Finanse publiczne

Wykład 1

Definicja finansów publicznych:

Finanse publiczne możemy rozpatrywać z różnych punktów widzenia:

1. Z instytucjonalnego (podmiotowego)

2. Z instrumentalnego (przedmiotowego)

Finanse z instytucjonalnego punktu widzenia dotyczą działalności państwa, samorządów lokalnych oraz instytucji publicznych.

W celu określenia roli państwa w gospodarce należy odpowiedzieć na następujące pytania:

1. Czy państwo jest potrzebne i dlaczego?

2. Jaki jest zakres ingerencji państwa w gospodarkę?

3. Jak kształtuje się rola państwa w gospodarce w aspekcie historycznym?

Państwo jest potrzebne po to, by świadczyło dobra i usługi społeczne. Dzielą się one na dwie grupy:

1. Dobra i usługi ogólnospołeczne (obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja)

2. Usługi społeczne (inwestycje w człowieka, usługi socjalne)

Cechy usług społecznych:

1. Zaliczane są do dóbr publicznych

2. Mają pozytywne efekty zewnętrzne

3. Są wynikiem wyboru społecznego (public choice)

4. Są dobrami szczególnego rodzaju (merit goods)

Wykład 2

Poglądy na temat roli państwa w gospodarce w perspektywie historycznej:

1. XVI-XVIII wiek - pierwotna akumulacja kapitału

• Państwo wydzierżawia majątki i zasoby królewskie prywatnym jednostkom

• Państwo grabi majątki z kolonii i przekazuje je w ręce prywatne

2. XX wiek - liberalizm

• Angielscy ekonomiści Smith i Ricardo stwierdzili, że państwo powinno odgrywać jak najmniejszą rolę w gospodarce (wczesny liberalizm)

• Państwo miało być jedynie „niewidzialną ręką gospodarki”, „stróżem nocnym”

• Liberalizm - uwolnienie, ważna zaczęła być jednostka a nie państwo jako całość

• Zrozumiano, że cześć obywateli zawsze stanie się właścicielami środków produkcji, a druga część musi być siłą najemną wykorzystującą jedynie te środki produkcji.

• Około roku 1820 - Rewolucja Techniczna (między innymi wynalezienie i rozpowszechnianie maszyny parowej, rozwój kolei, powstanie manufaktur) Spowodowała rozwarstwienie społeczeństwa, siła robocza pracowała w okropnych warunkach za niskie pensje, panowała bieda. Wykształciła się silna konkurencja pomiędzy państwami Europy - szczególnie Wielką Brytanią i Niemcami.

3. Koniec XIX wieku - protekcjonizm państwowy

• Niemiecki ekonomista - Wagner Adolf sformułował prawo rosnących wydatków państwa (publicznych) wraz z rozwojem gospodarczym. Prawo to wynikało ze zrozumienia sytuacji w jakiej znalazło się państwo - bogatsi byli coraz zamożniejsi, a biedni w coraz gorszej sytuacji tym samym wraz z rozwojem państwa potrzeba było coraz więcej środków dla wspierania biedniejszych. Po raz pierwszy Kanclerz Niemiec Otto von Bismarc wprowadza ubezpieczenia od choroby oraz emerytury i renty. Biorąc z niego przykład w Wielkiej Brytanii Lord John wprowadził ubezpieczenie od bezrobocia.

4. Początek XX wieku - interwencjonizm państwowy (1930)

• Skutki rewolucji technicznej:

• Migracja ze wsi do miast -> niewystarczająca produkcja żywności na wsi

• Bezrobocie

• Masowe wypadki przy maszynach w fabrykach, kalectwo, choroby

• Kryzys ekonomiczny

• Prawo interwencjonizmu państwowego, Teoria fiskalna Keynesa

1. Państwo powinno oddziaływać na dochody ludności i podmiotów gospodarczych stosując np. ulgi i zwolnienia podatkowe

2. Państwo powinno oddziaływać na wydatki podmiotów gospodarczych stosując np. subwencje, dotacje (głównie rolnictwo)

3. Państwo powinno rozbudować infrastrukturę społeczną, głownie sektor tak zwanych „inwestycji w człowieka” (oświata, ochrona zdrowia, kultura, wypoczynek, turystyka)

4. Państwo powinno dokonywać redystrybucji dochodów w imię „sprawiedliwości społecznej”

5. Połowa XX wieku - państwo opiekuńcze (welfare state)

• Kryzysy i wojny spowodowały, że ludzie pragnęli od władz publicznych bezpieczeństwa, spokoju i opieki. Rozwojowi uległ sektor opieki społecznej - darmowa ochrona zdrowia, zasiłki dla bezrobotnych, biednych, okaleczonych, poszkodowanych, rodzin wielodzietnych itp. (najbardziej widoczne w państwach Skandynawii i tak jest do dziś)

• Państwo socjalistyczne - państwo „zbyt opiekuńcze” (ZSRR i państwa pod jego nadzorem) W tych krajach nie zachował się nawet rynek ani prywatne przedsiębiorstwa (gospodarka rynkowa) w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej, które ograniczyły swoją „opiekuńczość” do bezpiecznego minimum.

6. Druga połowa XX wieku - Neoliberalizm

• W Europie - Hayek, w USA - Friedman uznali, że wadą państw opiekuńczych jest marnotrawienie środków produkcji.

• Friedman:

• „Im mniejszy interwencjonizm państwa, tym większe prawdopodobieństwo wzrostu gospodarczego”

• Jeżeli państwo redystrybuuje środki pieniężne i przeznacza je na biednych to korzystają na tym tylko Ci zaradni, a nie najbardziej potrzebujący.

• Jeżeli państwo zarządza dochodami (zbiera podatki) to najbardziej cierpią na tym średnio zamożni, bo biedni dostają „w zamian” środki z opieki społecznej, a bardzo bogaci mają doradców finansowych, którzy pomogą im ominąć przepisy i np. zaniżyć swój próg podatkowy.

• Friedman chciał dawać ludziom biednym kupony na środki do życia; chciał też, żeby pomocą dla biednych zajmowały się specjalne organizacje samorządowe, stowarzyszenia, fundacje.

7. Koniec XX wieku - społeczna gospodarka rynkowa

• Cechy społecznej gospodarki rynkowej:

• Mechanizm rynkowy jest powszechnym sposobem alokacji

• Działalność gospodarcza jest oparta na różnych formach własności

• Państwo jest instytucją zewnętrzną

• Państwo kształtuje społeczne warunki pracy i życia społeczeństwa

• Państwo oddziałuje na procesy gospodarcze przez:

• Ingerencję pośrednią (za pomocą instrumentów finansowych)

• Planowanie i prognozowanie

8. Przełom XX i XXI wieku - gospodarka mieszana (mix economy)

Schemat gospodarki mieszanej:

• Państwo kształtuje społeczne warunki pracy i życia metodami:

• Bezpośrednimi (zasiłki i dotacje)

• Pośrednimi (przedsiębiorstwa społeczne, spółdzielnie, partnerstwo publiczno-prywatne)

• Narastają patologie, jest coraz więcej osób społecznie wykluczonych np. długo bezrobotni, bezdomni, ludzie uzależnieni od alkoholu, narkotyków, byli więźniowie, uchodźcy, dzieci niewykształcone z powodu dorastania w rodzinach patologicznych. Powstają specjalne przedsiębiorstwa dające szansę zatrudnienia takim ludziom, w zamian dostające dotacje od państwa.

Wykład 3

Definicja finansów publicznych z przedmiotowego (instrumentalnego) punktu widzenia:

1. Publiczne zasoby pieniężne (w dyspozycji państwa, samorządów lokalnych i instytucji publicznych) - pieniądze lub papiery wartościowe, których państwo jest właścicielem lub pożycza.

2. Operacje publicznymi zasobami pieniężnymi. Pieniądze muszą być w ruchu, muszą być lokowane, aby nie straciły na wartości przez inflację tylko mnożyły swoją wartość. Potrzebne jest to, aby państwo mogło zachować płynność finansową - zdolność do terminowanego regulowania wszystkich zobowiązań.

3. Majątek publiczny i jego wykorzystanie

Składa się z czterech kategorii:

1. Majątek służący organom władzy i administracji publicznej (majątek trwały lub obrotowy - budynki, w których siedziby mają władze lokalne wraz z wyposażeniem. Nie przynosi dochodów)

2. Majątek służący publicznym instytucjom usługowym (majątek trwały lub obrotowy - siedziby instytucji publicznych np. edukacja, służba zdrowia, rekreacja)

3. Majątek w użytkowaniu publicznym ( drogi, mosty, zieleń miejska - infrastruktura)

4. Majątek zaangażowany w zarobkową działalność gospodarczą:

• Majątek przedsiębiorstw komunalnych - założycielem jest samorząd lokalny (oczyszczanie, gaz, woda, prąd - gospodarka komunalna)

• Instytucje komercyjne zakładane przez administrację lokalną.

Funkcje finansów publicznych

Podstawowe funkcje finansów publicznych:

1. Alokacyjna

Zadaniem funkcji alokacyjnej jest rozdysponowanie (wydatkowanie) publicznych środków pieniężnych dla realizacji celów ogólnospołecznych i społecznych.

Instrumenty, za pomocą których jest to realizowane to:

• Dotacje

• Subwencje

• Granty

• Kontrakty

• Koncesje

Funkcja alokacyjna kształtuje podaż dóbr i usług publicznych przez finansowanie instytucji, które te dobra i usługi świadczą.

2. Redystrybucyjna

Zadaniem funkcji redystrybucyjnej jest gromadzenie dochodów publicznych w celu realizacji funkcji alokacyjnej. Stosowane instrumenty to:

- podatki

- opłaty

- pożyczki

Redystrybucja - ponowny podział

Funkcja redystrybucyjna kształtuje popyt społeczeństwa i podmiotów gospodarczych.

3. Stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna ma za zadanie wykorzystanie instrumentów alokacji (wydatkowania zasobów) i redystrybucji (gromadzenia dochodów). Jej celem jest też łagodzenie cyklu koniunkturalnego.

Narzędzia:

- alokacja - dotacje, subwencje, granty

- redystrybucja - podatki, opłaty, pożyczki

Stabilizacja - równomierny rozwój

Funkcja stabilizacyjna - oddziaływanie na podaż i popyt społeczeństwa i podmiotów gospodarczych tak aby przeciwdziałać (ograniczać) cykl wahań koniunkturalnych.

System finansów publicznych

System finansowy - zbiór norm i przepisów prawnych regulujących działalność instytucji powołanych do gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych.

Zawiera:

• Instytucje

• Środki pieniężne

• Przepisy prawa

Instytucje finansów publicznych:

1. Skarb Państwa

2. Budżet Państwa

3. Budżety samorządów lokalnych

1. Budżet Województwa

2. Budżet Powiatu

3. Budżet Gminy

4. Publiczne Fundusze Celowe

5. Agencje władz publicznych

6. Regionalne Izby obrachunkowe

7. Instytucje Zamówień publicznych

Skarb Państwa

Zależności między Skarbem Państwa a Budżetem Państwa:

Budżet gromadzi bezzwrotne dochody w postaci podatków, opłat i ceł, a potem je rozdysponowuje. Skarb Państwa kieruje tym działaniem, jego zadaniem jest utrzymanie płynności finansowej. Skarb Państwa jest mózgiem całego przedsięwzięcia.

Zadania Skarbu Państwa:

• Zarządza majątkiem publicznym

• Finansuje majątek publiczny

Kategorie mieszane majątku publicznego:

1. Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa

Jest to forma przejściowa między przedsiębiorstwem publicznym, a prywatnym.

Prywatyzacja -

Przedsiębiorstwo publiczne zamienia się w spółkę akcyjną, której akcje są własnością Skarbu Państwa. Akcje spółki sprzedawane są inwestorom prywatnym. Gdy sprzedane jest ponad 50% akcji Skarb Państwa nie ma już decydującego głosu. Akcje sprzedawane są nieraz długimi latami aż do ostatniej. (przykład - bank PKO)

2. Majątek przedsiębiorstw państwowych

Fundusz założycielski - środki pieniężne wyasygnowane ze środków publicznych (własność Skarbu Państwa)

Fundusz przedsiębiorstwa - środki pieniężne są częścią majątku, która przybywa w trakcie działalności (własność przedsiębiorstwa)

Wykład 4

Skarb Państwa występuje w roli:

1. Bankiera

2. Kasjera

Zadania Skarbu Państwa:

1. Gromadzenie i wydatkowanie środków publicznych

2. Działalność gospodarcza Skarbu Państwa

Skarb Państwa jako Kasjer

Zadania:

1. Dokonuje operacji finansowych - inkasuje i wypłaca środki pieniężne

1. Dokonuje transferów środków do budżetów samorządowych (subwencje, dotacje)

2. Udzielanie pożyczek i zarządzanie długiem publicznym

3. Czuwa nad dochodami i wydatkami (ruch pieniądza)

2. Czuwa nad zachowaniem płynności finansowej państwa - dba aby środki były rozporządzalne odpowiedni do potrzeb regulowania zobowiązań państwa

Skąd Skarb Państwa bierze pieniądze na sfinansowanie długu publicznego/deficytu budżetowego?

Dochody czasowe (zwrotne) Skarbu Państwa:

1. Pożyczki zagraniczne

1. Międzypaństwowe (między rządami państw)

2. Międzynarodowe (między instytucjami finansowymi państw)

2. Pożyczki wewnętrzne

1. Środki korespondentów Skarbu Państwa

Korespondentem Skarbu Państwa są instytucje publiczne finansowane z budżetu państwa (edukacja, służba zdrowia, sądownictwo, policja, wojsko itd.)

2. Bony Skarbowe

Bony skarbowe to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa na pokrycie bieżących wydatków. Nabywcami mogą być banki komercyjne, instytucje finansowe itp. Stopą procentową jest dyskonto - bon jest sprzedawany po cenie niższej niż normalna, a wykupywany po nominalnej. Czas wykupu bonów to od 1 dnia do 6 lat. W Polsce funkcjonują bony skarbowe 12 tygodniowe i 52 tygodniowe. Bony skarbowe są najczęściej wykorzystywanym środkiem do pokrycia deficytu.

3. Zaliczki Banku Emisyjnego

Tak zwana „emisja pustego pieniądza”. W przypadku trudnej sytuacji finansowej kraju Minister Skarbu i Minister Finansów mogą zwrócić się do Prezesa NBP o dodrukowanie pieniędzy. Jeśli dojdzie do tej procedury zwiększa się ilość środków pieniężnych, ale nie ilości towarów po danej cenie. W efekcie zwiększają się ceny towarów (w wyniku działania mechanizmu równowagi rynkowej) i dochodzi do inflacji, co jest bardzo niebezpieczne. Dlatego emisja pustego pieniądza dopuszczalna jest jedynie wtedy, kiedy wyemitowane pieniądze zostają przeznaczone na inwestycje a nie konsumpcję.

4. Obligacje Skarbowe

Obligacje skarbowe to papiery wartościowe, za pomocą których Skarb Państwa pożycza pieniądze od ludności. Są długoterminowe - 15-20 lat.

Operacje na obligacjach klasycznych:

• Konwersja (zamiana)

• Konsolidacja (połączenie dwóch obligacji w jedną)

• Arrosement (z francuskiego - oznacza uzależnienie uznania dawnych zobowiązań od dopłaty do nich)

• Repudiacja (odmowa uregulowania zobowiązań z tytułu obligacji np. w ZSRR w czasie rewolucji październikowej)

Obligacje w Polsce dzielimy na:

1. Według pożyczkodawcy

1. Dla ludności - 2,3,4,10 letnie

2. Dla inwestorów - 10,20 letnie

2. Według stopnia płynności

1. Obligacje rynkowe (obrót giełdowy, bardziej płynne - 3 letnie)

2. Obligacje oszczędnościowe (nie na giełdzie, mniej płynne - 2,4,10 letnie)

3. Według rodzaju oprocentowania

1. Obligacje o stałym oprocentowaniu - 2 letnie

• Niegiełdowe, odsetki co rok, występuje kapitalizacja, stopa procentowa w marcu 2010 - 4,5%.

2. Obligacje o zmiennym oprocentowaniu - 3,4,10 letnie

• 3 letnie - giełdowe. Oprocentowanie pożyczek na okres 6 miesięcy na rynku międzynarodowym. Odsetki naliczane co pół roku. Brak kapitalizacji odsetek. Stopa procentowa w marcu 2010 - 4,13%

• 4 letnie - niegiełdowe. Oprocentowanie zmienne - indeksowane: stopa inflacji za 12 miesięcy ogłaszana przez GUS + marża. Odsetki co rok. Brak kapitalizacji. Stopa procentowa w marcu 2010 - 5,75%

• 10 letnie - niegiełdowe. Tak jak 4 letnie, ale z kapitalizacją. Stopa procentowa w marcu 2010 - 7,75%.

Pożyczki mogą być zaciągane w pieniądzach lub w towarach. W przypadku tych pierwszych musimy zwrócić daną kwotę w tej samej walucie, w której się zadłużyliśmy, a nie w złotówkach. Plusem tego rodzaju pożyczki jest to, że `jeśli mamy pieniądz jesteśmy w posiadaniu wszystkich dóbr na rynku”. Pożyczki w towarach to np. licencje na produkcje samochodów. Minusem tego rodzaju pożyczki jest to, że wybieramy z pewnej oferty naszych kontrahentów i nie możemy w ten sposób uzyskać wszystkich dóbr.

Polska cały czas spłaca pożyczki, które zaciągnął Gierek w latach siedemdziesiątych. Zostały one bezmyślnie przeznaczone na konsumpcję, a nie na inwestycje, więc nie przyniosły żadnego zysku i nie zwróciły się.

Wykład 5

Skarb Państwa jako Bankier (zadania)

1. Bank emisyjny

• Bicie monet okolicznościowych

• Emisja pieniądza papierowego

• Emisja papierów wartościowych

2. Bank handlowy

• Zaciąganie pożyczek

• Wewnętrznych (u banków komercyjnych)

• Międzynarodowych

• Międzypaństwowych

• Udzielanie pożyczek

• Np. na rozwój infrastruktury w Polsce; na aktywizację regionów słabiej rozwiniętych. Skarb Państwa jako inwestor - udziela pożyczki, a potem czerpie zysk.

• Finansowanie i współfinansowanie

• Realizowane w pieniądze lub w naturze.

Inkubator przedsiębiorczości - przedsięwzięcie polegające na wspieranie początkujących przedsiębiorców poprzez finansowanie w naturze - dawanie im na start np. lokalu i maszyn i zawarcie umowy np. 3 letniej, po której wygaśnięciu przedsiębiorca musi zwrócić dane mu środki trwałe i stanąć na własne nogi.

Współfinansowanie lub inaczej finansowanie warunkowe to procedura polegająca na dofinansowaniu przedsięwzięcia przedsiębiorcy ze środków publicznych, jeśli wcześniej on zgromadzi umówioną część ze środków własnych.

• Udzielanie gwarancji

• Skarb Państwa udzielając gwarancji bierze odpowiedzialność za dane przedsięwzięcie i jeśli podmiot nie spełni zobowiązań spisanych w umowie o gwarancji to Skarb Państwa musi zrobić to za niego, przejąć odpowiedzialność.

• Zawieranie umów zagranicznych

• Rządy lub instytucje finansowe dwóch państw mogą zawierać ze sobą różnego rodzaju umowy.

• Akcjonariat

• Skarb Państwa może występować w roli akcjonariusza (posiadać akcje różnych spółek). Ma to najczęściej miejsce podczas procesu prywatyzacji.

Budżet Państwa

Budżet Państwa gromadzi i wydatkuje największą część środków publicznych. Jest jednym z dominujących podmiotów systemu politycznego, gospodarczego i społecznego w państwie.

Definicja: Na budżet składa się całość rachunków przedstawiających, na okres jednego roku kalendarzowego, wszelkie stałe wpływy i obciążenia.

Zadania:

1. Planowanie (roczny plan dochodów i wydatków)

• Plan na następny rok kalendarzowy tworzony jest od października roku poprzedniego. Przygotowany plan przedstawiany jest w sejmie i poddawany dyskusji. Ewentualne poprawki w planie budżetowym wprowadzane są przez odpowiednie komisje w zależności od tego jakich wydatków one dotyczą np. komisje służby zdrowia, oświaty.

2. Autoryzowanie (akt normatywny w postaci ustawy)

• Plan budżetowy w swojej końcowej formie wraca do sejmu. Musi być przegłosowany w sejmie, następnie w senacie, a potem podpisany przez prezydenta. Dopiero wtedy ogłaszana jest ustawa budżetowa.

• Prowizorium budżetowe - jeśli nie uchwali się ustawy budżetowej w styczniu danego roku to przez miesiąc można korzystać z planu z roku poprzedniego.

3. Gromadzenie i rozdysponowanie stałych wpływów i obciążeń (scentralizowany fundusz środków pieniężnych)

• Środki pieniężne są przekazywane bardzo szczegółowo od Budżetu Państwa stopniowo do Ministerstw i od nich do coraz niższych i mniejszych jednostek.

4. Kontrola

Zasady budżetowe (ponadczasowe i ponadustrojowe):

1. Równowagi

Dochody muszą się równać z wydatkami, aby zachowana była płynność finansowa.

2. Zupełności (powszechności)

W planie budżetowym muszą być ujęte wszystkie bez wyjątku dochody i wydatki państwa.

3. Jedności

Wszystkie dochody i wydatki muszą być ujęte w jednym planie.

Jedność:

1. Formalna - dochody i wydatki budżetu państwa i budżetów samorządowych

2. Materialna - dochody budżetowe gromadzone są ogólnie bez żadnego konkretnego przeznaczenia

4. Jawności

Zarówno dochody jak i wydatki państwa powinny być prezentowane społeczeństwu.

5. Przejrzystości

Plan budżetowy powinien być tak skonstruowany, żeby na jego podstawie można było rozpoznać jakie procesy gospodarcze zachodzą w państwie.

6. Realności

Planowanie dochody i wydatki powinny być oparte o wskaźniki ekonomiczne.

7. Gospodarności

Należy oszczędnie planować wydatki budżetowe.

8. Operatywności

Sformułowane w planie zadania i środki, za pomocą których mają być finansowane powinny być łatwe do wykonania.

9. Jednoroczności

Budżet planowany jest na jeden rok kalendarzowy.

Zasady te powinny być przestrzegane, ale w dłuższym okresie czasu wraz z rozwojem gospodarki mogą ulec modyfikacji.

Wykład 6

Plan budżetowy i planowanie budżetowe

Plan budżetowy - ogół czynności związanych z podejmowaniem decyzji dotyczących gromadzenia i podziału środków pieniężnych.

Planowanie budżetowe:

Metody:

1. Przyrostowa

Metoda najbardziej tradycyjna. Podstawą do tworzenia budżetu na rok następny jest baza (przeszłość). Jako punkt wyjścia planowania jest budżet z roku poprzedniego.

• Podejście dochodowe (ustala się dochody i w oparciu o nie wydatki)

• Podejście wydatkowe (ustala się wydatki i w oparciu o nie dochody)

Metoda ta nie sprzyja niestety zmniejszaniu kosztów, a jest stosowana obecnie w Polsce. Etapy:

1. Opracowanie projektu uchwały budżetowej. Planowanie dochodów lub wydatków odbywa się zgodnie z podziałkami klasyfikacji budżetowej - działy (pieniądze dla ministerstw), rozdziały (pieniądze rozdzielane w ministerstwach na grupy podmiotów) i paragrafy (konkretne kwoty pieniężne przydzielane do konkretnych placówek, jednostek)

2. Uchwalenie budżetu drogą Sejm -> Senat -> Prezydent, podczas której powstaje ustawa budżetowa będąca aktem prawnym.

3. Realizacja budżetu. Powstają harmonogramy dochodów i wydatków poszczególnych jednostek.

4. Kontrola i sprawozdawczość. Do kontroli zobowiązani są premier, sejm, senat i Najwyższa Izba Kontroli.

2. Programowania budżetowego (PPBS - Planning Programming Budget System)

Fazy:

1. Planowanie kosztów i rezultatów określonych w celu strategicznym.

2. Programowanie - przełożenie celów na język wykonawczy (operacyjny)

3. Budżetowanie (skonfrontowanie zadań z możliwością ich sfinansowania)

3. Analizy Kosztów i Korzyści (CBA - Cost Benefit Analysis)

Planowanie oparte jest na konkretnych kosztach rozpoczętych już zadań, a potem oceniane są korzyści uzyskane z zadań i przedsięwzięć już rozpoczętych (dochody i zyski).

4. Budżetowanie zerowe

Planowanie od zera bez wyciągania wniosków z poprzednich lat. Brane są pod uwagę od podstaw dochody i wydatki.

5. Budżet zadaniowy

Jego istota polega na zarządzaniu działalnością państwa lub samorządów terytorialnych przez ujęcie tej działalności w zadania. Jednostka planowania jest zadanie budżetowe, które powinno spełniać takie cechy i warunki:

1. Jasno sprecyzowany cel

2. Odniesienie do stanu istniejącego i potrzeb podmiotu planującego

3. Wskazanie szczegółowego zakresu zadań

4. Określenie odpowiedzialności (kto jest odpowiedzialny za konkretne zadania)

5. Skalkulowanie czynności niezbędnych do realizacji zadania, rozplanowanie w czasie

6. Określenie mierników skuteczności - wskaźników wykorzystania

Czyli określamy:

• Co? (podmiot)

• W jaki sposób? (jest finansowane)

• Za ile? (konkretna kwota)

• W jakim czasie?

Każde zadanie ma niepowtarzalną nazwę, która powinna być niezmienna przez cały czas, gdy proces planowania powtarzany jest w kolejnych okresach.

Procedura opracowania budżetu zadaniowego:

1. Określenie celów ogólnych na dany rok budżetowy oraz środków na ich sfinansowanie (za to odpowiedzialny jest skarbnik)

2. Zdefiniowanie zadań i ułożenie ich według ich stopnia ważności

3. Sporządzenie przez koordynatora planów zadań czyli kompletnych wniosków budżetowych

4. Zatwierdzenie zadań do realizacji

Słabości budżetu zadaniowego:

• Nowość (obawy i nieufność społeczeństwa)

• Konieczność nauczenia się opracowywania budżetu tą metodą

• Pracochłonność

• Duża ilość dokumentów planistycznych

• Duża ilość materiały do zweryfikowania i rozpisania według podziałek klasyfikacji budżetowej

• Nakłady finansowe (szkolenia, opracowanie procedur, konsultacje)

Zalety budżetu zadaniowego:

• Pokazuje wszystkie zadania realizowane przez podmiot planujący (państwo lub jednostki samorządu terytorialnego)

• Pozwala zestawić rzeczywiste i pełne koszty realizacji zadania

• Wskazuje osoby odpowiedzialne za realizację poszczególnych zadań

• Określa pracochłonność zadań i czynności wykonywane przez pracowników

• Może być podstawą racjonalności zatrudnienia

• Jest czytelny dla mieszkańców i decydentów (posłów, radnych)

• Powstaje „od dołu” dzięki czemu pracownicy współuczestniczą w procesie jego powstawania.

Wykład 7

Formy organizacji gospodarki budżetowej (w odniesieniu do instytucji finansowanych ze środków budżetowych):

1. Jednostki budżetowe

• Najprostsza forma świadcząca usługi bezpłatnie lub za drobną odpłatnością

• Powiązana jest z budżetem metodą brutto (finansowane są wszystkie wydatki, ale też wszystkie dochody muszą być odprowadzane do budżetu)

• Zwolnione z płacenia podatku

• Nie ma osobowości prawnej

• Podstawą działalności jest plan dochodów i wydatków zwany preliminarzem budżetowym

• Np. wojsko, policja, administracja publiczna, szkoły (nie uczelnie wyższe), domy opieki społecznej

2. Zakłady budżetowe

• Instytucje, które pobierają opłaty za świadczone usługi;

• Związane są z budżetem metodą netto (jeżeli mają niedobór finansowy to budżet go finansuje, jeśli mają nadwyżkę to powinny odprowadzić ją do budżetu)

• Mogą gromadzić środki spoza budżetu i tych środków nie muszą odprowadzać do budżetu

• Sporządzają plan dochodów i wydatków zwany preliminarzem budżetowym;

• Nie mają osobowości prawnej

• Np. publiczne przedszkola, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki sportu, zakłady polskiej Akademii Nauk.

3. Działalność usługowa jednostek budżetowych (dawniej - środki specjalne)

• ma rachunek bankowy i na ten rachunek bankowy gromadzi środki, których jednostka budżetów nie mogłaby sama gromadzić.

Środki te to:

• wpływy ze sprzedaży produkcji i usług (np. środki pochodzące ze sprzedaży obiadów ze stołówki w szkole czy w ministerstwie)

• wpłata części zysków gospodarstw pomocniczych

• dobrowolne wpłaty, darowizny

• niewykorzystane środki budżetowe określone przez Radę Ministrów.

4. Gospodarstwa pomocnicze

• Uboczne działalność produkcyjna jednostek budżetowych; funkcjonuje na zasadach uproszczonych przedsiębiorstwa (ponosi koszty, uzyskuje dochody i osiąga zysk).

• Gospodarstwa pomocnicze powinny być dochodowe, maja osobowość prawną (mogą korzystać z kredytów bankowych).

5. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej

Infrastruktura - zespół urządzeń i instytucji stanowiących podstawę funkcjonowania ludności na danym terenie

• infrastruktura społeczna - urządzenia oświaty, kultury, ośrodków sportu i rekreacji itd.

infrastruktura gospodarcza - urządzenia, które dostarczają społeczności lokalnej wodę, gaz, elektryczność itd.

• Organem założycielskim powinna być jednostka administracyjna (gminy, powiaty); państwo ingeruje w cenę jaka jest pobierana za świadczenie usług.

• Realizuje zadania w zakresie infrastruktury technicznej (urządzenia zaopatrzenia w wodę, energię elektryczną, cieplną, gazową; transport, łączność, komunikacja).

• Preferuje interes społeczny, co oznacza, że jego celem nie jest zysk lecz zaspokojenie potrzeb społeczności lokalnej.

• Działa na warunkach monopolu naturalnego.

• Dwie drogi rozwoju:

• europejska

• amerykańska.

Układ administracyjny Polski od 1 stycznia 1999

Administracja rządowa administracja samorządu terytorialnego

premier ministerstwo wojewoda szczebel regionalny szczebel lokalny

budżet województwa budżet powiatu

budżet gminy

Dochody samorządu terytorialnego:

• własne;

• uzupełniające (transfery);

• obce.

Dochody własne:

• 
  podatki uzyskuje tylko gmina (powiat i województwo nie uzyskują dochodów

• opłaty z podatków i opłat)

• udziały - partycypacja jedn. sam. terytorialnego w podatkach gromadzonych prze budżet państwa (dotyczy PIT, CIT)

• dochody z majątku

• dochody z jednostek i zakładów budżetowych

• odsetki od lokat

Dochody uzupełniające:

• subwencje

• dotacje.

Przekazywane środki pieniężne na rzecz jedn. sam. terytorialnego z budżetu państwa; mają na celu wyrównywanie dochodów jedn. sam. terytorialnych.

Dochody obce:

• pożyczki

• kredyty

• emisja papierów wartościowych

• spadki, darowizny, zapisy

• środki UE

Zadania:

• wojewoda- przedstawiciel administracji rządowej w terenie, podlegają mu urzędy tzw. administracji zespolonej (wojewoda nadzoruje zadania, a starosta wykonuje te zadania - policja, straż pożarna, inspekcje: sanitarna, budowlana i weterynaryjna)

• budżet województwa - marszałek województwa; rozwój regionalny, woj. Powinno rozwijać się proporcjonalnie, tworzenie warunków wzrostu gospodarczego (dbanie o inwestycje), podlega mu specjalistyczna opieka zdrowotna, szkolnictwo wyższe, filharmonie i opery; udziały: w PIT - 1,5%, a w CIT - 15,9%

• powiat - starosta; ok. 310 powiatów ziemskich i 65 powiatów grodzkich w Polsce (czyli miast na prawach powiatu); do zadań powiatu należą te, które przekraczają możliwości jednej gminy; oświata ponadgimnazjalna, leczenie szpitalne oraz pogotowia ratunkowe, drogi i komunikacja w skali powiatu, walka z bezrobociem i zagrożeniami nadzwyczajnymi (np. powodzie), policja oraz straż pożarna i nadzór: sanitarno-epidemiologiczny, weterynaryjny, budowlany, ochrona praw konsumentów, instytucje kultury; udział w PIT - 10,25%, w CIT - 1,4%

• gmina - wójt kieruje gminą wiejską, burmistrz-gminą miejską do 100 tys. Mieszkańców, prezydent - powyżej 100 tys. Mieszk.; ok. 2500 gmin; oświata podstawowa (przedszkola, 6-letnie szkoły podstawowe, 3-letnie gimnazja), podstawowa pomoc lekarska (przychodnie i ośrodki zdrowia), walka z chorobami zakaźnymi i gruźlicą, czyli badania i szczepienia ochronne, transport zbiorowy i taksówki, domy pomocy społecznej, wypłata zasiłków oraz pomoc rzeczowa dla najuboższych; udział w PIT - 39,34%, w CIT - 6,71%

Wykład 8

Instytucje finansowe - Publiczne Fundusze Celowe

Fundusze: celowe wyodrębnienie środków pieniężnych i przeznaczenie ich na określone zadania ujęte w statucie lub przepisach prawa.

Cechy:

1. Wydziela się je na mocy przepisów prawa lub innych z ogółu środków pieniężnych (z budżetu, ze środków gospodarstw domowych, podmiotów gospodarczych)

2. Wiąże się je z finansowaniem określonych zadań

3. Kierunek wydatkowania środków określa nazwa funduszu

4. Gromadzi się je i wydatkuje w sposób ciągły

5. Pozostałe środki z danego roku przechodzą na rok następny

Fundusze w Polsce istnieją od 1958 roku. Powstały jako wyraz buntu przeciw gospodarce socjalistycznej po proteście w Poznaniu w 1956 roku. W 1990 roku zdecydowano, że trzeba ograniczyć liczbę funduszy, bo ich działalność wymyka się spod kontroli. Ponadto nie było na nie takiego zapotrzebowania w nowym systemie gospodarczym. Część z nich zlikwidowano, a część przekształcono.

Zalety funduszy:

• Zerwanie z zasadą jednoroczności budżetowania

• Zapewnienie ciągłości finansowania zadań

• Elastyczne kształtowanie wydatków w zależności od zmieniających się potrzeb

Wady funduszy:

• Rozbicie gospodarowania środkami publicznymi co utrudnia ich racjonalną alokację i kontrolę

• Marnotrawstwo środków pieniężnych

Fundusze:

• Międzynarodowe (np. z UE)

• Państwowe

• Samorządowe

Grupy/rodzaje funduszów w Polsce:

1. Fundusze finansujące świadczenia społeczne

1. FUS (Fundusz Ubezpieczeń Społecznych)

Powstał w 1999 roku jako wyodrębnienie z ZUS-u.

Źródła finansowania:

• Składka 45% funduszu wynagrodzeń. Część odprowadzana jest do OFE, a z reszty tworzy się 5 funduszów:

• Emerytalny 19,52% (50/50 środki pracownika i pracodawcy)

• Rentowy 13% (50/50 środki pracownika i pracodawcy)

• Chorobowy 2,45% (środki pracownika)

• Wypadkowy 1,93% (środki pracodawcy)

• Specjalny

• Dotacja budżetowa

• Odsetki od lokat i papierów wartościowych

W ramach FUS-u tworzy się fundusze rezerwowe:

• Ubezpieczenia rentowego i chorobowego

• Ubezpieczenia wypadkowego

2. Fundusz Pracy

Przeznaczenie:

• Zasiłki dla bezrobotnych

• Finansowanie szkoleń

• Pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej osób bezrobotnych

Źródła finansowania:

• 2,45% funduszu wynagrodzeń

• Dochody z udziału w spółkach

• Dochody z papierów wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa

• Lokaty bankowe

• Dotacja budżetowa

Dysponentem jest Urząd Pracy

3. Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych

Przeznaczenie:

• Wypłata jednorazowych świadczeń dla pracowników upadających firm

Źródła finansowania:

• Składka 0,15% funduszu wynagrodzeń

• Odsetki od lokat

• Darowizny

• Dotacja budżetowa

Dysponentem jest Urząd Pracy

4. KRUS (Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego)

1. Fundusz Składkowy Ubezpieczeń Społecznych Rolników

Wypadkowe, chorobowe, macierzyńskie, składka kwotowa

2. Fundusz Emerytalno-Rentowy

Wypłata rent i emerytur, składka (bardzo niska), dotacja z budżetu, refundacja środków z UE

3. Fundusz Administracyjny

4% planowanych wydatków Funduszu Emerytalno-Rentowego; finansowanie administracji - koszty obsługi ubezpieczeń

4. Fundusz Prewencji i Rehabilitacji

1% planowanych wydatków Funduszu Emerytalno-Rentowego; przeznaczony na pokrycie kosztów rzeczowych i finansowych KRUS-u i na rehabilitację rolników

5. Państwowy Fundusz Kombatantów

Dofinansowanie spokojnej starości kombatantów polskich

6. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Tworzony ze środków Zakładów Pracy, które są przeznaczone na dofinansowanie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych

7. Fundusz Alimentacyjny (1990r.-2004r. i 2008r do teraz)

Dofinansowanie do alimentów dla dzieci, których ojcowie nie mogą płacić lub skutecznie się uchylają od płacenia

2. Fundusze finansujące usługi społeczne

1. Fundusz Promocji Twórczości

Nagrody i stypendia dla wybitnych młodych twórców. Finansowany z odsetek sprzedaży dzieł sztuki i książek

2. Narodowy Fundusz Zdrowia

Finansowany z 8,75% z PIT, odsetek od lokat, dotacji budżetowej

3. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska

Finansowany z grzywien trucicieli środowiska, dotacji budżetowej, dotacji unijnej, emisji papierów wartościowych

4. Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych

Wyłączenie i sprzedaż gruntów rolnych na inne cele np. grunty po PGR-ach przeznaczane są na budowę supermarketów

3. Pozostałe

1. Fundusz Gospodarki Zasobami Geodezyjnymi i Kartograficznymi

źródło finansowania - sprzedaż map, usług, dotacja budżetowa

2. Fundusz Kościelny

Częściowa rekompensata utraconej przez Kościół Katolicki własności oraz innych praw majątkowych i łagodzenie bezprawnej nacjonalizacji majątków Kościoła w PRL-u.

Wykład 9

Fundusze Unii Europejskiej jako źródła finansowania Jednostek Samorządu Terytorialnego (JST)

Polityka regionalna Unii Europejskiej - działania wyrównujące dysproporcje w rozwoju gospodarczym, społecznym i przestrzennym krajów Unii.

Cele polityki:

1. Regionalne (w Polsce 2004-2006)

• Wsparcie dla regionów, w których PKB per capita jest mniejsze niż 75% średniej w krajach UE

2. Horyzontalne (w Polsce 2007-2013)

• Rozwój zasobów ludzkich

• Modernizacja rynku pracy

• Zmniejszanie bezrobocia

• Wsparcie oświaty

• Przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu

Trochę historii

• 1957r. - Traktat Rzymski, powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej

• 1958r. - powstanie Europejskiego Funduszu Społecznego

• 1974r. - Szczyt Paryski - powstanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

• 1986r. - Jednolity Akt Europejski - reforma funduszy strukturalnych

• 1992r. - Traktat z Maastricht - Unia Europejska - Fundusz Spójności

• 1994r. - Fundusz Strukturalny (Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa)

Zasady tworzenia funduszy:

1. Zasada koncentracji środków

2. Zasada partnerstwa

Polega na szczeblowej współpracy na linii komisji UE i władz kraju oraz podmiotów gospodarczych i władz w danym kraju.

3. Zasada programowania

EU finansuje kompleksowe, zintegrowane, długofalowe programy, a nie pojedyncze projekty.

4. Zasada dodawalności

Środki z UE nie zastępują środków krajowych tylko je uzupełniają.

5. Zasada subsydialności (pomocniczości)

Zadania powinny być podejmowane na najniższym szczeblu.

Fundusze unijne, z których korzysta Polska

1. Programy przedakcesyjne

• PHARE (polsko-węgierska współpraca gospodarcza)

• SAPARD (rozwój rolnictwa)

• ISPA (instrument przedakcesyjnej polityki strukturalnej)

2. Fundusze po akcesji

• 2004-2006

• Fundusze Strukturalne

• Europejski Fundusz Społeczny

• Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej

• Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

• Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa

• Fundusz Spójności

• 2007-2013

• Fundusze Strukturalne

• Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR)

• Infrastruktura i środowisko

• Kapitał ludzki

• Innowacyjna gospodarka (nauka i technika)

• Rozwój Polski Wschodniej

• Pomoc techniczna

• Europejski Fundusz Społeczny (EFS)

• Objęte nimi są osoby wykluczone społecznie - długotrwale bezrobotni, psychicznie niepełnosprawni, uzależnienie, byli więźniowie, uchodźcy itp

• Fundusz Spójności

• Ochrona środowiska

• Rozwój transportu np. budowa autostrad

Rodzaje finansowania z funduszy:

Finansowanie jest warunkowe (współfinansowanie)

1. Zaliczki - inwestor dostaje 20% środków, zdaje sprawozdanie z 80% przeznaczenia tych 20%, aby dostać kolejną część itd.

2. Środki przekazywane są inwestorowi w całości nie później niż w 2 miesiące po zaakceptowaniu projektu, ale muszą być zwrócone

3. Metoda końcowa - inwestor wykłada 100% środków własnych, a potem po zakończeniu projektu UE wypłaca mu rekompensatę

Skąd inwestorzy biorą wkład własny?

• Ze środków publicznych (partnerstwo publiczno-prywatne)

• Pożyczki, kredyty

• Środki prywatne

Agencje władz publicznych

Agencje władz publicznych są pośrednią formą oddziaływania państwa na ważne dziedziny życia gospodarczego i społecznego. Mają na celu zwiększenie efektywności zarządzania gospodarką.

• Spełniają one rolę interwencji, nadzoru i kontroli

• Mogą osiągać zysk ze swojej działalności

• Powstały głównie ze zlikwidowanych funduszy

• Środki agencji są wyodrębnione z budżetu, więc nie podlegają jego kontroli

Główne Agencje Publiczne w Polsce:

1. Agencja Rynku Rolnego (od 1990)

Służy realizacji interwencyjnej polityki rolnej państwa, stabilizuje rynek produktów rolnych i dochodów uzyskiwanych z rolnictwa.

2. Agencja Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa

Rozdziela, rozporządza środkami UE na rolnictwo, może udzielać pożyczek, kredytów preferencyjnych (pośrednio)

3. Agencja Nieruchomości Rolnych

Zajmuje się tworzeniem gospodarstw rolnych i miejsc pracy w związku z restrukturyzacją PGR-ów oraz obrotem nieruchomościami, które są własnością Skarbu Państwa, a przeznaczone są na cele rolne.

4. Państwowa Agencja Radiokomunikacji (od 1991)

Służy kontroli sieci linii i urządzeń radiokomunikacyjnych czyli po ludzku - żeby jakieś radio nie wchodziło na częstotliwość innego radia i tym podobne

5. Agencje Celne (od 1981)

Służy usprawnieniu działania urzędów celnych, może też kontrolować przejścia graniczne, ale nie pobiera ceł, to robią urzędy celne.

Agencje:

• Posiadają osobowości prawną

• Działają poza kontrolą państwa, bo ich budżet nie wchodzi do budżetu państwa

• Każda podlega odpowiedniemu ministrowi

Wykład 10

Regionalne Izby Obrachunkowe (RIO)

Powstały w roku 1992. Zadania:

• Kontrola i nadzór nad działalnością komunalną w zakresie finansów lokalnych

• Działalność informacyjno-szkoleniowa dla gmin w zakresie spraw budżetowych

Są jednostkami budżetowymi. Nadzór nad RIO sprawuje Rada Ministrów.

Zamówienia Publiczne (od 1995 roku)

Zamówienia Publiczne (dalej ZP) to metoda wyboru wykonawcy robót budowlanych oraz dostaw towarów i usług przez organ administracji publicznej. Wykonawcą jest najczęściej prywatny podmiot gospodarczy.

W ZP biorą udział dwa podmioty:

Inicjator (zamawiający) i wykonawca (realizujący)

Zamawiającym jest organ administracji publicznej lub osoba trzecia przez niego wskazana. Przygotowuje on postępowanie o udzielenia zamówienia.

Przetarg - metoda wyboru wykonawcy danych usług, robót itp.

Formy przetargu:

• Kontrakt - przetarg na środki pieniężne

Procedura:

1. Powołanie komisji przetargowej (minimum 3 osoby)

2. Ogłoszenie przetargu wraz z warunkami i rodzajem dokumentów, które należy złożyć

3. Zgłaszanie ofert przez wykonawców wraz z odpowiednimi dokumentami

4. Wybór najkorzystniejszej oferty

5. Podpisanie umowy

• Koncesja - przetarg na realizację zadań (wykonywanie, świadczenie usług)

• Zwykła (np. wywóz śmieci)

• Z prawem wyłączności (np. dostarczanie wody, energii)

Koncesja to inaczej udzielenie pozwolenia na prowadzenie działalności.

Metody wyboru wykonawcy:

1. Przetarg nieograniczony

Wszyscy mogą się zgłosić, wybiera się tego kto zaproponuje proporcjonalnie najniższą cenę, najkrótszy czas wykonania i najwyższą jakość.

Vadium - zabezpieczenie pieniężne od 0,5% do 3% wartości zamówienia, które wykonawca płaci inicjatorowi.

2. Przetarg ograniczony

Ogranicza się liczbę ofert do np. pierwszych 5; metoda stosowana głównie przy specyficznych naprawach, usługach, produkcji specyficznych towarów, kiedy wiadomo, że i tak nie zgłosi się więcej kandydatów, bo rynek jest wąski

3. Dialog konkurencyjny

Metoda stosowana zwłaszcza wtedy, kiedy zamówienie ma bardzo skomplikowany i złożony charakter. Najpierw wybiera się kilku potencjalnie najlepszych wykonawców z wielu, a potem prowadzi się z nimi dialog, dyskusje i na tej podstawie podejmuje decyzję.

4. Negocjacje z ogłoszeniem

Zainteresowani zgłaszają oferty nie zawierające ceny. Wybiera się kilku na podstawie najlepszych i z nimi negocjuje się cenę, by wybrać jednego. Np. przy robotach budowlanych, badaniach naukowych.

5. Negocjacje bez ogłoszenia

Nie ma składanych ofert. Inicjator według swojej wiedzy kontaktuje się z kilkoma wykonawcami i z nimi negocjuje cenę, by podjąć decyzję.

6. Zamówienie z wolnej ręki

Zamawiający negocjuje tylko szczegóły z jednym wykonawcą, który został wybrany do zrealizowania zadania przez wyspecjalizowaną instytucję np. działalność artystyczna.

7. Zapytanie o cenę

Zamawiający wybiera grupę wykonawców, kieruje do nich pytanie o cenę, który proponuje najniższą. Metoda stosowana głównie do usług, których jakość nie pogarsza się wraz ze spadkiem ceny np. transport towarów.

8. Licytacja elektroniczna

Licytacja „w dół” do jak najniższej ceny prowadzona drogą elektroniczną przez zainteresowanych przetargiem.

państwo

obszar mieszany

rynek

Skarb Państwa

Synchronizacja

Płynność finansowa

Dochody stałe (bezzwrotne)

gromadzenie

wydatkowanie

Budżet Państwa

Dochody czasowe (zwrotne)

deficyt

---