Ekonomika rolnictwa jako przedmiot nauczania.

Ekonomikę rozpatrujemy w 3 aspektach: technicznym, ekonomicznym i społecznym.

Aspekt ekonomiczny można sprowadzić do 3 zasad produkcji: co i ile produkować, jak produkować i jak dzielić to co produkowano.

Problemami tymi do różnych stron zajmują się nauki społeczno - ekonomiczne z pośród których najogólniejszy charakterna ekonomika społeczna. Formułuje ona ogólne prawa produkcji i podziału dóbr oraz rozwoju ekonomiki społeczeństwa, przedstawia mechanizmy ekonomiczne i ustala w jakich warunkach one działają.

Obok ekonomii istnieją jeszcze ekonomiki szczegółowe (branżowe) jak np. ekonomika przemysłu, rolnictwa, transportu, budownictwa, handlu itd., które badają w sposób szczegółowy proces gospodarczy i jego specyficzny charakter w poszczególnych dziedzinach wytwórczości.

Ekonomiki szczegółowe z jednej strony korzystają z pojęć oraz metod poznawczych stosowanych w ekonomii z drugiej zaś tworzą własną terminologię dostosowaną do specyficznego charakteru danej gałęzi wytwórczości oraz własną metodyką w istotę zjawisk ekonomiki i dokładniej uchwycić ich przebieg.

Ekonomika rolnictwa - jest to nauka zajmująca się badaniem procesów gospodarczych zachodzących w rolniczym dziale gospodarki narodowej.

Ekonomika i organizacja produkcji rolniczej (ogrodniczej) - to nauka o związkach i zależnościach zachodzących między czynnikami zużytymi w procesie produkcji a wytworzonymi produktami i usługami oraz organizacją procesu produkcji i zarządzania.

W swoich dociekaniach ekonomika rolnictwa stawia sobie za cel problem oszczędnego gospodarowania zasobami jakimi dysponuje rolnictwo (ogrodnictwo) w celu realizacji określonych zadań. Zajmuje się ona środkami (zasobami) i celami, chodzi tu o to aby zbadać jak dla uzyskania określonego efektu najkorzystniej zużyć środki (min. Środków) albo jak przy określonych środkach uzyskać największy efekt i mówimy że obowiązuje tu zasada racjonalnego gospodarowania (działania) która może być wyrażona w postaci jednego z 2 wariantów:

1. zasada największego efektu przy nie zmienionym nakładzie środków

2. zasada racjonalnego działania (oszczędności - min. kosztów)

Ekonomika rolnictwa w większym zakresie obejmuje wytwarzania i konsumpcję a jej główne działy to nauka o:

- ogólnych warunkach gospodarowania,

- siłach wytwórczych rolnictwa

- przebiegu produkcji,

- kształtowaniu się nakładów i kosztów

- wynikach produkcyjnych rolnictwa

- podziale produktu wytworzonego w rolnictwie

- ekonomicznej ocenie procesów produkcyjnych.

Rodzaje podmiotów w gospodarce narodowej i biznesie

W gospodarce narodowej istnieje sektor publiczny i prywatny.

Do sektora publicznego zalicza się własność państwową, komunalną i mieszaną z przewagą kapitału sektora państwowego.

Do sektora prywatnego należy prywatna własność krajowa i własność zagraniczna.

W rolnictwie (ogrodnictwie) dominują prywatne gospodarstwa rodzinne zwykłe określone jako indywidualne, stanowiące własność lub będące w użytkowaniu rodzin rolniczych, stanowią one formę przedsiębiorstw prywatnych w których rolnik sam prowadzi gospodarstwo, prowadząc je na własne ryzyko i rachunek z tytułu zainwestowania własnych środków i zaangażowania siły roboczej uzyskuje tzw. dochód rolniczy, który stanowi formę zapłaty za pracę a także zwrot zainwestowanych środków. Jest ono prowadzone siłami własnymi rodziny, dla których jest ono miejscem pracy, a najem siły roboczej z zewnątrz ma charakter marginalny czyli nie ,a większego znaczenia.

Ziemia i środki produkcji są własnością indywidualną przekazywaną nieodpłatnie następcom w formie dziedziczenia. Od przedsiębiorstw różni je to, iż ich największym celem nie jest maksymalizacja zysku lecz przetwarzanie i rozwój, zachowanie gospodarki dla przyszłych pokoleń a jednocześnie zabezpieczenie bieżących potrzeb rodziny rolniczej.

W latach '90 pojawiły się wielkoobszarowe gospodarstwa prywatne powstałe głównie na bazie zakupionych lub wydzierżawionych do PGR i przede wszystkim charakteryzowały się one znacznym obszarem ponad 100tyś ha użytków rolnych, oraz występowaniem najemnej siły roboczej.

Do sektora prywatnego zalicza się rolnicze spółdzielnie produkcyjne, które są jednostkami gospodarczymi stanowiącymi dobrowolne i samorządowe zrzeszenie osób wnoszących udziału. Władze spółdzielni stanowi walne zgromadzenie, w którym każdy członek dysponuje jednym głosem.

Cechą spółdzielni jest brak możliwości sprzedaży udziałów. Członkowie mogą jedynie wycofać swoje udziały. Zapłatą za pracę członków spółdzielni jest udział w tzw. dochodzie podzielnym stanowiącym różnicę między wartością produkcji a kosztami uzyskania.

SPÓŁKI:

- prawa cywilnego (sp. cywilna)

- prawa handlowego:

- sp. osobowe (jawna, komandytowa)

- sp. kapitałowe (z o.o., akcyjna)

W agrobiznesie tak jak w całej gospodarce coraz większą rolę spełniają spółki głównie prawa handlowego działające na podstawie regulacji zawartych w kodeksie handlowym. Spółki te muszą być wpisane do Rejestru Handlowego prowadzonego przez Sąd Rejestrowy.

Spółki jawne zakładane są przez co najmniej 2 osoby, umowa spółki powinna być zawarta w formie pisemnej a majątek spółki stanowią rzeczy (dobra materialne) i prawa wniesione przez wspólników. Za zobowiązania wobec wierzycieli solidarnie odpowiada każdy wspólnik całym swoim majątkiem oraz majątkiem spółki.

Spółka komandytowa różni się od sp. jawnej tym, że istnieją dwa rodzaje wspólników, mianowicie komplementariusze którzy odpowiadają wobec wierzycieli całym swoim majątkiem i komandytariusze których odpowiedzialność jest ograniczona do wysokości wkładu.

Sp. z o. o. może być utworzona przez 1 lub więcej osób i wspólnicy mogą mieć udziały równe lub zróżnicowanej wysokości. Umowa spółki musi mieć formę aktu notarialnego. Odpowiadają tylko majątkiem spółki. Specyficzną formą spółek zoo są jednoosobowe spółki skarbu państwa i w rolnictwie zajmują się one działalnością produkcyjną związaną z postępem biologicznym w produkcji roślinnej i zwierzęcej.

Sp. akcyjna może być założona przez minimum 3 osoby bądź też przez państwo lub samorząd terytorialny. Kapitał spółki dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej a majątek spółki powiększa się w wyniku emisji akcji. Zarząd wybierany jest przez walne zgromadzenie.

Struktura agrarna

Pojęcie struktury agrarnej może być rozumiane w różny sposób.

Struktura agrarna jest to procentowy udział ziemi znajdującej się w użytkowaniu poszczególnych grup (form własności).

W statystyce na ogół wyróżnia się ziemię będącą własnością państwa, spółdzielnie produkcji rolniczej, gospodarstwa indywidualne i pozostałe.

84% ziemi użytkowanej rolniczo stanowią gospodarstwa indywidualne,

Ok. 10% stanowi ziemia będąca własnością państwa,

2% użytkowane jest przez spółdzielnie rolnicze,

4% spółki, szkoły rolnicze.

Struktura agrarna jest to procentowy udział poszczególnych grup obszarowych w całkowitej liczbie gospodarstw lub w ogólnej ich powierzchni. Często jest tu zamiennie stosowane pojęcie tzw. struktury obszarowej gospodarstwa.

Struktura gospodarcza gospodarstwa ogrodniczego (rolniczego)

W rolnictwie wyróżnia się następujące rodzaje działalności , mianowicie: czysto rolniczą z dodatkową produkcja uboczną, rolniczą z produkcją pozarolniczą oraz działającą pozarolniczo w przemyśle, handlu, transporcie. W ogrodnictwie natomiast wyróżnia się: działalność czystą ogrodniczą o różnorodnej specjalizacji np. gospodarstwo warzywnicze, sadownicze, kwiaciarskie, pieczarkarskie, nasienne, szkółkarskie. I o określonej specjalizacji np. gospodarstwo zajmują Ce się wyłącznie produkcją 1 gatunku owoców lub warzyw.

Działalnością ogrodniczo - rolniczą z dominacją produkcji ogrodniczej lub rolniczo - ogrodniczą z uboczną produkcją ogrodniczą. W zakwalifikowaniu gospodarstwa do określonej grupy działalności są stosowane różne kryteria.

W zależności od udziału produkcji towarowej w całości produkcji wyróżnia się:

- gospodarstwa rolniczo - ogrodnicze (wówczas gdy 20-50% stanowi produkcja ogrodnicza)

- gospodarstwa ogrodniczo rolnicze (produkcja ogrodnicza 50-80%)

- gospodarstwa ogrodnicze (pow 80% produkcji ogrodniczej)

Gospodarstwo wyspecjalizowane obejmuje gospodarstwo wytwarzające jeden lub dwa produkty. Główny kierunek produkcji w tych gospodarstwach nie ulega większym zmianom z roku na rok. Wyposażenie techniczne gospodarstwa jest typowe dla kierunku specjalizacji a producent jest specjalistą w danej dziedzinie.

Gospodarstwo specjalistyczne powinno wyróżniać się wdrażaniem postępu biologicznego, technologicznego i technicznego.

Efekty produkcyjne i ekonomiczne takiego gospodarstwa zależą od wybory kierunku specjalizacji z uwzględnieniem jakości gleb, wyposażenia technicznego oraz zainteresowań, przygotowania i doświadczenia zawodowego producenta.

Niezmiernie ważne jest tutaj rozeznanie producenta co do długotrwałości koniunktury w zbycie i opłacalności preferowanych w gospodarstwie upraw ogrodniczych.

Gospodarstwo rolnicze obejmuje dwie formy produkcji różniące się charakterem technologii. Większe jednostki dysponują niekiedy jeszcze innymi formami produkcji jak przetwórstwo rolno spożywcze, czy owoców i warzyw, oraz formami usługowymi. Te formy zwane są działami gospodarczymi (produkcyjnymi).

Dział gospodarczy oznacza na ogół te rodzaje aktywności w których są wykorzystywane podobne metody i środki produkcji. Działy dzieli się na gałęzie i te na działalności.

Dział produkcyjny (gospodarczy) jest to grupa gałęzi w których proces produkcji ma wspólne podstawy technologiczne i organizacyjne.

Wyróżnia się działy:

- produkcji roślinnej (pierwotnej)

- produkcji zwierzęcej (wtórny)

- przetwórstwa

- usługowy.

W produkcji roślinnej gałąź produkcyjną może stanowić:

1. grupa roślin wymagająca podobnego miejsca w płodozmianie i podobnych metod uprawy, pielęgnacji, sprzętu. Jest to tzw. kryterium organizacyjne.

2. grupa roślin dających produkt o zbliżonym przeznaczeniu

3. grupy warzyw i owoców.

Z kolei w dziale produkcji zwierzęcej gałąź tworzą zwierzęta z tego samego gatunku lub takie których chów ma zbliżony charakter.

Z kolei w dziale produkcji przemysłowej o nazwie gałęzi może decydować surowiec np. przemysł ziemniaczany, przetwórstwo owoców, warzyw.

Działalność jest to produkcja danego artykułu o określonym standardzie odbywająca się w jednakowych warunkach z zastosowaniem tej samej technologii. Inaczej mówiąc jest to proces produkcyjny dający produkt określonej jakości przy określonym poziomie kosztów jednostkowych.

działy gałęzie działalności

G zboża pszenica ozima, jara

O roślinny warzywa cebula marchew

S sady jabłoń wiśnia

P

O bydło żywiec cielęcy

D zwierzęcy mleko. obornik

A trzoda konie

R

S masarnia produkcja wędlin

T przetwórczy przetwórstwo kiszenie ogórków

W owoców i warzyw produkcja dżemów

O

usługowy skup owoców truskawek

transport naprawa

Wybór modelu gospodarstwa

Użytkownik gospodarstwa musi w świadomy sposób zdecydować o skali i profilu, strukturze gatunkowo - odmianowej produkcji. Ramy kierunków produkcji wyznacza model organizacyjny gospodarstwa.

Wyróżnia się 2 typy organizacyjne gospodarstwa, mianowicie o uproszczonym kierunku produkcji zwane gospodarstwem specjalistycznym oraz o wielostronnym kierunku produkcji zwane gospodarstwem uniwersalnym.

Za wielostronnością przemawia głównie:

1. lepsze wykorzystanie składników pokarmowych i innych właściwości gleby,

2. lepsze wykorzystanie siły roboczej i środków produkcji,

3. czerpanie korzyści ze stosowania płodozmianu,

4. ograniczenie ryzyka produkcyjnego.

Z kolei produkcja wyspecjalizowana ma szansę być bardziej wydajna i jakościowo lepsza ponieważ środki produkcji mogą być lepiej przystosowane do kierunku produkcji a ponadto wiedza i umiejętności pracujących w gospodarstwie oraz posiadany sprzęt mogą być właściwie wykorzystane.

Za specjalizację produkcji ogrodniczej przemawiają również inne czynniki takie jak:

- możliwość przygotowania jednolitych partii towaru (koncentracja podaży jednego gatunku lub odmiany) na rynek krajowy lub zagraniczny,

- niższe koszty produkcji,

- wyższa wydajność czyli plony,

- większa efektywność i opłacalność produkcji.

Gospodarstwa specjalistyczne produkujące jeden gatunek (lub niewielką liczbę gatunków) owoców i warzyw bądź zajmuje się jedną fazą procesu technologicznego np. produkcją rozsady warzyw. Baza techniczna i kwalifikacje osób pracujących w gospodarstwie tego typu są przystosowane do przyjętego kierunku produkcji co zapewnia wysoką wydajność, niskie koszty i opłacalność.

Przeciwko specjalizacji przemawiają takie argumenty jak:

- większe ryzyko produkcji,

- niemożność stosowania płodozmianu,

- gorsze wykorzystanie nawozów organicznych i czasu pracy.

Wśród ekonomistów przeważa pogląd że specyfikacja zwiększa ryzyko produkcyjne i rynkowe. Niektórzy jednak są odmiennego zdania, wyróżniaja ryzyko statystyczne spowodowane przyczynami incydentalnymi (niesprzyjające warunkom klimatycznym, choroby, szkodniki, zmiany cen, trudność zbytu) i ryzyko dynamiczne wywołane trwałymi tendencjami (techniczno moralne stoczenie się urządzeń, trwałe zmiany w popycie). Ich zadaniem przy specjalizacji produkcji wzrasta tylko ten ostatni rodzaj ryzyka.

Specyfika gospodarki ogrodniczej

O wysokiej randze polskiego ogrodnictwa świadczy jego pozycja w Europejskiej produkcji i handlu zagranicznym produktów ogrodniczych oraz znacząca rola w gospodarce żywieniowej kraju w tym rozwoju rolnictwa przemysłu spożywczego, estetyzacji środowiska naturalnego. W Europejskiej produkcji warzyw Polska zajmuje 3 miejsce po Włoszech i Hiszpanii, a w produkcji owoców 6 po Włoszech, Hiszpanii, Francji, Niemczech i Grecji.

W produkcji truskawek, malin, porzeczek i agrestu znajduje się w czołówce światowych producentów. Jest także liczącym się w Europie producentem jabłek, wiśni, cebuli, marchwi, kapusty i grzybów uprawnych. W porównaniu z byłymi krajami UE ma stosunkowo wysoki poziom produkcja ogrodnicza. Również tempo wzrostu produkcji owoców w Polsce jest kilkakrotnie szybsze od tempa wzrostu produkcji owoców w krajach byłej UE.

Specyfika i znaczenie produkcji ogrodniczej

Ogrodnictwo jest dobrym przykładem efektywnego wykorzystania czynników produkcji - ziemi, kapitału i pracy ludzkiej, czego wyrazem są uzyskiwane w ogrodnictwie znacznie wyższe niż w uprawie roślin rolnych plony z jednostki powierzchni. Rangę gospodarczą i społeczną ogrodnictwa wyznacza udział produkcji ogrodniczej, handlu i przetwórstwa owocowo - warzywnego w efektach rolnictwa jako całości, a zwłaszcza w dziale produkcji roślinnej. O wysokiej roli produkcji ogrodnictwa świadczą następujące dane, mianowicie stanowią one ok. 32% towarowej produkcji roślinnej rolnictwa, ok. 25% eksportu rolno-spożywczego oraz ok. 12-16% ogółu spożywanych produktów żywnościowych w szczególności produkcja ogrodnicza charakteryzuje się wysoką produktywnością ziemi, dużą pracochłonnością, wysoka oszczędnością ziemi, wysoka kapitałochłonnością (niższa w polowej uprawie warzyw, wyższą w produkcji szklarniowej i sadownictwie).

Gruntowe uprawy ogrodnicze w Polsce zajmują ok. 640 tyś.ha co stanowi ok. 3% powierzchni UR. Udział ogrodnictwa w globalnej wartości produkcji rolnej jest ponad 6-cio krotnie wyższy i wynosi ok. 18%. A udział produkcji globalnej roślinnej wynosi ¼. Produkcja ogrodnicza należy do najbardziej intensywnych i pracochłonnych działów produkcji roślinnych.

Poziom intensywności produkcji wyrażamy wielkością nakładów na 1ha i jest kilkakrotnie większy przy uprawie warzyw i owoców niż przy uprawie zbóż.

Wyższa produkcję osiąga się za pomocą znacznych nakładów materiałów i pracy, lepszej organizacji pracy i bardziej racjonalnego wykorzystania gleby (organizowanie produkcji w wielu cyklach produkcji).

Uprawa owoców i warzyw charakteryzuje się wysoką produktywnością ziemi. Miernikiem produkcji ziemi jest wartość produkcji globalnej na 1 ha.

Zapotrzebowanie na pracę żywą na 1ha upraw ogrodniczych wacha się w granicach 100-375 dni, podczas gdy w uprawach zbożowych zapotrzebowanie wynosi 20-25 dni/ha.

W produkcji ogrodniczej obserwuje się wyprzedzający w stosunku do innych działów rolnictwa postęp biologiczny i techniczno technologiczny, czego przejawem jest stosowanie w przodujących gospodarstwach nowych bardziej wydajnych nasion warzyw, odmian drzew, unowocześnienia produkcji szkółkarskich.

Producenci owoców i warzyw są pionierami upraw ekologicznych.

Produkcja ogrodnicza w Polsce ma wiele swoistych cech do których należy zaliczyć:

- względnie niska intensywność produkcji,

- wielki stopień zmechanizowania procesu technologicznego,

- względnie niskie plony i jakość produkcji,

- dominację produkcji gruntowej w uprawie warzyw,

- niedorozwój w produkcji pod osłonami,

- ukierunkowanie produkcji na potrzeby przetwórstwa (głównie półprzetwory) 60% średnio produkcji ogrodnictwa trafia do przetwórstwa,

- rozdrobnienie i rozproszenie przestrzenne produkcji,

- wysoki poziom samowystarczalności w zakresie zaspokajania potrzeb krajowego konsumenta na świeże i przetworzone produkty ogrodnicze,

-duży udział produkcji organizowanej na samozaopatrzenie,

- dominacje produkcji opartej na prostych technologiach,

- wysoką kosztowność produkcji wynikającą z niedostatecznej intensywności i prowadzenie jej w małej skali.

Czynniki produkcji

Do klasycznych czynników produkcji zalicza się ziemię, pracę i kapitał.

Na wynik ich współdziałania wywiera wpływ organizacja i zarządzanie a w literaturze anglojęzycznej wymienia się jako zasób technologię.

PRACA ma 2 znaczenia:

1. jako potencjał, czyli zasoby albo źródło pracy i wtedy mamy do czynienia z siłą roboczą określoną najczęściej liczbą osób,

2. jako czynność dojąca określony efekt a więc celowa działalność prowadząca do wytworzenia dóbr materialnych i usług.

Zużycie (nakłady) pracy ujmuje się w jednostkach czasowych najczęściej w roboczogodzinach lub rzadziej w roboczodniach. Praca ludzka jako czynność jest zespołem pracy umysłowej z fizyczną i każda praca prowadząca do wytworzenia dóbr użytkowych zawiera te 2 elementy tyle tylko że w różnych proporcjach. W miarę rozwoju społecznego następuje wzrost pracy umysłowej, natomiast umniejsza się udział pracy fizycznej.

Przez KAPITAŁ w sensie ekonomicznym należy rozumieć ogół dóbr materialnych i zasobów finansowych przedsiębiorstwa (gospodarstwa) wykorzystanych do dalszego ich pomnażania. Jest to majątek ulokowany w środkach produkcji (trwałych i obrotowych).

Środki trwałe posiadają następujące własności, mianowicie:

1. uczestniczą w wielu procesach produkcyjnych,

2. w toku produkcji nie zmieniają swej postaci materialnej,

3. zużywają się stopniowo przenosząc tylko część swojej wartości na wytworzone produkty. Roczny wartościowy odpowiednik tego zużycia stanowi amortyzację (ona jest kosztem),

4. odtwarzane są po ich zużyciu.

Biorąc pod uwagę funkcje jakie spełniają środki trwałe wyróżnia się:

- budynki i urządzenia budowlane,

- maszyny,

- infrastruktura techniczna trwale związana z ziemią,

- urządzenia techniczne,

- środki transportu,

- drzewostany i plantacje trwałe (sady),

- inwentarz żywy.

Zasoby środków trwałych mogą być określone w liczbie np. liczba ciągników oraz wartościowo. Wyróżnia się kilka ujęć wartościowych środków trwałych, mianowicie:

1. wartość początkowa środków trwałych (brutto) czyli cena nowej maszyny lub też kosztom wytworzenia (budynki),

2. wartość bieżąca (netto) środka trwałego, jest to wartość brutto pomniejszona o wartość dotychczasowego zużycia (wielkości umorzeń dokonywanych od chwili oddania środka do użytku do okresu wyceny).

Wartość bieżąca (netto) = wartość początkowa - (amortyzacja * liczba lat użytkowania od momentu wyceny)

Amortyzacja = wartość początkowa / przewidywana liczba lat użytkowania środka trwałego

Stopa amortyzacji = 100 / przewidywana liczba lat użytkowania środka trwałego

Wskaźnik technicznego uzbrojenia gospodarstwa = środki trwałe / powierzchnia UR

Wskaźnik technicznego uzbrojenia siły roboczej = wartość środków trwałych / liczba zatrudnionych.

Środki obrotowe zużywają się całkowicie w jednym cyklu produkcji przenosząc całą swoją wartość na wytworzony produkt. W rolnictwie należą do nich: nasiona, sadzonki roślin i krzewów, drzewka, nawozy, środki ochrony, energia elektryczna, paliwo, smary, nośniki energii, materiały do remontu maszyn i budynków, produkty gotowe, a także środki bierzące (kasa, rachunek bankowy i należności).

Środki obrotowe będąc w ciągłym obiegu, co wynika z ciągłości procesu produkcyjnego, wykazują nieustanny ruch i zmieniają swą postać zewnętrzną. Nieustanny ruch zwany jest ruchem okrężnym lub krążeniem, względnie rotacją majątku obrotowego.

pieniądze -> zakup środków, materiałów -> produkty -> produkty gotowe -> środki pieniężne (koszty + zysk)

Przemiana środków obrotowych od początkowej formy pieniądza do jego końcowej postaci ilustruje pełny obrót tych środków, a czas w którym następuje pełny obrót to cykl obrotowy. Długość cyklu obrotowego określa liczbę dni w ciągu których składniki majątku obrotowego przechodzą kolejno wszystkie swoje fazy i wracają do postaci wyjściowej czyli środków pieniężnych. Długość cykli produkcyjnych świadczy o sprawności wykorzystania środków obrotowych. Tak więc winno się dążyć do skracania cykli, ale rolnictwo (ogrodnictwo) charakteryzuje się długimi cyklami produkcyjnymi co jest uwarunkowane długością okresu wegetacji roślin. Wiele składników środków obrotowych może wykonać tylko 1 obrót w ciągu roku a nierzadko jeszcze mniej. Tym samym czas zwrotu uruchomienia kapitału jest długi, co stawia jednostki gospodarcze w znacznie trudniejszej sytuacji w stosunku do innych działów gospodarki narodowej.

Przyśpieszenie ruchu okrężnego środków obrotowych jakkolwiek ograniczone prawami przyrody w pewnych granicach jest możliwe przez stosowanie roślin o krótkim cyklu jak też stworzenie określonych warunków w poszczególnych fazach rozwoju.

Efektywna gospodarka środkami trwałymi polega na ciągłej trosce o zachowanie ich wysokiej jakości przez stworzenie odpowiednich warunków przechowania oraz utrzymywania ich zapasów jedynie w ilościach niezbędnych do prowadzenia produkcji bez nadmiernego zamrażania w nich środków finansowych gospodarstwa.

Intensywna produkcja ogrodnicza jest wyjątkowo materiało i kapitałochłonna, a ponadto ceny podstawowych materiałów produkcyjnych (środków produkcji) maja silną tendencję wzrostową. Z uwagi na to że koszty materiałowe maja znaczący udział w ogólnych kosztach produkcji owoców i warzyw gospodarka tymi materiałami powinna być oszczędna.

Wydajność (produktywność, efektywność) czynników produkcji

Do oceny skuteczności zastosowanych czynników produkcji służą wskaźniki wydajności (produktywności) lub będące ich odwrotnością wskaźniki techniczne produkcji (ziemiochłonności, pracochłonności, materiało oraz majątkochłonności).

Wskaźniki te charakteryzują proces produkcyjny z techniczno - ekonomicznegopunktu widzenia. Są nimi wskaźniki wydajności (produktywności) ziemi, wskaźnik wydajności pracy żywej i wskaźnik wydajności (produktywności) kapitału.

Wskaźniki te są istotnym narzędziem analizy ekonomicznej zarówno czasie jak i w przestrzeni.

Wskaźniki wydajności umożliwiają więc zarówno ocenę wykorzystania czynników produkcji jak i planowanie przyszłego rozwoju.

Szczególne znaczenie ma wskaźnik wydajności ziemi. Jest on bowiem głównym narzędziem oceny uczestnictwa ziemi w procesie produkcji. Zwarzywszy na jej ograniczoność i niezbędność w procesie produkcji. Wydajność technologiczna ziemi oznacza przydatność do uprawy i planowania poszczególnych roślin, czyli jej urodzajność. Mierzy się ją najczęściej za pomocą plonów. Produkcja wyrażona jest w jednostkach naturalnych i techniczno-ekonomicznych. Zależy ona od czynników naturalnych, makro i mikro klimatu, jakości gleby, jakości materiału siewnego, technologii uprawy, zmianowania, nawożenia.

ZIEMIA

1) wydajność technologiczna (plony) = zbiór w dct / powierzchnia uprawy

odwrotność to ziemiochłonność produkcji

2) produktywność ziemi = plony / powierzchnia UR

w uprawach pod osłonami

produktywność powierzchni = plony / liczba m2

PRACA - wyróżnia się wydajność technologiczna i ekonomiczną.

1) wydajność techniczna = ilość wykonanej pracy / liczba pracowników * czas pracy

odwrotność - pracochłonność zabiegów

2) wydajność ekonomiczna = wartość produkcji / nakłady pracy w rbh

Wydajność technologiczna pracy zależy głównie od rodzaju narzędzi, od rodzaju zastosowanej energi (żywej lub mechanicznej) i sposobu wykonania danej pracy, a więc od jej organizacji, warunków w jakich jest wykonywana i od sprawności pracownika.

Zależy ona też od czynników zewnętrznych: ukształtowania terenu, jakości gleb, wilgotności i od czynników subiektywnych - kwalifikacji, umiejętności w zakresie zarządzania i organizowania produkcji, stopnia zainteresowania pracą, a nawet jakość więzi w rodzinie, ale decydująca rolę odgrywa mechanizacja i organizacja.

Ponieważ wydajność techniczna nawet dla tych samych prac, ale wykonywanych przy użyciu różnych narzędzi dlatego jej poziom ocenia się przez porównywanie z normalnymi ustalonymi dla danych warunków.

O wielkości produkcji decyduje stopień jej intensywności i wysokość plonów, a te są uzależnione od całego zespołu warunków naturalnych, od obiektywnych czynników ekonomicznych, głównie wyposażenia gospodarstwa w środki produkcji czy też wielkości podaży i popytu i od czynników subiektywnych.

Ilość zużytej pracy zależy od wydajności technologicznej uzyskanej w gospodarstwie w poszczególnych pracach.

Odwrotnością wydajności pracy ekonomicznej jest pracochłonność produkcji, a więc ilość godzin pracy na 1 jednostkę.

Pracochłonność produkcji = nakłady pracy / ilość wykonanej pracy

KAPITAŁ

1) produktywność (wydajność ekonomiczna) kapitału = wartość produkcji / wartość kapitału

Wsk. informuje jaką wartość kapitału uzyskuje się z jednostki produkcji.

Odwrotność wskaźnika stanowi kapitałochłonność.

Produktywność kapitału zależy z jednej strony od udziału i jakości czynników pracy żywej i ziemi oraz środków produkcji (obrotowych) tzw. plonotwórczych. Produktywność kapitału zależy od struktury tego czynnika, będzie ona tym wyższa im wyższy udział będą miły w min te składniki które:

- są „ożywione” np. plantacje sadownicze,

- mają dłuższy czas wykorzystania kapitału w danym procesie produkcyjnym,

- maja większą trwałość fizyczną.

Produktywność kapitału można obliczać odnosząc wyłącznie produkcję do środków obrotowych, a odwrotność nazywa się materiałochłonnością produkcji.

2)produktywność kapitału = wartość produkcji / wart środków obrotowych

Nakłady i koszty - klasyfikacja

Ogólne pojęciem kosztu określa się wszystkie wyrażone w pieniądzu zużycia środków produkcji (trwałych i obrotowych) oraz wynagrodzenie za wykonaną pracę (wartość zużytej siły roboczej).

Koszt = wartość zużytej siły roboczej + wartość zużytych środków produkcji.

Poza kosztami własnymi gospodarstwo ogrodnicze ponosi szereg różnych świadczeń np. podatek, ubezpieczenie, dzierżawa czy też inne świadczenia wobec państwa.

Świadczenia te nie są kosztami w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż nie wyrażają wartości zużytych środków produkcji czy też wynagrodzenia za pracę wykonaną w procesie produkcji. Jednakże wysokość tych świadczeń oddziałuje na opłacalność produkcji i z tych względów zaliczone są do kosztów produkcji jako koszty umowne (majątkowe).

Całkowite koszty własne gospodarstwa = wartość zużytej siły roboczej + wartość zużytych środków produkcji + koszty majątkowe

Zależnie od celu w jakim obliczamy koszty produkcji posługujemy się kosztami właściwymi lub całkowitymi kosztami własnymi gospodarstwa.

Koszty właściwe obliczamy wówczas gdy chodzi nam o ustalenie poziomu intensywności produkcji czy też wydajności pracy żywej.

Całkowite koszty własne obliczamy wtedy gdy chodzi nam o ustalenie opłacalności produkcji w konkretnych warunkach społeczno gospodarczych.

Zużycie pracy żywej (siły roboczej) i pracy uprzedmiotowionej (środków produkcji) można wyrazić nie tylko w pieniądzu lecz także w jednostkach naturalnych np. zużycie pracy żywej (siły roboczej), wyrażamy w roboczogodzinach, rzadziej w roboczodniach, zużycie nawozów mineralnych (praca uprzedmiotowiona) w kg, t, w tym wypadku posługujemy się wyłącznie pojęciem nakładów.

Nakłady są definicją jako suma pracy żywej i uprzedmiotowionej zużytej celowo w procesie produkcji w danym okresie czasu i w danym gospodarstwie lub w skali całego rolnictwa. Mierzymy ją w jednostkach fizycznych.

Z pojęciem kosztów i nakładów związane są wydatki. Wydatek jest zawsze związany ze zmniejszaniem się stanu gotówki.

Przedmiotem analizy ekonomicznej są zarówno koszty i nakłady.

Jeżeli chcemy ocenić dane technologiczne wytworzenia, wykorzystujemy kategorię nakładu jednostkowego np. zużycie nasion na 1 ha uprawy, czy też zużycie oleju napędowego na 1 ha orki danym typem ciągnika, czy też zużycie pracy ludzkiej na 1 t owoców.

Zawsze wtedy gdy analiza dotyczy opłacalności czy efektywności produkcji posługujemy się kategoriami kosztów całkowitych lub jednostkowych.

Organizacja produkcji polega w istocie na odpowiednim doborze nakładów z uwzględnieniem ich wszystkich cech jakościowych. Jest to przede wszystkim problem natury inżynieryjnej. Ma on jednak ważne aspekty ekonomiczne, które powstają w chwili gdy nakłady przekształcają się w koszty.

Koszty całkowite i koszty jednostkowe

Przez koszty całkowite należy rozumieć sumę kosztów dotyczących:

- całego gospodarstwa,

- danego działu produkcji,

- danej gałęzi produkcji,

- kaszty całkowite danego produktu.

Przez koszty jednostkowe należy rozumieć sumę kosztów całościowych przypadających na jednostkę wytworzonego produktu w danym cyklu lub też okresie operacyjnym.

Wyróżnia się trzy rodzaje kosztów jednostkowych: przeciętne, krańcowe (marginalne) i graniczne.

Koszty przeciętne - średnie koszty.

Koszt jednostkowy przeciętny = Kc koszt całkowity / Pc cała produkcja

Kosztem krańcowym są przyrosty kosztów całościowych spowodowane przyrostem wielkości produkcji o jednostkę. Jest to koszt jaki należy ponieść chcąc zwiększyć produkcję o jednostkę.

Kosz jednostkowy krańcowy = ∆ Kc (koszt całkowity)/ ∆Pc (przyrost artykułu w danym okresie w stosunku do poprzedniego okresu.

W zależności od stopnia wykorzystania środków trwałych oraz poziomu intensywności produkcji w danym gospodarstwie koszty krańcowe określonych artykułów mogą być mniejsze, większe lub równe kosztom przeciętnym. Na podstawie kosztów krańcowych powinny być podejmowane wszelkie decyzje produkcyjne związane z określeniem poziomu intensywności produkcji.

Kosztami granicznymi nazywamy koszty krańcowe równe cenom jednostkowych danych produktów. Koszty te występują przy granicy intensywności produkcji.

Koszty produkcji przy których koszt krańcowy jest kosztem granicznym pozwala na uzyskanie największego dochodu z danej produkcji na jednostkę powierzchni.

Jednakże równocześnie następuje spadek opłacalności produkcji (dochodu) na 1zł poniesionych kosztów.

Całkowite koszty działalności gospodarczej dzieli się wg wielu kryteriów:

1. wg miejsc powstania kosztów

2. reakcji kosztów na zmianę wielkości produkcji

3. rodzaje kosztów

Według miejsc powstania całkowite koszty produkcji dzieli się na 2 grupy:

1. koszty bezpośrednie - te które można z łatwością przypisać konkretnej działalności gdyż z całą pewnością są na nią ponoszone np. w produkcji cebuli - koszty nasion, nawozów, pestycydów, pracy.

2. Koszt pośrednie - to te które są niemożliwe do precyzyjnego rozdzielenia. Zalicza się do nich w rolnictwie koszty ogólnoprodukcyjne (wspólne) które są związane z funkcjonowaniem działów gospodarki np. amortyzacja maszyn użytkowych, amortyzacja budynków gospodarczych.

Koszty ogólnogospodarcze dotyczą gospodarstwa jako całości i będzie to np. podatek, ubezpieczenie, kredyty.

Całkowite koszty własne = koszty bezpośrednie + koszty pośrednie

Podział kosztów w zależności na ich relacje w procesie produkcji ma bardzo duże znaczenie w procesie podejmowania decyzji. Zgodnie z tym kryterium do kosztów zmiennych zalicza się te koszty, które ulegają zmianie wraz ze zmiana produkcji. Wzrost lub zmniejszenie ich poziomu przebiega w sposób ciągły np. nawożenie, choć nie zawsze proporcjonalnie do poziomu produkcji.

Koszty stałe to takie koszty, które w określonym czasie nie ulegają zmianie mimo zmian w rozmiarach produkcji. Koszty stałe mogą się zmieniać w skutek (wyczerpania) zmiany zasobów np. po dokupieniu ziemi wzrasta jednorazowo poziom kosztów stałych ze względu na wzrost kwoty podatku rolnego. Zmiany te określa się mianem skokowych.

Wychodząc z punktu widzenia gospodarstwa można wyróżnić następujące grupy kosztów stałych, mianowicie:

- koszty pracy,

- koszty utrzymania środków trwałych (amortyzacja, koszty konserwacji, ubezpieczenie, podatek od nieruchomości, drogowy, rolny, czynsz dzierżawny)

W tym układzie koszty podzielono według rodzajów, koszty ponoszone przez całe gospodarstwo określa się mianem całkowitych kosztów właściwych jednostki gospodarczej (koszty pełne).

Koszty te dzieli się na:

- koszty siły roboczej - wyrażone wartościowo nakłady pracy żywej,

- koszty materiałowo-pieniężne - odpowiednik wartości nakładów pracy uprzemysłowionej (materialnej),

- koszty związane z prowadzeniem gospodarstwa (koszty umowne)

Koszty pełne

Koszty pracy żywej Koszty materiałowo pieniężne

Koszty materialne koszty majątkowe

Koszty środków obrotowych amortyzacja

Koszty środków obrotowych koszty usług produkcyjnych

Koszty pochodzenia rolniczego koszty pochodzenia nierolniczego

Wytwarzane w gospodarstwie pochodzące z zakupu

Koszty majątkowe wynikają z faktu istnienia gospodarstwa a nie prowadzonej w nim produkcji i nie mają swego odpowiednika w nakładach np. podatek rolny od nieruchomości, ubezpieczenia, OC, czynsz dzierżawny

Koszty usług produkcyjnych - usługi mechaniczne, usługi naprawcze, chemizacyjne, usługi transportowe, budowlane, weterynaryjne.

Kategorie dochodowe w gospodarstwie

Wykorzystywana w gospodarstwie produkcja jest wynikiem produkcyjnym natomiast dochód osiągnięty z danej produkcji jest wynikiem ekonomicznym. Wyniki ekonomiczne (finansowe) nie zawsze są takie same jak wyniki produkcyjne. Zwiększenie produkcji nieopłacalnej, nierentownej prowadzi do pogorszenia wyników finansowych.

DOCHODEM w jednostkach produkcyjnych można w sposób najbardziej ogólny nazwać nadwyżkę wartości produkcji nad kosztami jej wytworzenia.

W zależności od zakresu ujęcia kosztów własnych gospodarstwa wyróżnia się dochód globalny (produkcja czysta) dochód czysty i zysk oraz dochód rolniczy

Dochód globalny zwany także produkcja czystą stanowi nowowytworzoną wartość i jest odpowiednikiem produktu krajowego brutto PKB na szczeblu gospodarstwa.

1. wytworzenie dochodów

produkcja globalna rolnicza (roślinna i zwierzęca), nierolnicza

- koszty (środków obrotowych, usług)

= produkcja czysta brutto (dochód globalny brutto)

- amortyzacja

2. podział dochodów

= produkcja czysta netto (dochód globalny netto)

- koszty (siły najemnej, podatki, odsetki) lub - koszty pracy żywej (własnej i najemnej)

= dochód rolniczy netto lub = dochód czysty brutto

+ dochód spoza gospodarstwa lub - koszty majątkowe

= dochód osobisty lub = dochód czysty netto (zysk)

3. wykorzystanie dochodu

1. spożycie, w tym z własnego gospodarstwa

2. akumulacja (różnica stanu majątkowego na koniec i początek roku (inwestycje, zakup środków obrotowych)

przychody ze sprzedaży - koszty uzyskania przychodów + zyski - straty = zysk brutto - podatek dochodowy = zysk netto

Ocena efektywności w gospodarowania

Do oceny efektywności gospodarowania służą między innymi wskaźnik wydajności (produktywności) oraz wskaźnik wydajności czynników produkcyjnych będące wskaźnikami efektywności zasobów czynników produkcji oraz wskaźnikami efektywności nakładów zwane wskaźnikami rentowności lub opłacalności produkcji.

Przez opłacalność lub rentowność produkcji rozumie się ogólnie nadwyżkę wartości produkcji nad kosztami ich wytworzenia. Może być ona wyrażona w formie bezwzględnej i w gospodarstwach indywidualnych gdzie koszty pracy w klasycznej formie nie występują, miarą tej opłacalności produkcji w formie bezwzględnej jest dochód rolniczy.

Natomiast w gospodarstwach opartych na najemnych siłach roboczych miara opłacalności produkcji w formie bezwzględnej jest zysk lub dochód czysty.

Do oceny opłacalności produkcji w formie względnej służą odpowiednie wskaźniki z których wymieniamy 3 mające najczęstsze zastosowanie.

1. wskaźnik opłacalności produkcji = wartość produkcji / koszty * 100

i jego odwrotność

2. wskaźnik względnej wysokości kosztów = koszty / wartość produkcji * 100

3. wskaźnik rentowności = wynik finansowy (dochód) / koszty * 100

---