Mówiąc inaczej - stres nie osiąga poziomu kryzysu, jeśli rodzina jest w stanie korzystać ze swoich aktualnych zasobów i tak zdefiniować sytuację, by stawić czoło zmianom w obrębie system rodzinnego. W fazie kryzysu rodzina walczy o osiągnięcie równowagi na dwóch poziomach integracji: jednostka - rodzina oraz rodzina - środowisko.
Integracja rodziny oznacza poczucie jedności w życiu rodzinnym, wspólnotę uczuć, zainteresowań, celów i poczucia wzajemnej zależności. Mechanizmy radzenia sobie oznaczają całość strategii rodziny, podejmowania celów minimalizowania skutków kryzysu na którą składają się m.in. umiejętności realistycznej oceny sytuacji, jej akceptacji, zdolność do poszukiwania i wykorzystywania informacji oraz zdolność do zmian sposobów działania. W rodzinie pojawiają się różne rodzaje dostosowania. Zaprzeczenie z czasem przechodzi w inne mechanizmy adaptacyjne aż do głębszych zmian w rodzinie.
Funkcjonalne sposoby działania rodziny to: wypracowanie nadziei, wiary, optymizmu i odwagi radzenia sobie z przeciwnościami. Rodzice szukają filozoficznego lub religijnego sensu cierpienia. Próbują też oprzeć się na innych ludziach, członkach rodziny, pracownikach służby zdrowia.
W reakcji rodziny na chorobę dziecka dużą rolę odgrywa otoczenie. Środowisko może bowiem ułatwić lub utrudnić uporanie się z trudną sytuacją poprzez akceptację lub odrzucenie rodziny. Reakcje środowiska na kryzysową sytuację rodziny można podzielić na reakcje terapeutyczną, społecznego wsparcia, represyjną i prześladowczą. Rozpoznanie choroby dziecka to dla jego rodziców silny wstrząs emocjonalny, z dominującymi objawami smutku i rozpaczy. W miarę trwania procesu chorobowego rodzina stopniowo odzyskuje stan równowagi adoptując się do nowych okoliczności.
Jeśli jest choroba nowotworowa dziecka to ryzyko jej rozwoju wywołuje u rodziców określone trwałe postawy emocjonalne. Charakteryzuje je lęk o życie dziecka, często mimo długotrwałych remisji. Lęk, który pojawił się w momencie poznania diagnozy np. o białaczce istnieje w psychice rodziców podczas całego okresu leczenia i bardzo długo potem w oczekiwaniu nawrotu choroby uważanego za nieuchronny. Lęk rodziców, zwłaszcza matek w okresie remisji nie zmniejsza się, a tylko dzięki mechanizmom obronnym zostaje stłumiony.
Każde z rodziców często inaczej przeżywa lęk, ból. Matka z rozpaczy „odchodzi od zmysłów", ojciec zaś pozornie zachowuje się ze stoickim spokojem - kiedy każde z nich cierpi inaczej - mogą pojawić się trudności w porozumiewaniu.
Rodziców należy wychować do aktywnego uczestnictwa w procesie leczenia i opieki nad dzieckiem, jest to dla nich najlepszy środek zwalczania ich własnego lęku, przywrócenia poczucia siły, a silniejszym łatwiej wzbudzić nadzieję. Nadzieja to ich wspólnie zdobywane w bólu i trudzie osiągnięcie.
W wyniku zwiększenia się aktywności rodziny w opiece nad dzieckiem mogą pojawić się trudności materialne i obniżenie standardu życia rodziny. Ogólnie możemy stwierdzić, że im wyższy poziom uczestnictwa danej osoby w realizacji funkcji zarobkowo - konsumpcyjnej tym większe zmiany w rodzinie wywołuje jego choroba. Najmniejsze zmiany finansowe obejmują te rodziny w których chore jest dziecko. Ale w tej sytuacji także wzrastają wydatki na leczenie, na dojazdy do wyspecjalizowanych ośrodków często znacznie oddalonych od miejsca zamieszkania. Wzrastają także wydatki pośrednie takie jak opłaty dla osób zaangażowanych spoza rodziny do opieki nad dziećmi, czy też z powodu zmniejszenia aktywności zawodowej któregoś z rodziców - głównie matki. Choroba dziecka często uniemożliwia karierę zawodową jednemu z rodziców.
Obniżenie standardu życiowego pociąga niekiedy za sobą konieczność korzystania ze wsparcia materialnego lub rzeczowego od członków rodziny lub instytucji niemedycznych: społecznych, związków zawodowych, zakładów pracy.
W wyniku choroby dziecka zachodzą zmiany w uczestnictwie poszczególnych osób w realizacji wzajemnych świadczeń. Matka zajęta zaspokajaniem potrzeb dziecka nie jest w stanie sama sprostać dotychczasowym codziennym obowiązkom. Ich część przejmuje mąż, pozostałe dzieci, inni członkowie rodziny lub osoby z zewnątrz układu rodzinnego.
Wobec zainteresowań rodziców chorym bratem czy siostrą pozostałe dzieci mogą czuć się mniej kochane, zaniedbane, odepchnięte. Chory brat czy siostra przez fakt swojej choroby zajmuje uprzywilejowane miejsce w rodzinie - może stać się obiektem niechęci, zazdrości, czasem wręcz agresji ze strony rodzeństwa. Przy tym nastawieniu może dochodzić do sporów, konfliktów rozstrzyganych zwykle przez rodziców na niekorzyść zdrowych dzieci co może je utwierdzić w poczuciu krzywdy. U dzieci szczególnie wrażliwych psychicznie odpowiedzią na taki stan może być pojawienie się różnych dolegliwości takich jak: bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia snu, lęki, moczenia nocne, tiki nerwowe, zacinania się w mowie. U dzieci starszych może wystąpić obniżenie Aktywności umysłowej, zaniedbania w nauce, niekiedy zaburzenia zachowania.
Rodzice mogą traktować pozostałe dzieci z czułością lub też być wobec nich nadmiernie surowi. Starsze dzieci mogą przyjmować obecność chorego jako ciężar, ale mimo to starają się stworzyć wokół niego atmosferę opiekuńczości - co pojmują jako naturalny obowiązek.
Rodzice chorego dziecka stają przed dylematem wychowawczym, formułowanym najczęściej w postaci pytania - czy wymagać od niego tak samo jak od zdrowego rodzeństwa czy też stosować „taryfę ulgową"? Wysuwane hipotezy wskazują, że zakres stawianych dziecku wymagań w stosunku do wieku i możliwości jest pośrednim miernikiem głębokości nadziei rodziców na jego wyleczenie. Rodzice często się do tego nie przyznają, ale tam gdzie zakłada się naprawdę możliwość wyleczenia, tam wymagania wychowawcze są zbliżone do normy.
U niektórych dzieci na skutek braku wymagań stawianych przez rodziców może rozwijać się postawa roszczeniowa, oczekują uprzywilejowania i „ taryfy ulgowej". Matka może być nadopiekuńcza w stosunku do dziecka - co w efekcie zmniejsza jego samodzielność, może być przyczyną jego przyszłego nieprzystosowania do życia. Inne matki mogą odczuwać nieznany dotychczas dystans uczuciowy do dziecka przy jednoczesnej nadmiernej koncentracji na nim. Dziecko odczuwa dwa różne wpływy ze strony matki: troskę, lękliwość, skłonność do nadmiernej ochrony, to znów czuje się odrzucone lub pomijane. Często rodzice zauważają, że dziecko czuje się wyizolowane od rówieśników, samotne, że zmniejsza się liczba jego kolegów, przyjaciół. Zapominają, że może to być konsekwencją ich nadmiernej troski, przekonania że dziecko trzeba chronić, nie męczyć nauką, bo niewiadome czy przeżyje. Ocalone z choroby nie jest przygotowane do życia, nawiązywania kontaktów towarzyskich, a w efekcie samotne i odrzucone.
Obecność chorego dziecka utrudnia lub uniemożliwia pozostałym członkom rodziny swobodny wypoczynek, spędzanie wakacji, urlopów, kontakty towarzyskie. Zmiany w tym zakresie zachodzą z dwu powodów.
Pierwszy, bardziej obiektywny wynika z faktu, że obecność dziecka chorego angażuje rodziców w zaspokajanie jego potrzeb fizycznych i emocjonalnych, tak że zaspokajanie potrzeb własnych schodzi na dalszy plan. Spełnianie ich wiąże się bowiem z wyrzutami sumienia.
Drugi, subiektywny powód mniejszego uczestnictwa w życiu towarzyskim wynika z faktu, że rodzina dzieli los osoby chorej - która przez fakt „przewlekłości" swego stanu pozostaje nieco „na marginesie" zwyczajnego życia. Charakterystyczne jest nawiązywanie kontaktów z rodzinami w takiej samej sytuacji w ramach samo pomocy. Przekazywanie informacji, doświadczeń, umiejętności, powoduje powstanie specyficznej wspólnoty rodzin dzieci chorych na choroby nowotworowe lub inne przewlekle.
Strategia zmagania się rodziny z chorobą
W świadomości społecznej istnieje coraz powszechniejsze przekonanie, że życzliwa obecność innych ludzi wywiera pozytywny wpływ na zdrowie i samopoczucie jednostki. Korzystając z tego rodzaju świadomości w kontaktach międzyludzkich, tworzy się płaszczyznę wzajemnej pomocy. Ruch na rzecz tworzenia grup samopomocy zainspirowany został przede wszystkim przez samych ludzi „odbiorców świadczeń medycznych i społecznych". Ludzie sami chcieli mieć możliwość indywidualnego i grupowego uczestnictwa w planowaniu i zapewnieniu opieki dla siebie i swoich bliskich.
Grupy samopomocy stały się dynamiczną siłą społeczną jako reakcja na wzrastającą kompleksowość i obcość współczesnych instytucji, na piętrzące się koszty materialne i społeczne w opiece nad chorym w domu. Pośredniczą one między anonimowym państwem, urzędem, instytucją a niejednokrotnie bezbronną wobec nich jednostką.
Największe zapotrzebowanie na wsparcie społeczne istnieje wśród chorych przewlekle ludzi oraz wśród rodzin, które nie zawsze radzą sobie z problemami choroby. Sam chory jest w szczególnej sytuacji bezradności, bycia zdanym na innych. Wsparcie udzielane choremu przez nieprofesjonalny system rodzinny, sąsiedzki, przyjacielski stwarza olbrzymie możliwości psychicznego oddziaływania, przezwyciężania stresów, apatii, bierności, poczucia mniejszej wartości i własnej nieużyteczności. Takie odczucia są niezbędne do twórczego uczestnictwa w chorobie - udzie postępy w usamodzielnianiu oraz świadomość, że przestaje się być dla innych/ ciężarem, wyzwala człowieka z psychicznego stresu, przywraca radość i sens życia.
Pomoc nieprofesjonalna jest najstarszą pomocą, wzajemna pomoc między przyjaciółmi, czy sąsiadami należy do tradycyjnych form zwalczania chorób w społeczeństwie. Potwierdzają to badania historyczne i antropologiczne, mówiące o istnieniu podwójnego systemu wsparcia i opieki nad chorym - z jednej strony ekspertów profesjonalistów, a z drugiej nieprofesjonalistów. Światowa Organizacja Zdrowia wyróżnia trzy formy nieprofesjonalnej opieki:
laicy, do których zalicza bliższą i dalszą rodzinę, sąsiadów, znajomych oraz grupy samopomocy,
instytucje działające w społeczności lokalnej - organizacje charytatywne (Kościół, parafia), stowarzyszenia, przedstawiciele medycyny niekonwencjonalnej.
Choroba jednego z członków rodziny stanowi trudną próbę dla całego systemu rodzinnego. Stres wywołany chorobą wpływa na interakcje wewnątrz rodziny, a także na relacje z szerszym otoczeniem. Stres rodzinny to stan, który powstaje wskutek rzeczywistego lub rzekomego uszkodzenia umiejętności przezwyciężania przeszkód w funkcjonowaniu rodziny, z którym wiąże się konieczność przystosowania na kilku płaszczyznach życia rodzinnego. Stan ten może przyjmować różne formy, w zależności od pierwotnie istniejących zasobów, którymi dysponuje rodzina (spójność, elastyczność w pełnieniu ról, zaradność, właściwości psychicznych i fizycznych poszczególnych jej członków), a także od stopnia nasilenia choroby członka rodziny, częstości i długości okresów zaostrzeń i remisji.
W tej sytuacji rodzina, z jednej strony dąży do utrzymania równowagi, sprzeciwiając się zmianom, a z drugiej aby funkcjonować prawidłowo musi być zdolna do zmiany wewnętrznej organizacji i zasad funkcjonowania. Zmiany te mogą dotyczyć na przykład: celów, granic, wartości. Jednocześnie każda rodzina wykorzystuje określone zasoby wewnętrzne i zewnętrzne.
Proces zmagania się z chorobą w rodzinie prowadzi do:
eliminowania czynników wzmacniających podatność rodziny na stres
(równowaga emocjonalna - zaburzenia),
powiększania zasobów sil i środków rodziny (wzrost spójności, lepsza
organizacja życia rodzinnego), chroniących ją przed rozpadem,
eliminowanie lub zmniejszanie siły oddziaływujących stresorów oraz
związanych z nimi obciążeń,
mobilizacji rodziny w celu dokonywania odpowiednich zmian w otoczeniu społecznym.
Komentarz końcowy
Tradycyjny model rodziny, w którym mąż pracuje poza domem, żona troszczy się o dom a dzieci pozostają uzależnione od rodziców przestaje być aktualny. Rodzina nie spełnia już funkcji, które kiedyś spełniała. Czy oznacza to, że zbliża się koniec tej instytucji? Prawdopodobnie nie. Być może rodzina przyszłości nie będzie przypominała tej, którą znamy ale jak zgodnie twierdzą autorytety, będzie można ją rozpoznać. Rodzina nadal pozostanie odpowiedzialna za proces socjalizacji młodego człowieka oraz za zaspokajanie ludzkiej potrzeby intymności i partnerstwa. Pod tym względem rodzina pozostanie kamieniem węgielnym współczesnego społeczeństwa.14 Dlatego aby rodzina mogła najlepiej spełniać swoje zadania w krajach rozwiniętych rozwinięto różne systemy wsparcia: polityczne, prawne i socjalne. W Polsce od dziesięciu lat debatuje się nad tym jak rozwinąć nowoczesne systemowe wsparcia dla rodziny, która w coraz większym zakresie ponosi koszty transformacji. Zaproponowane zmiany w modelach podstawowej opieki zdrowotnej oraz pomocy społecznej ukierunkowują obydwa rodzaje świadczeń na rodzinę. Zaprezentowana w tym rozdziale problematyka rodziny - charakterystyka rodziny jako grupy społecznej, zewnętrzne (makro i mezo) oraz wewnętrzne uwarunkowania zdrowia i funkcjonowania rodziny, koncepcje i modele charakteryzujące „rodzinny mechanizm" kształtowania postaw i zachowań oraz radzenia sobie ze zmianami w cyklu rozwojowym i w chorobie - może być przydatna dla profesjonalistów działających w tych strukturach.
Piśmiennictwo
,,Zdrowie publiczne'' Antoni Czupryna Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius Kraków 2001
,,Zdrowie publiczne'' pod redakcją Macieja Latalskiego Akademia Medyczna w Lublinie
,,Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe'' pod redakcją Danuty Głowackiej
,,Zdrowie Publiczne i Medycyna Społeczna Skrypt dla studentów'' pod redakcją Eugeniusza P. Wosiewicza Poznań 2000
Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie. PWN, Warszawa, 1882.
Babiński G., Kontrowersje teoretyczne wokół grup etnicznych, (w:) Orientacje teoretyczne we
współczesnej socjologii, (praca zbiorowa). Próg. Res. Badań Podst. III. Kraków, 1989.
Babiński G.. Wieź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Zagad
nienia teoretyczne i metodologiczne. PWN, Warszawa, 1986.
Blaxter M.. Health & lite Styles. London and New York. 1993.
Bloch B.. Blich'sassessment guide for ethnic/culture variation. (w:) Lanz J.: Family Culture
and Etnicity. Allyn and Bacon. Boston, 1985.
BoniarF., Family stres. R.K). (w:) Nursesand Family Health Promotion. Williams & Wilkins,
Baltimore. London, Sydney, 1989.
Boss P.G., Family stre. (w:) Sussman M. & Steimetz S.: Handbook on marriage and family.
Plenum, New York. 1987.
Czerwiński M.. Profile kultury. WP, Warszawa 1980.
Casey B.A.. The Family as system. R.4 cz. II (w:) Nurses and Family Health Promotion.
Williams &Wilkins, Baltimore, London, Sydney, 1989.
Dahlgren G. & Whitehead M., Policies and Strategies to Promote Social Equity in Health.
Intitute for future studies. Stockholm. 1995.
Friedman M., Family nursing. Theory and assesment. Appleton-Century-Crofts, Norwalk,
1986.
Gldberg I. & Goldberg H., Family Therapy: Ań overview., CA: Brooks/Coole, Montery 1985.
Goodman N., Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka Wyd., Poznań 1992.
Hartman A.. Diarammatic assessment of family relationship. Social case work, 59/1978.
Hoffer J., Family communication. R.8 (w:) Nurese and Family Health Protection. Wiliams
&Wilkins, Baltimoer, London, Sydney, 1989.
Kloskowska A., Kultura masowa. PWN, Warszawa, 1980.
Kształt struktury społecznej. Studia do syntezy. l.F.I.SPAN, Ossol. Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk, 1978.
Lantz J.M., Family Culture and Ethnicity. Allyn and Bacon, Boston 1985.
Leeuv E.J.J., The Sane Revolution. Health promotion: gacgrounds, scope, prospects. 1989.
Leininger M.. Culturological assesment domains for nursing: concepts, theories and practices.
Wiley. New York 1978.
Leininger M., Transcultural nursing: Concepts, theories, and practices. Wiley, New York,1978.
Light D.. Keller S., Calhoun C.: Sociology. A.Knopf. New York. 1989.
Linton R., Kulturowe podstawy osobowości. PWN, Warszawa, 1975.
Lipson J., Meleis A., Cuturally appropriate care: The case of immigrants. Topics in Clinical
Nursing. 3(10), s. 48-56, 1985.