METODY WYCENY ZASOBÓW I WALORÓW ŚRODOWISKA

ORAZ STRAT EKOLOGICZNYCH

WPROWADZENIE

Opcja I.

Konieczność wyceny nie jest oczywista - można racjonalnie gospodarować zasobami przyrody bez ich waloryzacji ex ante.

Opcja II.

Waloryzacja jest bezwzględnie konieczna z dwu powodów:

1. agregację zasobów w gospodarce narodowej,

2. racjonalizację gospodarowania zasobami - zasoby muszą uzyskać swoją cenę, jeżeli mają być stosowane do nich "normalne reguły wyboru alokacji. Jedynym, problemem jest sposób tej wyceny.

Racjonalizacja gospodarowania zasobami i walorami środowiska wymaga włączenia do rachunku ekonomicznego zasobów naturalnych wycenionych na tej samej podstawie co inne dobra gospodarcze. Niewielkie dotąd postępy w kwantyfikacji elementów środowiska są wynikiem nie tylko wysokiego stopnia trudności problemu, lecz także braku zapotrzebowania na jego rozwiązanie. Nie neguje się poglądu, że ocena efektywności produkcji musi uwzględniać całość kosztów społecznych (zewnętrznych). Przy takim podejściu efektywność gospodarowania musi być odniesiona do całej reprodukcji, w tym także środowiska. Stwarza to konieczność wdrożenia metod wyceny elementów środowiska.

Wycena zasobów środowiska zmieniłaby radykalnie pogląd na pojęcie i rozumienie bogactwa narodowego, a także rozwiązałaby sprawę wyceny strat ekologicznych, będących następstwem działalności gospodarczej. Z punktu widzenia ekonomicznego ocena skutków zanieczyszczenia i środowiska ma chyba większe znaczenie praktyczne aniżeli wycena jego zasobów i walorów. Relacje między metodami wyceny walorów środowiska (ich wartość można uznać za korzyść) a metodami wyceny strat ekologicznych nie są jednak proste -wszystkie metody wyceny walorów mogą służyć wycenie strat, lecz nie na odwrót.

1. PARADYGMATY WYCENY

1. Tradycja klasyczna (w tym marksistowska) - wartość dobra proporcjonalna do społecznie uzasadnionych nakładów poniesionych na jego wytwarzanie. W wycenie zasobów przyrody można odwoływać się do kosztu, który musiałby być poniesiony w przypadku uszkodzenia lub zużycia danego składnika środowiska. Teoretycznie nie ma przeszkód, aby w taki sposób wyceniać nie tylko np. bogactwa mineralne, ale również znacznie mniej uchwytne walory środowiska, np. klimat. Metoda wartościowa (tzn. wykorzystująca teorię wartości opartej na pracy) wyceny składników środowiska może być oparta o:

• wielkość nakładów pracy (żywej i uprzedmiotowionej) niezbędnych do tego, aby zasób środowiska mógł być wykorzystany gospodarczo,

• wielkość nakładów pracy niezbędnych do reprodukcji danego zasobu,

• efekty, jakie przynosi wykorzystanie danego zasobu w procesie produkcji,

• wielkość przyszłych nakładów pracy, które społeczeństwo będzie zmuszone ponieść w celu wyeliminowania strat spowodowanych degradacją środowiska.

Podstawowym elementem wyceny zasobów są więc przede wszystkim nakłady pracy, ale z uwzględnieniem także innych czynników wpływających na wyniki gospodarowania np. jakości zasobu, położenia i innych warunków ułatwia utrudniających gospodarowanie, co w korzystnych warunkach przynosi dodatkowy dochód zwany rentą. Zasoby ziemie, surowce mineralne wycenia się więc w oparciu o rentę różniczkową powstającą w wyniku różnic w wydajności pracy i kosztach własnych pozyskania dóbr w zależności od naturalnych warunków. Ocena zasobów za pomocą renty różniczkowej może stanowić podstawę wyznaczania ich ceny, wysokości opłat lub podstawę obliczania strat spowodowanych utrata zasobu. Przy obliczaniu strat ich miarą nie jest wartość utraconego zasobu, lecz dodatkowe nakłady niezbędne do jego odtworzenia.

2. Tradycja neoklasyczna - dobro tyle warte, ile za niego gotów jest zapłacić ostatni nabywca. Poszukuje się więc surogatu rynku, wycen takich jakie ukształtowałyby się, gdyby istniał rynek. Akcentowanie popytu i odwołanie do subiektywizmu. Neoklasyczny teoremat preferencji indywidualnych wyrasta z założenia, że jeśli ludzie mają jakieś preferencje w stosunku do zasobów, oznacza to, że nadają im określone znaczenie, wartościują je. Im większe znaczenie ma dany zasób w zaspokojeniu potrzeb jednostki, tym większa jego wartość. Tak wyprowadzona cena wynika z subiektywnych ocen danego zasobu przez różne jednostki, ale w związku z tym, że preferencje jednostek demonstrują się w ich wyborach, które stają się masowe, cena zasobów obiektywizuje się. Zasoby naturalne otrzymują cenę dlatego, że są one zdolne "produkować" dobra i usługi, za które ludzie gotowi są zapłacić. Popyt wyprowadzany jest z faktu, że zasób ten jest w stanie coś wytwarzać. Tak więc popyt na ziemię i jej cena zależą od intensywności popytu na produkty rolne, a nie po prostu od tego, że jest to "ziemia". Tak więc zasób jest wart tyle ile ktoś gotów jest za niego zapłacić. Teoria ta oddala wszelkie próby znajdywania obiektywnej podstawy cen, wychodząc z założenia, że prowadzi ona nas w kierunku "cen kosztowych", co sprzeczne jest z istotą rynku i charakterem pragmatycznych reakcji podmiotów rynkowych.

2. KORZYŚCI I WADY WYCENY

Wycena zasobów i walorów środowiska oraz strat ekologicznych umożliwia właściwe przeprowadzenie rachunku ekologiczno-ekonomicznego. Jej cząstkowe funkcje są następujące:

• uświadamia, że różne zasoby i walory środowiska nie są dobrami wolnymi;

• kwantyfikując w kategoriach monetarnych efekty, które na rynku nie mają ceny, pozwala wpływać na decydentów, którzy opierają swoje decyzje przede wszystkim w oparciu o kryteria finansowe;

• może zmniejszać arbitralność decyzji opartych o analizę kosztów i korzyści;

• pomaga uwiarygodnić wskaźniki rozwoju gospodarczego;

• może wspomagać działania administracyjne w ochronie środowiska - jest istotna przy ustalaniu wysokości opłat, kar itp.

W ostatnich latach bardzo intensywnie poszukuje się, mimo trudności i ograniczeń, metod i sposobów wyceny. Podejmowane są próby wyceny poszczególnych gatunków i ekosystemów. Najgłośniejszą i najdonioślejszą próbę wyceny podjęła grupa naukowców pod kierunkiem Roberta Costanzy. Wycenili oni tzw. usługi (funkcji) pełnione przez poszczególne ekosystemy świata: regulację klimatu, regulację stosunków wodnych, formowanie gleby, krążenie pierwiastków, zapylanie, utrzymanie gatunków, produkcję żywności i innych surowców pochodzenia biologicznego, funkcję rekreacyjną itp. Wartość tych usług „świadczonych” przez ekosystemy świata w ciągu roku wynosi 16-54 biliony dolarów amerykańskich! Średnia 33 bln oznacza, że wartość usług środowiska jest 1,8 razy większa niż produkt światowy brutto z początku lat dziewięćdziesiątych. Wielkość ta obrazuje, jak wielki wkład w dobrobyt ludzkości wnosi przyroda. Średnia wartość usług była wyższa niż globalny produkt brutto w 2005 r. Przeciętne wartości usług poszczególnych ekosystemów świata przedstawia tabela.

Tabela: Przeciętne wartości usług poszczególnych ekosystemów świata

	Wartość na hektar (USD/rok)	Wartość globalna (mld/rok)
MORZA w tym:	577	20949
obszary ujściowe rzek	22832	4110
rafy koralowe	6075	375
otwarty ocean	252	8381
LĄDY w tym:	804	12319
lasy tropikalne	2007	3813
lasy strefy umiarkowanej i borealnej	302	894
stepy/ pastwiska	232	906
tereny podmokłe	14785	4879
jeziora/ rzeki	8498	1700
tereny uprawne	92	128
RAZEM	-	33268

ród³o: R.Costanza i in., The value of the world's ecosystem services and natural capital, „Nature” 1997 vol.387 nr 3015 s.256.

Pomimo, iż wycena wartości zasobów środowiska przyrodniczego jest procesem bardzo ważnym i przynosi wiele niekwestionowanych korzyści, to proces ten budzi wiele zastrzeżeń. Można wymienić niektóre z nich:

1. Jedna z wątpliwości jest natury filozoficznej - próby wartościowania pewnych zasobów, walorów, efektów, które nie powinny być wartościowane. Dotyczy istnienia pewnych wartości związanych z dobrami środowiska, wymykających się wszelkim próbom uchwycenia ich za pomocą jednego wskaźnika ekonomicznego. Rzeczywiście istnieją usługi dóbr środowiska, takie jak np.: piękno, różnorodność biologiczna, które posiadają dużą wartość same w sobie, jednak nie poddają się pomiarom. Z drugiej strony istnieją pewne obszary zagadnień, z natury niewymiernych, w których z powodzeniem zastosowano elementy wyceny ekonomicznej. Należy do nich zdrowie, jakość wody i powietrza, niezakłócony widok na okolicę itp.

2. Kolejne zastrzeżenie dotycry ukrytego założenia, że osoby dokonujące wyceny posiadają wszystkie informacje odnośnie wpłyvw jakości środowiska na ich dobrobyt, zarówno wpływu ujemnego (np. zanieczyszczenie) jak i wpływu dodatniego. Ludzie mają często błędne wyobraienia na temat rzeczywistych efektów i działają opierając się na tych wyobrażeniach, a nie na ugruntowanej wiedzy. Dostępność takiej bary danych, zawierającej informacje ekonomiczne oraz techniczne, jest szczególnie utrudniona w krajach rozwijających się.

3. wyceną można manipulować - metody wyceny są niedopracowane i różne metody daj…ą różne wyniki;

4. często konieczne jest prowadzenie skomplikowanych nieraz badań dla zebrania informacji;

5. opracowane metody odnoszą się do warunków krajów rozwiniętych.

3. KLASYFIKACJA I WYCENA STRAT EKOLOGICZNYCH

Straty ekologiczne są to negatywne zjawiska wynikające z zanieczyszczenia i eksploatacji środowiska. Obniżają one poziom zaspokojenia potrzeb społecznych i poziom jakości życia. Najpowszechniej stosowany podział obejmuje następujące kategorie strat:

1. Straty wynikające z pogorszenia warunków zdrowotnych środowiska, np.:

• straty w produkcji związane ze zwiększoną absencją chorobową,

• koszty zasiłków chorobowych,

• zwiększone koszty funkcjonowania służby zdrowia.

2. Straty w rolnictwie (i rybactwie), np.:

• straty związane z zanieczyszczeniem powietrza,

• straty związane z przesuszeniem gruntów i brakiem wody (np. wskutek nieracjonalnych melioracji),

• straty związane z przekazywaniem gruntów rolnych na cele nierolnicze,

• koszty rekultywacji zdegradowanych gruntów.

3. Straty w leśnictwie (i łowiectwie), np.:

• straty w wyniku spadku produkcyjności (i jakości) drzewostanów spowodowane zanieczyszczeniem, przesuszeniem,

• straty wynikające z przedwczesnego wyrębu,

• straty z tytułu ograniczenia pozaprodukcyjnych funkcji lasu.

4. Straty w majątku spowodowane zwiększeniem korozyjności środowiska.

5. Straty w gospodarce wodnej, np.:

• zwiększone koszty uzdatniania wody,

• koszty magazynowania i przerzutów wody,

• straty w rybostanie,

• straty w rekreacji,

• straty powodziowe,

• straty z tytułu marnotrawstwa wody.

6. Straty w wyniku nieracjonalnej eksploatacji surowców mineralnych.

7. Straty surowców odprowadzanych do środowiska z zanieczyszczeniami i odpadami.

Według różnych szacunków wielkość strat ekologicznych w naszym kraju wynosiła w latach 80-tych od 10 do 27% dochodu narodowego. Z przeprowadzonych ostatnio szacunków wynika, że straty gospodarcze (ograniczone do skutków zanieczyszczeń) w Polsce zawierają się w przedziale - co najmniej - od 10,8 mld zł do 45,8 mld zł , co odpowiada ok. 1,6% do 6,9% PKB dla 1999 roku. Wielkość strat ekologicznych, zarówno w wyrażeniu nominalnym, jak i w relacji do PKB, spada więc wyraźnie w latach 90-tych, co jest rezultatem spadku emisji głównych zanieczyszczeń i towarzyszących temu nakładów na ochronę środowiska i gospodarkę wodną, ale także zmian w strukturze gospodarki (zwłaszcza postępu technologicznego w przemyśle i rolnictwie) oraz w zmian świadomości ekologicznej producentów i gospodarstw domowych.

4. KLASYFIKACJA METOD WYCENY

Rynkowe miary wartości ekonomicznej

W analizie ekonomicznej przyjmuje się, że gusty i preferencje stanowią podstawowy element motywujący wybór. Wartość ekonomiczna danego dobra jest definiowana jako kwota, którą skłonna byłaby w celu otrzymania danego dobra w taki sposób, że zachowałaby ona taki sam poziom dobrobytu, jak w sytuacji, gdyby nie posiadała dobra, ale pieniądze. Określa się to jako maksymalną kwotę, którą jednostka wolałaby zapłacić kupując dobro zamiast zrezygnować z niego. Ekonomiści dla określenia tej miary wartości używają terminu gotowość do zapłacenia (ang. Willingness to Pay, WTP). Alternatywną miarą wartości ekonomicznej jest kwota, którą trzeba by zapłacić jednostce za odstąpienie dobra, tak aby jednostka zachowała taki sam poziom dobrobytu, jak w sytuacji, gdyby zatrzymała dobro i nie otrzymała pieniędzy. Określa się to jako minimalną rekompensatę, jakiej żądałaby jednostka za sprzedawane dobro i używa się terminu gotowość do przyjęcia rekompensaty (ang. Willingness to Accept Compensation lub proœciej Willingness to Accept, WTA).

Kluczem do stosowania obu miar wartości dobra jest to, że jednostka porównuje poziom dobrobytu osiągany przy posiadaniu dobra z poziomem dobrobytu osiągany dzięki posiadaniu pieniędzy. Ekonomiczną miarą wartości jest taka kwota pieniężna, przy której poziom dobrobytu jednostki jest taki sam niezależnie od tego, czy jednostka jest w posiadaniu dobra (ale nie ma pieniędzy), czy też ma pieniądze (ale nie ma dobra).

Całkowita wartość ekonomiczna

Całkowita wartość ekonomiczna jest koncepcją obrazującą wielość składników wartości różnych dóbr środowiska.

Ekonomiści wymieniają różne kategorie wartości zasobów. Pierwszą stanowi wartość użytkowa, wynikająca z bezpośredniego używania dobra. Przykładem wartości użytkowej jest zadowolenie wynikające z wypicia szklanki wody lub z uczestnictwa w rekreacyjnym polowaniu czy łowieniu ryb. Wartości użytkowe są zwykle definiowane w odniesieniu do bezpośredniego użytkowania dobra na miejscu jego występowania Ogólnie można je podzielić na konsumpcyjne i niekonsumpcyjne. O konsumpcyjnych wartościach użytkowych możemy mówić wtedy, kiedy wykorzystanie zasobu powoduje, że nie jest on dostępny dla innych. Gdy ktoś upoluje sarnę, nikt inny nie ma już z możliwości polowania na nią. Niekonsumpcyjne wartości użytkowe pojawiają się wówczas, gdy jednokrotne wykorzystanie zasobu nie przekreśla szansy użytkowania go przez innych. Jeżeli ktoś podróżuje, aby obejrzeć sarnę, dzika przyroda dostarcza mu satysfakcji, a jednocześnie inni mogą cieszyć się jej urokiem.

Pośrednia wartość użytkowa pojawia się, gdy jednostka korzysta z danego dobra za pośrednictwem jakiegoś innego dobra. Na przykład, jednostka osiąga korzyść z bagien, jeżeli łowi ryby, które korzystają z bagien jako miejsca wylęgu. Podobnie, jednostka pośrednio korzysta z uroków lasów tropikalnych oglądając program telewizyjny lub czytając książkę o nich. W tym przypadku jednostka osiąga bezpośrednią korzyść odpowiadającą bezpośredniej wartości użytkowej) z oglądania programu, a pośrednią - z lasu, z którego skorzystano, aby nakręcić film.

Wartość pozaużytkowa czy "pasywna" odnosi się do korzyści osiąganych w inny sposób niż bezpośrednie wykorzystanie zasobu. Przykładowo wiele osób odczuwałoby satysfakcję mając świadomość, że istnieją wciąż tygrysy czy wieloryby, nawet jeżeli nigdy ich bezpośrednio nie zobaczą.

Na rynku osobnik ma właściwie jasną informację, która stanowi podstawę wartościowania i wyboru. Produkt można obejrzeć, jego charakterystyki są znane, ma cenę. Ale dobra i usługi środowiska, zaspokajające określone potrzeby, nie mają etykietek z cenami. Stąd znaczna niepewność odnośnie ich prawdziwej wartości. Osobniki na rynku porównują WTP z ceną. Ale na dobra i usługi środowiska ceny można określić jedynie poszukując przeciętnej WTP. Konieczna jest przy tym teoria wartości. Stąd zrodziła się koncepcja całkowitej wartości ekonomicznej (TEV). TEV jest większa od wartości ekonomicznej.

całkowita wartość ekonomiczna

wartość użytkowa wartość nieużytkowa

aktualna wartość wartość wartość wartość

wartość zastępcza opcyjna spadkowa egzystencjalna

użytkowa

bezpośrednia pośrednia

wartość wartość

użytkowa użytkowa

Wartość opcyjna - wyraz preferencji za ochroną środowiska spowodowanych przekonaniem, że konsument będzie korzystał z nich w przyszłości.

Wartość spadkowa - wyraża WTP za ochronę środowiska dla korzyści potomków (potencjalna wartość użytkowa lub nieużytkowa potomków).

Wartość egzystencjalna - wyraz uznania nieinstrumentalnych wartości bytów poza-ludzkich, nie związanych z aktualnym lub przyszłym użyciem. Odzwierciedla sympatię, respekt dla praw czy dobrobytu innych bytów.

Wartość zastępcza - wynikająca z uznania znaczenia środowiska dla innych ludzi.

TEV jest wartością wtórną. Całościowy wkład struktur i procesów naturalnych w funkcje ochronne ekosystemów nie może podlegać ekonomicznemu wartościowaniu. W relacji do tego pierwotnego, agregatowego znaczenia struktury ekosystemu i jego zdolności do utrzymywania warunków życia wydaje się to słuszne. To znaczenie określa się mianem wartości pierwotnej ekosystemu. Wstępny warunek istnienia zdrowego ekosystemu jest niezbędny przed określeniem wartości ekonomicznych związanych ze strukturą i funkcjonowaniem ekosystemu. Są to tzw. wtórne wartości i tylko ich dotyczy TEV.

Znaczenie powyższych pojęć nie jest zbyt ostro określone. Ilustrują one raczej wielorakość motywów wyceny zasobów, a nie jej fundament. Ekonomiści maja jednak nadzieję, że z czasem koncepcja TEV stanie się podstawą spójnej teorii wyceny.

Jak wyceny oparte o WTP mają się do rzeczywistości? 13.07.1987. rząd Boliwii pozwolił organizacji International Conservation na wykup za 100000$ terenów na rezerwat biosfery Beni. Suma ta, to mało jak za rezerwat biosfery. Jednak taka wycena jest przydatna - czyjaś skłonność do płacenia za dobra nierynkowe spowodowała, że rezerwat został utworzony. Absurdem byłoby jednak stwierdzenie, że rezerwat Beni wart jest 100000$. Zapłacona suma oznacza jedynie, że rezerwat ten jest wart nie mniej niż 100000$. Ma to wbrew pozorom duże znaczenie. Gdyby bowiem przeszkodą w ochronie był brak owych pieniędzy, to fakt, że jest ktoś gotowy tyle zapłacić oznacza, iż ochrona jest opłacalna. Wnioskowanie w drugą stronę jest niesłuszne: z braku czyjejkolwiek WTP nie można wnioskować, że ochrona jest zbyteczna, lecz że w uzasadnieniu ochrony trzeba się uciekać do kryteriów pozaekonomicznych.

Metody wartościowania walorów i zasobów środowiska oraz strat ekologicnzych można podzielić następująco:

Nad problemem wyceny wartości środowiska ekonomiści i ekonometrycy pracują od końca lat czterdziestych. Od tej pory powstało już kilka metod wyceńy. W mojej pracy omówię niektóre z nich. Jeden z podstawowych sposobów klasyfikacji tych metod dzieli je na metody oparte na obserwacji, zwane też pośrednimi, i na hipotetyczne, zwane bezpośrednimi. Za pomocą metod z pierwszej grupy można w sposób pośredni wnioskować o ukrytej wartości dóbr nierynkowych na podstawie dóbr i usług rynkowych. Natomiast druga grupa metod jest nastawiona na szacowanie wartości oraz popytu na usługi środowiska w sposób bezpośredni, poprzez wywiady z konsumentami.

Podejście pośrednie zakłada, że istnieje konkretny związek pomiędzy popytem na dobro rynkowe a podażą dobra środowiskowego. Konsumpcja dóbr rynkowych jest w jakiś sposób powiązana z poziomem podaży dóbr środowiska. Biorąc pod uwagę to założenie, wartość dobra nierynkowego otrzymuje się poprzez obserwację, jak zmienia się popyt na dobro rynkowe przy zmianach w dostępności (jakości) dóbr lub usług środowiska. Skala i kierunek zmian w popycie pozwalaj pyry zastosowaniu różnych technik ekonometrycznych, na oszacowanie wartości WTP dla dóbr środowiska.

Przedstawię teraz przegląd głównych metod pośrednich stosowanych w celu ustalenia cen szkód wywołanych degradacją środowiska lub, wręcz przeciwnie, w celu wyceny korci wynikających ze wzrostu jakości usługi lub dobra środowiskowego. (charakterystyka na podstawie: [Winpenny 1995], [Folmer et al. 1996] oraz [Pearce 1990]).

Metoda kosztów podróży (travel valuation method TVM)

Podstawą TVM jest założenie, że ponoszone koszty odwiedzin (np. paliwa) odzwierciedlają w pewien sposób wartość rekreacyjną miejsca. Używane są kwestionariusze do określenia ilości odwiedzin danego terenu przez poszczególne osoby oraz skąd odwiedzający przybywają, na tej podstawie estymuje się koszty podróży. Przeniesione na wykres dane dają typową, malejącą krzywa popytu - ze względu na odległość. Oczywiście na częstość odwiedzin wpływają także inne czynniki, np. majętność. Informacje o zróżnicowaniu majętności odwiedzających są brane pod uwagę jako czynnik wyjaśniający, podobnie jak ilość alternatywnych miejsc wypoczynku, preferencje poszczególnych odwiedzających co do walorów miejsca wypoczynku itp. Sporządzona krzywa popytu pokazuje ile wizyt byłby gotowy odbyć typowy odwiedzający przy różnych kosztach podróży. WTP określona na tej podstawie razy liczba wizytujących oddaje w przybliżeniu wartość rekreacyjną terenu. Straty związane z wylewem ropy w Brignogan (miejscowość turystyczna w Bretanii) w latach 1978-79 oszacowane metodą kosztów podróży wyniosły 1,6 mln USD.

Inne szacunki:

• Stado słoni (1979) - 61000$/stado.

• Lew - polowanie (1981) - 8500$ (+ skóra - 960-1325$).

Problemy:

1. Koszty czasu:

• czas podróży można by spędzić bardziej efektywnie => podwyższałoby koszty podróży (TVM zaniża wartość terenu),

• dla niektórych sam fakt podróży jest pożądany i stanowi korzyść => TVM zawyża wartość terenu).

2. Wiele miejsc bywa odwiedzanych w jednej podróży - jak rozliczyć koszty?

3. Istnienie lub nie miejsc substytucyjnych - jeden odwiedza dane miejsce z entuzjazmem inny nie ma po prostu innej alternatywy.

4. Część odwiedzających nie ponosi kosztów podróży - np. mieszkający blisko, autostopowicze => TVM zaniża wartość.

5. Część kupuje domy w pobliżu => TVM zaniża wartość.

Metoda wyceny hedonicznej (hedonic pricing method HPM)

Założenie - szacowanie wartości usług środowiska, których istnienie wpływa na ceny rynkowe pewnych towarów. Główną podstawą jest rynek nieruchomości. Cena mieszkania, domu jest wypadkową ilości pokoi, wielkości ogrodu, dostępu do pracy, miejsc rozrywki, rynków itp. Jednym z czynników jest także jakość środowiska. Jeśli jesteśmy w stanie kontrolować wpływ pozostałych czynników na ceny domów, to wszelkie różnice w cenie odzwierciedlają różnice w jakości środowiska. Zakładając, że poszczególne enklawy gruntów (nieruchomości) mają różne atrybuty środowiskowe, będziemy mieć różnice w wartości nieruchomości. Przy wykorzystaniu odpowiednich technik statystycznych podejście hedonistyczne zmierza (a) do stwierdzenia jaka część zmienności wartości zależy od różnic cech środowiskowych oraz (b) wnioskowania ile ludzie są gotowi zapłacić za poprawę środowiska naturalnego i życia w lepszych warunkach. Np. obecność otwartych wód w Gloucestershire podnosi ceny domów o około 5%. Częściej jednak stosuje się HPM do szacowania raczej kosztów niż korzyści (np. hałasu). W USA powoduje on spadek wartości domu o 0,08 do 0,88ż na wzrost hałasu o jedną decybelę. Zbieranie informacji o czynnikach wpływających na ceny nieruchomości jest bardzo żmudne, jednakże rozwój techniki komputerowej (użycie systemu informacji geograficznej (GIS) znacznie rozpowszechnia stosowanie tej metody.

Problemy:

1. Konieczność dysponowania precyzyjnymi metodami statystycznymi (najczęściej stosuje się rachunek regresji wielorakiej).

2. Rynek nieruchomości - założenie, że ludzie mają nieograniczoną możliwość wyboru charakterystyk domu.

Metoda wyceny warunkowej (contingent valuation method CVM)

Metoda CVM opiera się na pytaniu wprost o wartość dóbr środowiska. Jest to zarazem pytanie o WTP za ochronę. Badania prowadzone są przy pomocy kwestionariuszy, bądź też mogą to być badania eksperymentalne, w których wybrany respondent określa swoje zachowanie wobec laboratoryjnie sprecyzowanych warunków. Istotą tej metody jest poznanie jednostkowych ocen respondentów oraz ich reakcji na wzrost lub spadek jakości pewnego dobra w warunkach hipotetycznego rynku. Ten umowny rynek obejmuje nie tylko sam zasób, ale także jego kontekst instytucjonalny, oraz wszelkie uwarunkowania finansowe. Praktyczne znaczenie tej metody polega na tym, że może być stosowana we wszystkich warunkach. Można np. wartościować zasoby, za których ochronę ludzie gotowi są płacić, jeśli nawet nie zamierzają ich odwiedzać. Badania metodą CVM w Flow Country w Anglii wykazało, że tereny leśne, mało tam odwiedzane mają wartość większą niż korzyści uzyskiwane z eksploatacji tych lasów. Korzyści społeczności zamieszkujących Mantadia National Park na Madagaskarze - 673000$ (10% dyskonto, 20 lat). Korzyści dla turystyki z utworzenia parku - 2160000$.

Problemy:

1. Założenie, że wyrażona werbalnie WTP odzwierciedla wartościowanie.

2. Część - całość. Ludzie gotowi są płacić tyle są płacić tyle samo za ochronę pojedynczego jeziora co i za kompleks jezior (którego częścią jest dane jezioro)..

3. Określenie kanałów, przez które miałyby płynąć środki wpływa na wysokość szacunku WTP. Wysokość WTP jest wyższa, gdy zakłada się przepływ środków na ochronę odbywa się przez podatki niż poprzez organizacje charytatywne.

4.2. Metody nie wykorzystujące krzywych popytu

Istnieją uzupełniające w stosunku do metod WTP/WTA metody wyceny kosztów i korzyści związanych z użytkowaniem przyrody, oparte o formułę kosztową lub utraconych korzyści.

Metoda obliczeń bezpośrednich

Jest to metoda najprostsza polegająca na oszacowaniu strat w jednostkach naturalnych dóbr, które mają cenę rynkową. Stosuje się ja przy wycenie strat gospodarczych powodowanych korozją maszyn i urządzeń¤, utratą surowców i materiałów, zmniejszeniem produkcji itp. oraz niektórych strat typu społecznego spowodowanych zmniejszoną absencją chorobową, przedwczesnym inwalidztwem, wzrostem kosztów utrzymanie czystości itp. Przeprowadzenie przez ekonomistów wyceny strat ekologicznych tą metodą wymaga wielu szczegółowych studiów podejmowanych przez przedstawicieli nauk technicznych, przyrodniczych i medycznych w celu oceny strat - określenia rodzajów i rozmiarów szkód w jednostkach fizycznych. Ekonomiczna ocena skutków oddziaływania gospodarki na środowisko jest możliwa dopiero po przeprowadzeniu odpowiedniej analizy środowiskowej, w której można wyróżnić następujące fazy:

• określenie źródeł oraz stopnia zanieczyszczenia środowiska,

• analiza zmian w środowisku w wyniku jego zanieczyszczenia,

• określenie skutków tych zmian dla gospodarki oraz ich wpływu na warunki życia i pracy.

Np. straty spowodowane zmniejszeniem produkcji rolnej wskutek zanieczyszczenia:

n

SE = Σ P*ΔWi*Ci,

i=1

gdzie:

P - powierzchnia objęta oddziaływaniem badanego zanieczyszczenia (w ha), najczęściej dzieli się ją w zależności od intensywności zanieczyszczenia na podstrefy,

ΔWi - średnie obniżenie wydajności i-tej uprawy (w q/ha)

Ci - cena detaliczna jednostki i-tej uprawy.

Uproszczeniem tej metody jest metoda wskaźnikowa. Polega ona na ustalaniu wskaźników jednostkowych na podstawie doświadczeń i badań empirycznych oraz odpowiednim ich uogólnianiu. Jednostkowe wskaźniki strat ekologicznych informują o przeciętnej stracie przypadającej na jednostkę zanieczyszczeń lub zasobów środowiska. Wskaźniki te wyrażane są w jednostkach naturalnych i wówczas są najbardziej przydatne w szacowaniu strat w różnych okresach czasu i dla różnych obszarów. Niekiedy dostępna baza danych empirycznych pozwala je wyrażać wartościowo, co wymaga ich korekty pod wpływem inflacji i zmian cen.

Metoda substytucyjna

Ma ona zastosowanie w przypadku, kiedy następuje utrata określonego elementu lub waloru środowiska. Miernikiem strat w takiej sytuacji będą koszty pozyskania utraconego elementu w innym miejscu lub koszty budowy i eksploatacji urządzeń mogących spełniać identyczną funkcję co utracony składnik środowiska. Np. gdy zasoby wodne są zanieczyszczone w stopniu uniemożliwiającym ich wykorzystanie należy sięgnąć po zasoby wody czystej położonej w dalszej odległości. Nakłady związane z przerzutami wody określają straty z tytułu zanieczyszczenia zasobów lokalnych. Metoda substytucyjna znajduje zastosowanie przy ocenie strat spowodowanych utratą takich walorów, jak: rekreacyjne funkcje zbiorników wodnych, estetyka krajobrazu itp.

Metoda substytucyjna daje wyniki różniące się nieraz znacznie od wyników obliczeń bezpośrednich.

Metoda restytucyjna

Założeniem tej metody jest, że straty spowodowane zanieczyszczeniem, przekształceniem lub skażeniem środowiska są równe nakładom, jakie należy ponieść na ich likwidację i przywrócenie równowagi środowiska. Ocena strat polega na obliczeniu niezbędnych wydatków na inwestycje oraz kosztów eksploatacji urządzeń niezbędnych do redukcji lub wyeliminowania strat łącznie z kosztami przywrócenia do stanu poprzedniego środowisk. Za równowartość strat uznaje się wysokość nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacji urządzeń lub obiektów niezbędnych do pozyskania utraconego elementu lub waloru środowiska.

Wadą tej metody jest oderwanie szacunku od strat rzeczywistych, przy czym najczęściej następuje pewne zawyżenie oceny.

Te same zasoby przyrody, straty ekologiczne mogą być wyceniane różnymi metodami. Np. straty związane z antropogeniczną erozją gleb uprawnych można wycenić w naturalnych jednostkach miary np. poprzez:

• utracone plony,

• substytucji urodzajności gleby nawozami mineralnymi lub zwiększenie produkcji na innych terenach (kompensacja),

• potencjalną restytucję gleby (choć to proces długotrwały i czasami praktycznie nieosiągalny).

W poszczególnych przypadkach wycenia się utraconą glebę według utraconego plonu, masy zużytych nawozów, dodatkowych nakładów na wzrost produkcji, wydatków rekultywacyjnych. Wyrażenie tych nakładów w formie pieniężnej pozwala na sprowadzenie ich (z pewnym przybliżeniem) do WTP i wtłoczenie problemu w ramy rachunku kosztów i korzyści - podstawowej formuły rachunku stosowanego przy ocenie społecznych kosztów i korzyści ochrony środowiska, a opartej właśnie na szacowaniu WTP i WTA. Nietrudno zauważyć, że w każdym przypadku wyceny mogą każdym różne i zależą od: umiejętności kojarzenia przyczyn ze skutkami oraz wyceny pozaprzyrodniczych elementów procesu gospodarczego.

* * *

Chociaż wiele z opisanych metod oznacza znaczny postęp, żadna z nich nie jest panaceum i każda ma ograniczenia. Nie ma prostej odpowiedzi na istniejące problemy metodologiczne. Jednak zasadniczo istnieje zgoda, że metody te grają znaczącą rolę w gospodarowaniu zasobami przyrody i ostrożnie stosowane dostarczają ważnych i realnych szacunków.

Techniki wyceny środowiska - tabela.

Typ zachowania		Typ rynku
	Konwencjonalny	Ukryty (pośrednie dane rynkowe)	Sztuczny
Aktualne	O-S, substytucyjna, restytucyjna, prewencyjna, kompensacyjna, utraconych możliwości	Travel cost Wage differences Property values Proxy goods	Artificial market
Zakładany, domniemany	Replacement cost Shadow project		Contingent valuation

Effect on health - głównie utracone zarobki (wskutek śmierci lub choroby) oraz koszty ochrony zdrowia i leczenia.

Defensive or preventive cost - koszty ex post (= szacunek minimum).

Replacement cost - przyszłe koszty substytucji (= szacunek minimum).

Shadow project - analogiczne do replacement cost; koszty specjalnego projektu rekompensującego (offset) straty ekologiczne powodowane przez inny projekt (np. koszty zalesiania zastępującego lasy zalane po wybudowaniu tamy).

Wage differences - w oparciu o dodatkową premię od wynagrodzenia, za pracę w zanieczyszczonym środowisku.

Proxy goods - wartość rynkowa substytutu dobra środowiskowego nie mającego ceny rynkowej.

Artificial market - WTP za dobra środowiskowe na rynku eksperymentalnym (np. domowe urządzenia do uzdatniania wody o różnych cenach dla określenia popytu).

		Market type
Mode of behavior	Conventional market	Implicit market (indirect market data)	Constructed market
Based on actual behavior	Effect on production Effect on health Defensive or preventive cost	Travel cost Wage differences Property values Proxy goods	Artificial market
Based on intended behavior	Replacement cost Shadow project		Contingent valuation

Metody wartościowania walorów i zasobów środowiska oraz strat ekologicznych można podzielić następująco:

1. oparte o krzywe popytu:

1. w oparciu o zastępcze ceny rynkowe:

1. metoda kosztów podróży,

2. metoda hedoniczna;

2. w oparciu o pomiary:

1. metoda wyceny warunkowej;

2. nie oparte o krzywe popytu:

1. w oparciu o ceny rynkowe:

1. zmiana w produktywności (utracone korzyści);

2. w oparciu o koszty:

1. metoda substytucyjna,

2. metoda restytucyjna.

1.3. Nadwyżka konsumenta jako miara wartości ekonomicznej

Nadwyżka konsumenta (ang. consumer surplus) jest miarą korzyści ekonomicznej wynikającej z transakcji takiej jak zakup dobra rynkowego. Konsumenci zyskują zawsze wtedy, kiedy maksymalna cena, którą skłonni byliby zapłacić za dane dobro, jest większa od ceny, którą w rzeczywistości muszą zapłacić za jego uzyskanie. Na przykład, jeżeli jednostka byłaby skłonna zapłacić za dany posiłek najwyżej 5 USD, a kosztuje on tylko 3 USD, mówi się, że jednostka osiąga nadwyżkę konsumenta równą 2 USD. Nadwyżka konsumenta jest przedstawiana graficznie jako pole pod linią funkcji popytu jednostki oraz nad prostą ceny dobra. Przedstawiono to na rys.1. W tym przypadku konsument byłby skłonny zapłacić kwotę równą P1 za pierwszą jednostkę dobra, P2 za drugą jednostkę i P3 za trzecią jednostkę. Konsument ma jednak do czynienia ze stałą ceną rynkową, P3 za wszystkie trzy jednostki. Tak więc zaciemniony obszar na rys.1. odzwierciedla wartość byłby skłonny zapłacić za trzy jednostki dobra; jest ona wyższa od wartości którą konsument musi w rzeczywistości zapłacić, aby otrzymać to dobro.

Rozpatrzmy następujący przykład zastosowania koncepcji nadwyżki konsumenta w celu określenia wartości pieniężnej wody pitnej. Wyobraź sobie, że idziesz przez pustynię, bardzo spragniony, kiedy nagle spotykasz sprzedawcę wody. Ponieważ jesteś spragniony, byłbyś gotowy zapłacić za szklankę wody ogromną sumę. Kupujesz i pijesz szklankę wody. Wciąż jesteś spragniony, choć nie tak bardzo, jak przed wypiciem pierwszej szklanki, a więc wciąż jesteś gotów zapłacić znaczną sumę pieniędzy za drugą szklankę - ale nie tak wysoką jaką byłbyś skłonny zapłacić za pierwszą szklankę. Po drugiej szklance nie jesteś już taki spragniony, ale myślisz, że dobrze by było wylać sobie szklankę wody na głowę. Jesteś więc skłonny zapłacić dość wysoką cenę za trzecią szklankę, którą wylewasz sobie na głowę Każda następna szklanka wody przynosi ci coraz mniej satysfakcji, ponieważ najważniejsze potrzeby związane z wodą zaspokoiłeś już poprzednio. W momencie, gdy dodatkowe zadowolenie, jakie osiągnąłbyś z zakupu dodatkowej szklanki wody, jest mniejsze niż zadowolenie, jakie mógłbyś osiągnąć wydając pieniądze na coś innego, nie kupujesz już więcej wody.

Jaka jest wartość pieniężna satysfakcji, którą osiągasz dzięki zakupieniu trzech szklanek wody? Przypuśćmy, że ponieważ jesteś bardzo spragniony, za pierwszą szklankę jesteś skłonny zapłacić znaczną sumę, powiedzmy 5 USD. Jeżeli cena wody byłaby wyższa niż 5 USD, szedłbyś dalej do pobliskiego miasteczka, w którym mógłbyś dostać coś do picia. Jeżeli cena wody byłaby niższa niż 5 USD, kupiłbyś ją. Przypuśćmy, że sprzedawca żąda za szklankę wody 1 USD. W takim przypadku kupiłbyś wodę i uzyskałbyś nadwyżkę konsumenta równą 4 USD (5 -1). Wypicie drugiej szklanki wody wciąż dostarczyłoby ci sporego zadowolenia i przypuśćmy, że jesteś gotów zapłacić nie więcej niż 3 USD za drugą szklankę. W tym przypadku przy kupnie drugiej szklanki wody osiągnąłbyś nadwyżkę konsumenta równą 2 USD (3 -1). Teraz nie jesteś już spragniony, ale dobrze by ci zrobiło wylanie wody na głowę, a więc decydujesz, że będziesz skłonny zapłacić za trzecią szklankę wody nie więcej niż 1,5 USD. Przy cenie równej 1 USD kupujesz trzecią szklankę, wylewasz wodę na głowę i osiągasz nadwyżkę konsumenta równą 0,5 USD (I,5 -1). Całkowita wartość gotowości do zapłacenia za trzy szklanki wody wynosi 5 + 2 + 1,5 = 8,5 USD, całkowity koszt wynosi 3 USD, a całkowita wartość nadwyżki konsumenta osiągniętej dzięki zakupieniu wody wynosi 5,5 USD (8,.5 - 3).

1.3.1. Ocena zmian cen

Koncepcja przedstawiona powyżej może być stosowana do oceny wielkości zmian w cenach rynkowych. W tym przypadku korzyści uzyskiwane dzięki zakupowi wody pozostają nie zmienione, więc funkcja popytu pozostaje taka sama, a na dobrobyt wpływa fakt, że zmienia się koszt zakupu dobra. Przy wzroście ceny konsument musi zrezygnować z większej ilości innych dóbr w celu zakupienia jednej jednostki danego dobra. Cena wzrasta z poziomu P3 do poziomu P2. Teraz ten sam konsument zakupi tylko dwie jednostki dobra, a nadwyżka konsumenta jest mniejsza dla każdej zakupionej jednostki. Odpowiednią miarą dobrobytu, jak pokazano na rys.2, jest strata nadwyżki konsumenta spowodowana wzrostem ceny. Zaciemnione pole na rys.2. odzwierciedla wielkość redukcji nadwyżki konsumenta spowodowanej wzrostem ceny.

W przykładzie z wodą, jeżeli cena w ody u sprzedawcy wzrośnie z 1 do 2,5 USD, to nadwyżka konsumenta osiągana przy zakupie pierwszej szklanki wyniesie 2,5 (5 - 2,5). Nadwyżka konsumenta osiągana przy drugiej szklance wyniesie 0,5 USD (3 - 2,5). Przy trzeciej szklance cena przekracza skłonność do zapłacenia (WTP), więc jednostka zakupiłaby tylko dwie szklanki wody i uzyskała całkowitą nadwyżkę konsumenta w wysokości 3 USD (2,5 + 0,5). Stąd strata wartości nadwyżki konsumenta spowodowana wzrostem ceny wynosi 2,5 USD (5,5 - 3).

1.3.2. Ocena zmian jakości

Koncepcja nadwyżki konsumenta może być także zastosowana do wyceny zmian jakości dobra. Jeżeli dane dobro ma wyższą jakość, konsument może być skłonny zapłacić więcej za każdą jednostkę w porównaniu z przypadkiem, gdy jakość dobra jest niższa. Na przykład konsumenci byliby skłonni zapłacić wyższą cenę za świeżą rybę, niż za nieświeżą. Wzrost nadwyżki konsumenta spowodowany poprawą jakości przedstawiono na rys..3. Przy niższym poziomie jakości (Q ) funkcja popytu jest na poziomie Do. Następnie jakość wzrasta do wyższego poziomu (Q1), co podnosi atrakcyjność ryb, tak że konsument jest skłonny zapłacić wyższą cenę za każdą jednostkę. To powoduje, że funkcja popytu przesuwa się w górę i w prawo; przekształca się w nową funkcję popytu D1.

Wartość nadwyżki konsumenta przy poziomie jakości Qo odpowiada polu pod linią funkcji Do oraz nad prostą ceny (jaśniejsze pole). Nadwyżka konsumenta po poprawie jakości jest oznaczona jako pole pod nową, wyżej położoną funkcją popytu Dl i nad funkcją ceny Zmiana nadwyżki konsumenta spowodowana zmianą jakości zaznaczona jest na rys.3 w postaci ciemniejszego obszaru.

1.3.3. Rola substytutów i dóbr komplementarnych

Ważnym czynnikiem wpływającym na wysokość kwoty, którą jednostka skłonna byłaby zapłacić za dobro, a więc i wpływającym na wartość ekonomiczną dobra, jest dostępność ż cena dóbr substytucyjnych ora z komplementarnych Dobro substytucyjne jest to dobro, które można by zakupić zamiast danego dobra. Na przykład, jeżeli jest się spragnionym, można by kupić lemoniadę zamiast wody. Dobro komplementarne to jakie dobro, które można by zakupić równocześnie z drugim dobrem, tak że korzysta się z obu dóbr razem i uzyskany poziom satysfakcji wzrasta. jeżeli miałbyś manierkę, mógłbyś uzyskać więcej satysfakcji z zakupu wody, ponieważ mógłbyś się napić trochę od razu, a trochę zostawić najpóźniej, gdy znów będziesz spragniony.

Wzrost ceny substytutów powoduje, że wartość danego dobra wzrasta. W przykładzie z wodą jednostki były skłonne zapłacić nie więcej niż 5 USD za pierwszą szklankę wody przy założeniu, że niedaleko znajdowało się miasto, w którym można byłoby napić się za darmo. Jednakże jeżeli woda w tym mieście kosztowałaby 10 USD za szklankę, ludzie prawdopodobnie byliby skłonni zapłacić dużo więcej niż 5 USD za szklankę, ponieważ są odwodnieni i maja przed sobą długą drogę przez pustynię do czasu uzyskania czegoś do picia po niższej cenie. Podobnie, jeżeli najbliższe źródło wody znajdowałoby się w odległości 20 mil, jednostka mogłaby być skłonna zapłacić teraz więcej niż 5 USD za napój. Z drugiej strony, jeżeli obok sprzedawana jest kola lub lemoniada za 0,5 USD, jednostka prawdopodobnie nie będzie skłonna zapłacić 5 USD za szklankę wody u pierwszego sprzedawcy.

Na rys.4 przedstawiono wpływ dostępności substytutów na funkcję popytu na wodę. Niżej położona funkcja popytu Do dotyczy WTP za wodę w sytuacji, gdy najbliższe alternatywne źródło darmowej wody znajduje się niedaleko. Wyżej położona funkcja popytu D1 obrazuje WTP w sytuacji, gdy najbliższe alternatywne źródło znajduje się daleko.

J.T.Winpenny, Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, PWE, Warszawa 1985, s.23-24.

R.Costanza i in., The value of the world's ecosystem services and natural capital, „Nature” 1997 vol.387 nr 3015 s. 253-260.

J.Famielec, K.Górka, G.Mojżesz-Wlazły, Straty i korzyści ekologiczne, w: Ekonomika ochrony środowiska naturalnego. Wybrane problemy, pod red. K.Górki, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych Oddział Polski, AE w Krakowie, Kraków 1993, s.22-23.

Fragmenty pracy: J.J.Opaluch, Rynkowe metody wyceny ekonomicznej, w: Ekonomiczna wycena ... op.cit., s.14-33

11

---