SKRYPT

PSYCHOLOGIA OGÓLNA

Matetiał wykładowy z roku akademickiego 2004/2005

Wykłady prowadził ks. dr Sławomir Bukalski

na Wydziale Teologicznym

Uniwersytetu Szczecińskeigo

Autorzy:

1. Michał Franiak

2. Marcin Krycki

3. Łukasz Mróz

4. Przemysław Pyżanowski

5. Karol Wvlot

Sedino A°D' 2005

1. PSYCHOLOGIA PRZEDNAUKOWA

Etymologia stówa: psyche - z gr. dusza, umysł; logia - z gr. nauka

Historia psychologii: od starożytności do XIX w. (XIX w. jest to czas rozwoju wszystkich nauk)

psychologia traktowana jest jako nauka o duszy i rozumie. Dopiero w 1879r. Wilhelm Wundt w

Lipsku otwiera pierwsze laboratorium psychologiczne. Jest to przyczyna wyodrębnienia się

psychologii z pośród innych nauk.

Czym bvła psychologia dla:

Arystotelesa - dusza zasadą życia, twórca pierwszego dzieła psych. ..De anima";

św. Tomasza - dusza jako forma ciała' złączona z nim;

Karteijmza - psychologia jako dziedina refleksji nad człowiekiem inna niż filozoficzna, człowiek

jako organizm który można badać, człowiek jest złożony (dualizm) z ciała i psyche stąd

wzajemne oddziaływanie które zachodzi w mózgu; empirystów - interesował ich umysł, rozwój umysłu jest wynikiem doświadczeń i interakcji z

otoczeniem co wpływa na psyche (spór empiryzm a racjonalizm: idee nabyte a wrodzone); Web er 'a -jako fizjolog badał receptory mięśniowe i reakcje na bodźce: Helmholt: 'a - również fizjolog badał zmysły.

Psych. przednaukowe - na podstawie pojedynczych przypadków dokonuje się uogólnienia, wyniki poznawcze trudno zweryfikować

Psych. naukowa - przeciwieństwo psych. przednaukowej. problem uogólniania Parapsychologia - od podmiotu poznającego nie jest wymagana wiedza

Eksperyment Wundt'a: osobom poddającym się eksperymentowi (studenci) zaaplikowano proste bodźce zmysłowe szybkie i wolne tykanie metronomu. zaobserwował że szybkie tykanie powoduje zdenerwowanie i napięcie natomiast po usunięciu bodźca następuje odprężenie, stosował metodę introspekcji badani określali własne przeżycia, wrażenia mając nadzieje że pozna ..tablicę świadomości"!myśli, racje innych): Kiytvka eksperymentu Watson: był behawiorysta babunia należy ograniczać do metod dających się zew. sprawdzić metoda introspekcji nie jesi naukowa próbuje ująć rzeczy ale na jej podstawie nie da się ustalić praw

Obserwacja - to co osoby mówią, robią stanowi podstawę do wypowiadania poglądów na temat Ich zachowania, jest to proces dość łatwy gorzej z interpretacją

2. PSYCHOLOGIA NAUKOWA l

Podejście naukowe - zaprzeczenie poznania potocznego celem

charakteryzuje się uporządkowaniem metodologicznym, ściśle

czynniki poza naukowe, kompetencja badań

Psychologia - naukowe studium zachowania i doświadczenia, zmierza do

mechanizmów ludzkich zachowań i zawiera światło spojrzenia antropologicznego

Rozumienia psychologii:

a) Psvch. jakonauka przyrodnicza - bada człowieka jako element natur\. jęz>kiem podejścia naturalistycznego to j. znaków, fakt naukowy jest rozumiany nomotetycznie i nomos-prawo) dana prawidłowość zachowania ma duże prawdopodobieństwo powtórzenia się jest to formowanie ogólnych prawideł (uogólnienia), ważne są relacje ilościowe, /wiązki przyczynowo skutkowe

b) Psych. jako nauka humanistyczna - człowiek przekracza naturę, jest bytem świadomym, fakty naukowe są interpretowane idiograficznie (opis zachowań wyjątkowych niepowtarzalnych), nie są ważne uogólnia prawidłowości ale jednostkowe nrzynadki. rozpatruje się relacje jakościowe, bada się człowieka oprócz układu nerwowego i mózgu w zależnościach interpersonalnych Metody badawcze psych.:

a) obsen\-acja - podstawowa metoda stosowana w psychologii, warunki poprawnej obserwacji: celowość, planowość, selektywność. obiektywność, nie jesteśmy wstanie poznać całego człowieka

b) introspekcja - analiza własnych przeżyć, zachowań, zdobyte w ten sposób informacje, mogą być zniekształcone poprzez mechanizmy obronne (człowiek nie może być jednocześnie przedmiotem i podmiotem), ze względu na sposób przeprowadzania badań wyróżnia się introspekcję obserwacyjną oraz introspekcję eksperymentalną.

c) ekspervment - forma obserwacji gdzie wywołuje się zjawisko, w które wprowadza się osobę ^; badając jak ona się zachowa w tej sytuacji, ustala się relacje związków zmiennej zależnej ze

zmiennymi niezależnymi (cel), samo zjawisko, jak również jego uwarunkowania są

dokładnie kontrolowane i opisywane

d) krzywa Gaussa 16%/ 68%/16%

e) ankieta - zawiera zestaw specjalnie dobranych pytań (kilka lub kilkadziesiąt) otwartych i

ogólnych, na które badana osoba udziela odpowiedzi

O k\\'estionariusz - zawiera zestaw specjalnie dobranych pytań zamkniętych, na które wystarczy odpowiedzieć tak lub nie: odpowiedzi są skategoryzowane. zawiera nierzadko kilkaset pytań ma klucz rozwiązań.

g) wywiad psych. - rozmowa prowadzona w ściśle określonym celu. którym jest poznanie aktywności człowieka, a także postawienie diagnozy i opis ewentualnych zaburzeń zachowań, prowadzący rozmowę zmierza do uzyskania pewnych, ściśle określonych informacji

h) test psych. -jest kombinacją obserwacji, ankiety i kwestionariusza celem testu jest ustalenie o ile wielkość natężenia danej cechy lub cech psychicznych badanej osoby odbiega od wartości przeciętnych w grupie i) metody statystyczne - uprawniają do wyciągania ogólnych wniosków.

W psych. nie ma praw absolutnych, są tylko prawidłowości oparte na rachunku prawdopodobieństwa (przyczyna zachowania->ustalenie prawidłowości->przewidy wane zachowanie). Są różne sposoby postrzegania człowieka, ale istnieje pewien obraz człowieka, na którym buduje się teorie.

3. BIOLOGICZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA*

Ujecie zapoczątkował fr. chirurg Paul Broka. Trafił do niego pacjent, który nie mógł mówić mimo. że miał zdrowy aparat mowy. Okazało się że za mowę odpowiada lewa cześć mózgu, na której stwierdził nieprawidłowości. Stąd wniosek że mowę kontroluje lewy płat mózgowy i za niego jakoś odpowiada.

Niem. Gustaw Friech w czasie wojny badał obszar}' mózgowe i formułował tezy.

W XIX w. uzyskano liczne i ważne dowody na większość sformułowanych tez. np. relacje między mózgiem a członkami władzami człowieka. Później poruszano kwestie dziedziczności (np. zależności miedzy dziedziczeniem a funkcjonowaniem mózgu). Pyt. Jaki wpływ ma bio-chemia na zachowanie organizmu?, jak mózg przesyła informacje?. Ustalono wpływ pracy mózgu na pewne zachowania, ale nadal brak inf. Dzięki badaniom mózgu posiadamy mapy mózgu lewa półkula(mowa. rozumienie pewnych treści, pisanie), prawa półkula (spostrzeganie, wyobraźnia. muzyka) ich funkcjonowanie i za co są odpowiedzialne.

4. BEHAWIORYSTYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA

\Vaison nie uznał spekulacji odnośnie wew. procesów tylko zachowanie. Pawłów słynny eksperyment z psem. którego warunkował bodźcem dźwiekowymfpies dostawał ślinotoku. mimo że po pewnym czasie nie dostawał pożywienia). Odkrył odruch bezwarunkowy, wskazał drogę do przewidywania i kontrolowania zachowań, w procesie uczenia się uznał ż można kształtować formy zachowania, człowieka opisał jako istotę bierną zależną od środowiska zew.Skiner badał jak kontrolować człowieka, zmieniać jego zachowanie (podobnie jak tresurę przechodzą zwierzęta)

Behawioryzm redukuje człowieka do zachowań warunkowanych bodźcami (determinizm).

l ^~^

5. POZNAWCZY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA t

• Tzw. grupa psych. postaci. Krytykowali behawiorystów. bo najważniejsze jest jak bodźce zostaną odebranei zinterpretowane przez czł.. czł. jest istotą aktywna od niego zależy analiza przetważanie inf.. on nadaje sens i wyciąga wnioski, każdy inaczej odbiera i interpretuje bodźce.

Piaget interesował się jak czł. od dziecka zdobywa wiedze, twierdził zresztą słusznie, że rozwój nie zależy tylko od warunków środowiska ale też od wew. procesów przetwarzania strukturalizowania wiadomości (indywidualne cechy wrodzone).

Poznawczy sposób sięga do przeszłości mówi o teraźniejszości i przewiduje przyszłościowy rozwój czł. Jest przeciw determinizmowi bierności człowieka.

6. PSYCHOANALITYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA^

Gł. przedstawicielem jest Z. Freud twórca teorii psychoseksualnej. Z początku reprezentował czysto biologiczny punkt widzenia czł.. ale zauważył, że jego pacjenci zgłaszający się z różnymi dolegliwościami większości byli zdrowi. Objawów, wiec doszukiwał się w nieświadomości (to. co niewidoczne jest nieświadome). Metodą jego badań była hipnoza potem stworzył własna, wolnych skojarzeń: obie były przeprowadzane we śnie. bo czł. wówczas się nie kontroluje(marzenia senne). Zwrócił uwagę na przejęzyczenia, które miały być objawami tego. co czł. ukrywa w podświadomości. Czł. rodzi się z nieświadomymi popędami, które chce zaspokoić w życiu. Gł. popędami są p. seksualny i p. samozachowawczy, które są tłumione przez otoczenie to rodzi lęki. W jego teorii czł. jest zdetrminizowany, nie ma wolnej woli tym samym nie może się samorealizować. Od Freuda zwrócono uwagę, że na prawidłowy rozwój charakteru ma wpływ już okres naszego dzieciństwa.

7. HUMANISTYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA f

Pozytywny sposób patrzenia: nie ma czynników nadprzyrodzonych, w tym Boga. najwyższy stpień
zajmuje człowiek (podmiot aktywny, ma złożenia, cel. widzi swoje ograniczeni, itd.). Ta teoria ma
wielu zwolenników, gł. terapeutów, psychoterapeutów. psycholodzy kliniczni. A priori odrzuca
zewnętrzną sterowczość i nieświadomość człowieka./lPriori zakłada wewnętrzny mechanizm
sterowania człowieka. To protest przeciwko deternizmowi i pasywności. KarI Rogers -
kwestia terapii. Jego rozróżnienie na pacjenta (ten. kto przychodzi wie co mu jest) i klienta
(przychodzi z problemem i wie kto mu może pomóc). Abraham Maslow - hierarchia potrzeb -
potrzeba samorealizacji (bez definiowania), zaś potrzeby fizjologiczne (najniższe).

Ks. Dr: Jeśli chcemy komuś pomóc, to dopuszczalny jest eklektyzm.

8. BIOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA.

Spośród wszystkich układów organizmu ludzkiego do najważniejszych należą ukiad nerwowy i ukiad wydzielania wewnętrznego. Dzięki nim możliwe jest współdziałanie poszczególnych narządów czy tkanek ustroju człowieka. Układy te wzajemnie się uzupełniają, a w obrębie mózgu integrują.

Cały układ nerwowy o tyle funkcjonuje w sposób specyficznie ludzki, o ile jest kontrolowany przl wyższe ośrodki nerwowe, które nadają wszystkim funkcjom organizmu ludzkiego całkiem nowe znaczenie. Nawet, jeśli człowiek zewnętrznie wykonuje te same funkcje (np. jedzenie) co zwierzęta, to poprzez towarzyszące tym funkcjom procesy świadomości i refleksji mają one zupełnie inne znaczenie. U podłoża tkwi zasada bezrefleksyjnego odruchu czy instynktu.

układ obwodowy

somatyczny

(tzw. szkieletowy który kontroluje ruchy dobrowolne mięśni szkieletu)

układ nerwowy l

układ ośrodkowy

(mózg i rdzeń kręgowy)

autonomiczny

(tzw. wegetatywny, który kontroluje funkcje samoregulacji narządów wewnętrznych i gruczołów)

parasympatyczny

(uspokajający)

sympatyczny

(pobudzający)

ważniejsze poiecia:

o Układ nerwowy - elektrochemiczny system błyskawicznej komunikacji w organizmie . składa się ze wszystkich komórek nerwowych ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Podstawową jednostką całego układu nerwowego jest komórka nerwowa zwana neuronem, której zadaniem jest przewodzenie informacji w postaci impulsu ner\vowego.

a Nerwy - ..przewody" aksonowe w postaci wiązek łączących układ ośrodkowy z mięśniami, gruczołami i narządami zmysłów

o Somatyczny uklad nerwowy - kontroluje świadome ruchy mięśni szkieletowych

c Autonomiczny uklad nerwowy - zwany inaczej wegetatywnym (łac. \-egeto - ożywiam, pobudzam) kontroluje gruczoły i mięśnie narządów wewnętrznych (np. serce - bicie serca). Zazwyczaj działa samodzielnie . choć niekiedy może być wykorzystywany jako tzw. ..pilot". Z psychologicznego punktu widzenia jego działanie ma duże znaczenie ze względu

o Obwodowy uklad nerwowy - neurony czuciowe i ruchowe łączące ośrodkowy układ nerwowy (oun) 7 resztą organizmu

o Ośrodkowy uklad nerwowy (oun) - stanowią go mózg i rdzeń kręgowy.

o Wspólczulny (sympatyczny) układ nerwowy - zwany także układem aktywności stano\\i cześć autonomicznego układu nerwowego, która pobudza organizm, mobilizując energię w sytuacjach stresouych. Pobudza do działań obronnych (np. przyspieszenie akcji bicia serca, opóźnia trauienie. poduyższa poziom cukru we krwi. zueża tętnice i ochładza ciało przez wydzielanie potu)

o Przywspółczulny (parasympatyczny) układ nerwowy - część autonomicznego układu nerwowego, która uspokaja organizm, zachowując energie. Jego działanie jest wręcz przeciwne do działania układu sympatycznego.

W codziennych sytuacjach układy sympatyczny i parasympatyczny współdziałają ze sobą. utrzvmuiac stan wewnętrznej równowagi.

9. CZŁOWIEK W PROCESIE POZNAWANIA.

Człowiek bardzo często dostrzega tylko jedną rzeczywistość. Człowiek nie jest bierny wobec rzeczywistości. Aktywność zakłada poznanie. Proces poznania rozpoczyna się ->d u rażeń i spostrzegania przez wyobraźnię i pamięć, myślenie i w końcu decyzje działania. Jest to dość długa droga. Wszystkie procesy są zabarwione emocjonalnie, budzą też pragnienie posiadania lub uznania. Wszystkie procesy są powiązane subiektywnymi odczuciami. Człowiek posiada instynkt poznawczy. Chodzi o poznanie polegające na stawianiu i weryfikowaniu hipotez. Instynkt przejawia się w niepokoju. Zakres możliwości poznania jest ogromny. Do orientacji trzeba wykonać wiele czynności wg reguł. Wyznacza je struktura mózgu. Struktura i przebieg procesu.

1) wrażenie

2) spostrzeganie

3) wyobrażenie

4) uwaga

5) pamięć
₍ 6) myślenie

Podstawowa forma procesu to wrażenie. Jest to reakcja psychiczna na bodźce. Świadomość $ odzwierciedla cechy. Wrażenie powstaje gdy na zakończenia nerwowe receptorów uderza bodziec. j Każdy przedmiot może być bodźcem działania na kilka rodzajów receptorów. Wielość wrażeń / dostarcza materiału, który tworzy obraz spostrzeżeniowy. Powstawanie zachodzi podczas przenoszenia do układu nerwowego bodźców przekształcanych w impulsy nerwowe. Ważne są progi wrażliwości. Dolny to minimalna wielkość bodźca, przy której następuje prawidłowa reakcja. Górny to maksymalna wielkość bodźca, przy której następuje prawidłowa reakcja. Próg czułości -najmniejsza różnica wielkości między bodźcami, która pozwala na ich rozróżnienie. Rozwój wrażeń zmysłowych następuje wraz z rozwojem człowieka. Przejawia się to w dolnych progach wrażliwości. Najintensywniejsze zmiany w rozwoju przypadają na wiek szkolny (wiąże się to z dolnym progiem). Cechy w rażeń: 'r jakość 'r intensywność 'r- czas trwania

Wrażenia nie działają w izolacji, lecz oddziałują na siebie. Gdy intensywnie działa jeden bodziec, zmniejsza się wrażliwość na inne. Należy zwrócić uwagę na kontrast zdarzeń. Może być to kontrast następczy (jabłko po cukierku wydaje się kwaśne) lub kontrast współczesny (szary przedmiot na czarnym tle wydaje się jaśniejszy niż na białym). Wrażenia w zależności od receptorów: 'f wzrokowe r- słuchowe f smakowe r- dotykowe r czuciowe r- mięśniowo-ruchowe f ustrojowe

Wrażenia wzrokowe dostarczają około 90% informacji o świecie zewnętrznym. W odbiorze wrażeń bierze udział oko i drogi łączące je z mózgiem (bardzo ważna jest budowa oka). Okazało j się. że brak słuchu od urodzenia jest o wiele poważniejszy niż brak wzroku. Brak słuch prowadzi większego upośledzenia. Inaczej wygląda to przy utracie słuchu w czasie życia. Wtedy człowiek y tworzy wrażenia zastępcze odbierane innymi receptorami. Narząd Cortiego odpowiada za przetwarzanie fal słuchowych. Dźwięk może nawet uszkodzić słuch, ważne są tu progi.

Wrażania smukow - rozmaitość kubków smakowych, które reagują na smaki. Ich wrażliwość ⁽ \j nie jest jednakowa.

nj Wrażenia dotykowe - receptory - ciałka Meisnera. a ucisk - ciałka Paciniego. Gęstość rozmieszczenia receptorów dotykowych jest różna. Najwięcej receptorów jest w opuszkach palców.
V na końcu nosa. na wargach i na języku. Najmniej jest na skórze grzbietu, w ramionach, na udach.
^ft Dla prawidłowego funkcjonowania tychże wrażeń duże znaczenie mają receptory zimna i ciepła.
Receptory mogą być wypaczone przez alkohol. Wrażliwość sprawia, że bod/iec o tej samej sile. w
tych samych warunkach i u różnych lud/i wywołuje inne wrażenia. Poziom wrażeń może być różny
również u tego samego człowieka. Z wrażliwością wiąże się próg podniety (natężenie bodźca).

Spostrzeganie dokonuje się z wykorzystaniem wcześniejszego doświadczenia. O tej roli

świadczy fakt stałości (znane przedmioty widzimy tak samo). Obrazy pamięciowe obiektów to schematy poznawcze. Pierwsze schematy tworzą się na drodze kojarzenia doznań przez dzieci. W ich wyniku powstaje obraz spostrzeżenia. Z każdym kontaktem schemat doskonali się. Najważniejszy jest jednak pierwszy kontakt, pierwsze wrażenie. Ważne przy spostrzeganiu jest wyodrębnienie elementów bodźca. Analiza i synteza doskonalą się. Zwiększa się ich zakres. Na początku prowadzi do wyodrębnienia szczegółów. Poziom należ}' od możliwości rozwojowych i treści spostrzeżenia. Dużą rolę odgrywa mowa. Z otoczenia napływa wiele informacji. Stwarza to konieczność selekcji. Dokonujemy tego dzięki uwadze. Rodzaje spostrzeżeń:

> mimowolne - czynność jest uruchamiana przez czynniki zewnętrzne, bodziec dociera

mimo woli. > dowolne - zamierzony kierunek uwagi na obiekty. Ten rodzaj spostrzeżeń odgrywa

dużą rolę w procesie poznawczym.

Na początku spostrzeżenie wiąże się z praktycznym działaniem. Ich rozwój przypada na wiek szkolny. Odmienność czynników sprawia, że są one inaczej odbierane. W spostrzeganiu dowolnym skupiamy się na celach. Przebieg może być kontrolowany. Jest to obserwacja. Zależy ona od tego. czego dotyczy spostrzeżenie. Jego rozwój można stymulować. Fizjologicznym odpowiednikiem spostrzegania przedmiotu jest odpowiedni układ w mózgu. Jest on względnie trwały i może być aktywowany.

Właściwości spostrzegania: ~r natychmiastowość /- uporządkowana struktura '^ znaczenie > selektywność r stałość

Rodzaje spostrzeżeń:

- ^ J 'f monosensoryczne -jeden zmysł dominuje
-^ n ^ polisensorvczne

7^ \ *

j| Spostrzeżenia pozwalają orientować się w świecie. Dokładność spostrzeżeń jest dla nas
V oczywista. W spostrzeżeniach wyróżniamy tło i figurę. Wydaje się. że figura lub tło są ważniejsze.
^nv ^ Uwarunkowania - na spostrzeżenie wpływają nie tylko bodźce, ale też cechy podmiotu, który
spostrzega. Ten sam bodziec w różnych warunkach i przez inne osoby może być spostrzegany
inaczej. Przy organizowaniu spostrzeżeń liczy się nabyta wiedza. Ułatwia spostrzeganie otaczającej
rzeczywistości.

Schematy poznawcze - Mają duże znaczenie w odbiorze bodźców. Mogą je ułatwiać lub utrudniać.

Zaburzenia - Przejawiają się w zniekształceniu spostrzeżeń w halucynacjach, fałszywych spostrzeżeniach. Najbardziej powszechne są złudzenia. Mogą występować, gdy trudno wyodrębnić część rzeczywistości. Podłożem może być. np. ciekawość. Trudno wyjaśnić złudzenia ruchu. Złudzeniem związanym z nastawieniem ulegają nawet ludzie w pełni sił psychicznych. Można je skorygować.

Chorobowe zaburzeniu spostrzegania - nie ulegają korekcie mimo udowodnienia błędności. Chory- trwa w mylnej intencji. Szczególnym rodzajem zaburzeń są halucynacje dotyczące dzieła szatana. Halucynacje te są jednym z kryteriów chorób}- psychicznej.

Spostrzeżenie poza zmysłowe - psychologa nimi się nie zajmuje. Jest to. np. telepatia, jasnowidzenie itp.

Wyobrażenia to wytworzone w umyśle obrazy przedmiotów konkretnych, to pamięciowe odpowiedniki wrażeń, to obrazy, polegające na odzwierciedleniu w świadomości spostrzeganych poprzednio składników rzeczywistości. Wyobrażenia nie są jednak tylko ścisłym odtworzeniem dawnych spostrzeżeń. Są one w pewnym stopniu wobec nich autonomiczne. Możemy wyobrazić sobie nie tylko to. co aktualnie spostrzegamy czy spostrzegaliśmy w niedalekiej przeszłości, ale także wyobrażamy sobie każdą rzecz o której pomyślimy. Jako materiał dla wyobrażeń mogą posłużyć elementy spostrzeżeń, których dokonaliśmy w różnym okresie czasu, a także tych. które

mogąmiec miejsce dopiero w przyszłości.

Potraftmy więc wyobrazić sobie jasno i wyraźnie tylko niektóre fragmenty przedmiotu, z którym się zetknęliśmy, czy sytuacji, w której się znaleźliśmy. Inne fragmenty dawnej sytuacji możemy wyobrazić sobie bardzo mgliście. Wyobrażenia bywają także bardzo nietrwałe i zmienne. Trudno jest np. utrzymaćw wyobraźni obraz domu rodzinnego z wszystkimi szczegółami jego wyposażenia.

Z pojedynczym wyobrażeniem spotykamy się raczej wyjątkowo, częściej występują one razem lub po sobie, kojarząc się raz z jednymi, raz z innymi. W ten sposób powstają złożone szeregi skojarzeniowe wyobrażeń, które decydują o biegu naszych myśli. Siła ich wzajemnego skojarzenia decyduje o tym. że w danym momencie właśnie te a nie inne wyobrażenia stają się ogniwem biegu naszych myśli.

Ze względu na przewagę wyobrażeń wzrokowych ludzi takich nazywamy wzrokowcami. Taka cecha wyobraźni bardzo przydaje się np. artystom plastykom, architektom czy inżynierom, ułatwia im bowiem ich działalność.

Słuchowcy to tacy ludzie, u których bardzo wyostrzone są wyobrażenia słuchowe, np. łatwo wyobrażają sobie melodię, którą słyszeli wiele lat wcześniej, lepiej zapamiętają to, co usłyszeli na wykładzie niż to. co przeczytali w książce. Wyobrażenia tego typu są bardzo cenne. np. dla muzyków.

Wyobrażenia dotykowe służą zwłaszcza ludziom, którzy utracili wzrok. Potrafią sobie oni wyobrazić ze szczegółami kształt przedmiotu, którego nie ma w zasięgu ręki. Porównując kształt przedmiotu, który dotykają z tym kształtem, który sobie wyobrazili, rozpoznają przedmioty, które są im aktualnie potrzebne. W życiu codziennym najczęściej spotykamy się z wyobrażeniami wzrokowymi i słuchowymi i one odgrywają istotną rolę u większości ludzi. Wyobrażenia odtwórcze to te. które są odnawianiem w świadomości dawnych spostrzeżeń i przeżyć. Opierają się one na wcześniejszym doświadczeniu jednostki. W codziennym życiu często się do nich odwołujemy.

Są jednak także takie wyobrażenia, które są obrazami przedmiotów. sytuacji czy zdarzeń, jakich nigdy wcześniej nie widzieliśmy i nie przeżywaliśmy. Nazywają się one wyobrażeniami wytwórczymi. Powstają one z elementów różnych spostrzeżeń, których dokonywaliśmy wcześniej. Trudno by było w naszym życiu obyć się bez nich.

Specyficzny rodzaj wyobrażeń, które często chcemy nie tylko wywołać, ale i dłużej zatrzymać, stanowią marzenia. Są one zespołem wyobrażeń samodzielnych i twórczych. Wiążą się z pragnieniami i dążeniami człowieka odnośnie przyszłości. Mogą one w różny sposób liczyć się z warunkami pozwalającymi na ich realizacje. Często osoby marzące w ogóle nie biorą tego pod uwagę. Jeżeli marzenia są realistyczne, tj. możliwe do spełnienia, ubogacają nasze życie psychiczne. Stanowią wtedy dodatkowy bodziec do podjęcia działania. Jeżeli zaś >ą nierealne (zwiemy je wówczas mrzonkami), prawdopodobnie nigdy nie zostaną wprowadzone w czyn a tylko przeszkodzą jednostce w realizacji innych, realnych celów.

W procesach chorobowych występują obsesyjne wyobrażenia, natrętne obrazy narzucające się choremu mimo pragnienia pozbycia się ich i walki z nimi. Nie pomaga przeświadczenie o ich niedorzeczności. Takie natrętne wyobrażenia mogą dotyczyć np. scen o treści erot\cznej nasuwających się na widok świętych obrazów, posagów, obrażających uczucia religijne chorego, który daremnie podejmuje wysiłki pozbycia się tego wyobrażenia.

Gdy z wielości zjawisk zachodzących w naszym środowisku, o których informują nas wrażenia czy spostrzeżenia, wybieramy jedno stawiając je w centrum naszej świadomości, mówimy, że zwróciliśmy na coś uwagę. Może się to dziać spontanicznie albo pod wpływem naszego świadomego wysiłku.

Najogólniej więc. uwagą nazywamy skierowanie świadomości na określony przedmiot lub zjawisko. Jest ona takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w kor/e mózgowej, który przygotowuje a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w otaczającym świecie. Uwaga stwarza umysłowe warunki, potrzebne do kierowania naszymi myślami i działaniami.

Uwaga nie jest jakimś oddzielnym procesem psychicznym tego rodzaju jak spostrzeganie, myślenie, przypominanie sobie. itp.. lecz stanowi swoistą cechę wszystkich procesów psychicznych.

Główne cechy uwagi to jej zakres, napięcie, trwałość, podzielność i przerzutność.

a) Zakres uwagi

Koncentrując uwagę, nie możemy równocześnie ogarnąć nią wszystkich interesujących nas przedmiotów czy zjawisk. Liczba przedmiotów, na których możemy się jednocześnie skupić, wyznacza zakres naszej uwagi. Ludzie różnią się zakresem swojej uwagi. Np. dziecko przedszkolne patrząc na otoczenie może skupić swą uwagę na 2-3 przedmiotach, natomiast człowiek dorosły na 5-6 przedmiotach równocześnie. Także u ludzi w podobnym wieku obserwujemy różnice związane z ich wcześniejszym doświadczeniem.

Jeżeli ilość bodźców, na których chcemy się skoncentrować, powiększa się, uwaga nasza nabiera charakteru płynnego, oscyluje i przestaje rejestrować równolegle wszystkie bodźce, skupiając się tylko na niektórych z nich.

b) Napięcie uwagi

Napięcie uwagi to silą z jaką potrafimy koncentrować się na jakimś przedmiocie czy zjawisku; to stopień zaangażowania świadomości w śledzenie tego. co się dzieje. Napięcie uwagi może być tym większe, im mniejszy jest jej zakres. Skupienie uwagi psychicznie wyczerpuje i dlatego zwykle nie możemy go zbyt długo utrzymać. Po okresie napiętej uwagi często następuje odprężenie i zmęczenie.

c) Trwałość uwagi

Cecha ta przejawia się w zdolności skoncentrowania się na jednym przedmiocie bez przerwy przez pewien czas. Jest ona zależna od możliwości jednostki, ale także od cech przedmiotów, na które ją nakierowujemy. Jeżeli np. patrzymy na monotonna szarą płaszczyznę, na której nic się nie dzieje, uwaga szybko się wyczerpuje. Natomiast gdy obserwujemy jakąś akcję (mecz piłkarski czy film), możemy to robić ze skupieniem przez dłuższy czas.

d) Podzielność uwagi

Są ludzie, którzy potrafią obserwować równocześnie kilka przedmiotów lub też wykonują równocześnie kilka czynności. Mówimy o nich. że mają podzielną uwagę. Znany z takiej uwagi był Napoleon, który potrafił dyktować swoim sekretarzom równocześnie kilka listów o różnej treści. Nie wszyscy mogą pochwalić się tą cechą w jednakowym stopniu.

e) Przerzutność uwagi

Ta cecha uwagi ułatwia poznawanie rzeczywistości, bo przejawia się w szybkości, z jaką potrafimy się skupić na nowym przedmiocie. Do większej czy mniejszej przerzutności uwagi jesteśmy zdolni w zależności od stopnia zainteresowania danym przedmiotem, wcześniejszych doświadczeń i zmoczenia.

Rodzaje uwagi

Z doświadczenia wiemy, że niektóre zjawiska czy przedmiot) pojawiają się w centrum naszej świadomości bez najmniejszego z naszej strony wysiłku, spontanicznie, czasem nawet wbrew naszej woli. Innym razem, aby skoncentrować się na przebiegu jakiegoś zjawiska, musimy z naszej strony włożyć wiele wysiłku. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z uwaga mimowolną, a drugim z dowolną.

a) L waga mimowolna (reaktywna)

Jest to uwaga wywołana bez udziału naszej woli. Mogą być dwie przyczyny zaistnienia tego rodzaju zjawiska. Pierwsza tkwi w cechach przedmiotów i zjawisk. Przykuwają naszą uwagę przede wszystkim przedmioty czy zjawiska wyróżniające się czymś w otoczeniu, np. mężczyzna w czarnym garniturze na zatłoczonej plaży od razu rzuci się w oczy. Drugą z przyczyn są zainteresowania. Wynikają one z uprzednich doświadczeń oraz przeżyć i to. co się z nimi wiąże dużo łatwiej znajdzie się w Centrum uwagi niż rzeczy nas nie interesujące.

Koncentracja, napięcie i trwałość uwagi mimowolnej zależy zarówno od intensywności i jakości bociżca. który ją wywołał, jak od tego. w jakiej mierze to. na co zwracamy uwagę, jest dla nas ciekawe i ważne.

b) Uwaga dowolna (kognitywna)

Uwaga dowolna to ta. którą własną wolą musimy obudzić, natężyć i skupić na przedmiocie czy zadaniu, na które ją skierowaliśmy i podtrzymać tak długo, jak tego wymaga poznanie danego przedmiotu lub wykonanie danego zadania. Jest to więc proces świadomego koncentrowania się na jakimś przedmiocie. Bez tej zdolności skierowania i utrzymania uwagi przez dłuższy czas na jednym zadaniu niemożliwe byłoby jakiekolwiek uporządkowane działania ludzkie, systematyczne uczenie się.

Przyczyną dowolnego koncentrowania uwagi na jakimś przedmiocie może być chęć jego poznania, zwłaszcza tych jego cech. które są dla nas z jakiegoś powodu szczególnie interesujące. Możemy też skupić uwagę dowolną na czymś, co wprawdzie nie interesuje bezpośrednio, ale jest dla nas ważne ze względu na skutki, do których prowadzi, np. może nie interesować nas jakiś przedmiot w trakcie studiów, ale ponieważ jego zaliczenie jest konieczne do uzyskania dyplomu, stać nas na skoncentrowanie naszej uwagi na tym właśnie przedmiocie. Jest to wówczas tzw. zainteresowanie pośrednie.

Do skoncentrowania i utrzymania uwagi dowolnej może ktoś zachęcać i mobilizować, zwykle jednak nikt jej nie wymusza, lecz sami jej od siebie wymagamy i potrafimy ją dowolnie pobudzać oraz utrzymać w toku wykonywanej pracy. Od spontanicznej uwaga dowolna różni się m. in. tym, że jej przedmiot spostrzegamy i uświadamiamy sobie w sposób bardziej obiektywny i potrafimy niego zachować większy dystans niż to ma miejsce przy uwadze mimowolnej.

Pamięć

Jest to psychiczna właściwość człowieka umożliwiająca gromadzenie doświadczeń. Etapy ^jdziałania pamięci: zapamiętanie, przechowanie, rozpoznanie, przypomnienie. Pamięć to zdolność umożliwiająca oddziaływania przeszłości na teraźniejszość (w szerokim znaczeniu). Pamięć to przypominanie sobie konkretnych faktów, jakichś faktów jednostkowych (w węższym zakresie). Podstawa fizjologiczna pamięci są związki czasowe w układzie nerwowym.

Typy pamięci:

a) Pamięć mimowolna i dowolna

Gdy zapamiętujemy coś bez świadomego nastawienia na zapamiętywanie i bez celowego działania w tym kierunku (czasem nawet wbrew naszej woli), to mamy do czynienia z pamięcią mimowolna. Gdy zaś w wyniku nastawienia podejmujemy specjalne wysiłki, aby coś zapamiętać, mówimy wówczas o pamięci dowolnej.

Oba rodzaje uwagi są w naszym życiu przydatne. Przejawy pamięci dowolnej możemy obserwować już u dzieci w wieku przedszkolnym. Jednak jej rola gwałtownie wzrasta wraz z wiekiem.

b) Pamięć bezpośrednia i odroczona

Pamięć bezpośrednia, krótkotrwała daje możliwość reprodukowania materiału zaraz po zapoznaniu się z nim. Jej pojemność jest ograniczona i stała. Pamięć odroczona jest długotrwała. Polega ona na możności reprodukowania wyuczonego materiału po upływie jakiegoś czasu. Mamy tu do czynienia z nieograniczonym zakresem i czasem przechowywania materiału. Ma to istotne znaczenie dla procesu uczenia się.

c) Pamięć mechaniczna i logiczna

Z pamięcią mechaniczną mamy do czynienia wówczas, gdy zapamiętujemy coś na skutek wielokrotnego powtarzania, bez zastanawiania się nad znaczeniem zapamiętywanego materiału. Przy odtwarzaniu (np. zapamiętanego tak zwrotu w obcym języku) jednostka może poprawnie reprodukować zapamiętane określenie, ale nie wie. co ono oznacza, nie umie go wyjaśnić, ani zastosować ir nowych sytuacjach.

Natomiast gdy przy zapamiętywaniu staramy się najpierw zrozumieć przyswajana informacje (czy obserwowane zjawiska), wyjaśnić wszystkie terminy, ustalić związki sensowne w tekście, który tę informację zawiera i dopiero po tym zapamiętujemy dany materiał, mamy do czynienia z pamięcią logiczną. Posługując się pamięcią logiczną już przy pierwszym spotkaniu z materiałem

jednostka stara się: :-.:__

- wydobyć z niego podstawowe ogniwa treściowe,

- wyodrębnić w tym materiale części będące logicznymi składnikami całości.

- dokonać selekcji informacji, przyjmując istotne z nich a odrzucając zbędne. Pamięć logiczna daje dużo lepsze i trwalsze rezultaty niż pamięć mechaniczna. Przy jej pomocy można zapamiętać szerszy zakres nawet trudnego materiału i przechować go trwale.

d) Pamięć obrazowa

Przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców oddziałujących na narządy umysłów. Może to być pamięć wzrokowa lub słuchowa, albo też mieszana: wzrokowo-słuchowa. Są ludzie, którym łatwiej zapamiętać to. co widza. Inni zaś lepiej przypominają sobie to. co słyszeli.

e) Pamięć słowno-logiczna

Ujawnia się ona w zdolności do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach. Umożliwia ona ujmowanie związków i stosunków logicznych wyrażanych w mowie ustnej i pisanej (także w języku nauk ścisłych posługujących się symbolami matematycznymi czy logicznymi).

f) Pamięć ruchowa

Pamięć ruchowa (kinestetyczna) umożliwia zdobycie sprawności motorycznych. Pamięć ta potrzebna jest małemu dziecku, kiedy uczy się posługiwać łyżką, przy nauce pisania, sportowcowi chcącemu doskonalić swe wyniki np. w biegach, a także każdemu, gdy uczy się posługiwać rozmaitymi narzędziami podczas pracy zawodowej.

g) Pamięć uczuciowa

Ten rodzaj pamięci przejawia się w zapamiętywaniu tych zdarzeń, które są silnie uczuciowo zabarwione. Łatwiej zapamiętuje się i dłużej przechowuje w pamięci doznania przyjemne niż przykre. Ten typ pamięci odgrywa ważna rolę w motywacji działania.

Cechy pamięci:

a) Trwałość

Trwałość pamięci oznacza zdolność długotrwałego przechowywania doświadczenia. Pod względem tej cechy występują wśród ludzi duże różnice indywidualne. Jedni potrafią po latach dokładnie przypomnieć sobie twarze kolegów ze szkoły, ich nazwiska i imiona oraz wiele szczegółów ze wspólnie przeżytych chwil. Inni już po kilku godzinach zapominają twarz kogoś, kogo spotkali. Trwałość pamięci może mieć charakter wybiórczy. Oznacza to. że w tych dziedzinach, którymi się specjalnie interesujemy, bywa dużo większa niż w pozostałych.

b) Szybkość

Szybkość zapamiętywania to także cecha pamięci różnicująca ludzi. Na ogół ci. którzy szybko jakiś materiał zapamiętują., również długo przechowują w pamięci zapamiętane informacje. Ale nie jest tak zawsze. Są i tacy. którzy potrzebują mało czasu, aby coś zapamiętać, ale w równie krótkim czasie zapominają to. czego się nauczyli. Szybkość zapamiętywania można zwiększyć przez odpowiedni trening pamięci.

c) Wierność

Wierność pamięci, czyli jej dokładność, przejawia się w przypominaniu sobie zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy faktów i zdarzeń, z którymi człowiek się spotkał i treści informacji, które zdobył. Jest to cecha bardzo ważna w życiu, zarówno przy uczeniu się jak też w zastosowaniu zdobytej wiedzy w praktyce. Oczywiście, że mogą istnieć pewne luki i zmiany w pamięciowym odzwierciedleniu rzeczywistości, ale u ludzi dysponujących pamięcią wierną tych błędów jest niewiele. Umożliwia to oparcie się w działaniach na wcześniej zdobytym doświadczeniu.

d) Gotowość

Gotowość pamięci polega na zdolności do szybkiego odtwarzania tych treści, które zostały zapamiętane. Jest cechą analogiczną do giętkości i plastyczności myślenia i łączy się z tymi właściwościami umysłu. Dzięki gotowości pamięci, możemy w odpowiednim momencie szybko korzystać ze zdobytego doświadczenia.

e) Pojemność

Pojemność, czyli zakres pamięci, przejawia się zdolnością do równoczesnego przechowywania wielu różnych wiadomości. Przy pamięci świeżej zakres ten jest stały (wynosi ..+-"7 elementów), natomiast przy pamięci odroczonej, mamy do czynienia z wprost nieograniczoną pojemnością pamięci.

Fazy pamięci:

a) zapamiętywanie

Jest to zapisywanie wybieranych informacji wcześniej zdobytych. Powstają tzw. ślady pamięciowe, które mogą nastąpić samorzutnie. Szczególnie w czasie dzieciństwa występuje zapamiętywanie mimowolne (bardzo ważne w dzieciństwie, a szczególnie w pierwszych 4 latach). Drogi zapamiętywania: mechaniczne powtarzanie treści lub zrozumienie materiału. Im konkretniejszy materiał, tym trwalsze zapamiętywanie. Z wiekiem zapamiętywanie przerzuca się w kierunku zapomnienia dowolnego.

b) przechowywanie

Jest to magazynowanie zapamiętanego materiału. Materiał może ulec zmianie. Pamięć może być tutaj bezpośrednia. Nie wszystkie informacje przechowujemy jednakowo. W obydwu tych elementach zapamiętywanie i przechowywanie pamięć zależy od nastawienia podmiotu. Trwałość tym większa, im większe ma znaczenie dana informacja.

c) przypominanie

Jest to aktualizacja śladów pamięciowych. Wyróżnia się następujące etapy przypominania: rozpoznanie (polega na rozpoznaniu bodźców aktualnie działających na nasze zmysły oraz tych. z którymi spotkaliśmy się już wcześniej), przypomnienie (to odtwarzanie podniet, które działały kiedyś na jednostkę, lecz aktualnie się ich nie odbiera), reprodukcja (polega na odtworzeniu zapamiętanego materiału.

Zapominanie

Zapominanie jest ważną cechą pamięci. Jest to stopniowa utrata zdolności do odtwarzania zapamiętanego materiału. Stanowi pewne zabezpieczenie przed przeładowaniem pamięci. Nie wszyscy jesteśmy w stanie sobie jednakowo przypomnieć. Najwięcej materiału zapomina się w pierwszych dniach po nauczeniu. Najdłużej zapamiętujemy opowiadania, krócej opis. a bardzo krótko lekst naukowy. Zaletą zapominania jest uwolnienie się od balastu zbędnych informacji.

Zapominanie jest skutkiem utraty śladów pamięciowych w czasie. Są dwie teorie:

- teoria systematycznego zniekształcania śladów pamięciowych

- teoria wypierania informacji niekorzystnych np.: jako efekt strachu. Teorie te uzupełniają się. Związane są z układem nerwowym. Zaburzenia pamięci:

f nadczynność pamięci - to zdolność zapamiętywania dużej partii materiału i równie dokładne i szybkie tego materiału.

f niedoczynność pamięci: czynnościowa, wskutek uszkodzenia organicznego mózgu, na skutek silnych przeżyć psychicznych, silnych stanów emocjonalnych np. wzruszenie, nerwice.

'...''.> konfabulacje (zmyślenia) - charakterystyczne u dzieci, a patologiczne u ludzi dorosłych. Jest to luka pamięciowa wypełniona treścią, której ten człowiek nie przeżył.

> złudzenia - dotyczą chorych jak i zdrowych psychicznie. Człowiek ma poczucie, że już to przeżył.

Dzisiaj pamięć jest bardziej obciążona niż kiedyś. Ilość informacji, którą należy przyswoić aby funkcjonować bliska jest wydolności. Znajomość procesu zapamiętywania daje nam wskazówki do procesu uczenia się. Aby lepiej się uczyć potrzebne są skojarzenia bądź mocne skojarzenia budzące emocje.

A. Myślenie

.^ Jest to zdolność specyficzna dla człowieka. Myślenie polega na przekształceniu informacji. Przez to \ człowiek może przechodzić do nowych informacji. Myślenie jest zdolnością do poznania j przyczynowo-skutkowego. czyli możemy rozszyfrować różne powiązania między bodźcami, y zjawiskami. Myślenie ma charakter aktywny. Jest procesem twórczym, po to się myśli, by poznawać świat. Umożliwia poznanie tego. co jest dostępne zmysłom i tego. co jest przed zmysłami zakryte. Im wyższy jest zakres informacji, tym trudniej jest uświadomić sobie proces i etapy myślenia. Im sprawniejsze myślenie tym lepiej zorganizowane działanie. Przychodzące do głowy myśli mogą pojawiać się w postaci pojęć, sądów, w sposób uporządkowany lub w sposób nieuporządkowany. Myślenie asocjacyjne jest myśleniem skojarzeniowym, myślenie świadome ukierunkowane jest na jakiś cel. Materiały myślenia mogą być: dane spostrzeżeniowe, dane wyobrażeniowe (twórcze odtwórcze) nowe pojęcia, sady - schematy poznawcze. Myślenie sensoryczno - motoryczne oparte jest na spostrzeżeniach. Myślenie wyobrażenie przygotowuje do działania. Myślenie pojęciowe oparte jest na schematach poznawczych. Jest najwyższym poziomem myślenia. Myślenie ma dwie warstwy: denotacyjna i konotacyjna. Cecha myślenia są operacje umysłowe: abstrahowanie, klasyfikowanie, analizowanie, syntezowanie. Konieczne jest uświadomienie sobie przekształceń na danym materiale. Nauczanie w szkole ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju myślenia. Ważne jest nie podawanie gotowej wiedzy, lecz stawianie konieczności rozwiązywania problemów. Problemy trzeba rozwiązywać a nie udawać, że są rozwiązane. Nie tylko efekt końcowy jest istotny, ale także droga dojścia do niego. Trzeba dostrzegać zależności między teorią a praktyka. Warto w praktyce wykorzystywać wiedze zdobytą. Aktywność umysłowa powinna być potrzeba. W procesie kierowania myśleniem istotne są: udzielanie wskazówek, stosowanie zadań pomocniczych, stwierdzanie słuszności działania. Myślenie spełnia dwie ważne funkcje: pomaga poznać świat i organizuje nam działanie.

Myślenie charakter}żuje się następującymi cechami:

• zakres (rozległość myśli) - im większe wyrobienie umysłowe tym większy może być zakres myśli;

¹ szybkość - zjawiska zachodzące w myśleniu mogą przebiegać z różną szybkością, cecha ta wiąże się w pewnym stopniu z temperamentem człowieka:

• giętkość (szty^-ność) - pomaga w określonej plastyczności i spontaniczności myślenia. Sztywność nie pozwala uwolnić się od określonych schematów:

• Krytycyzm - to umiejętność kontrolowania wygłaszanych zdań.

Myślenie intuicyjne i dyskursywne. W myśleniu intuicyjnym człowiek nie jest w pełni świadomy jak doszedł do pewnych wniosków. W myśleniu dyskursywnym uświadamiamy sobie poszczególne etapy dochodzenia do pomysłu.

Myślenie twórcze i odtwórcze. Myślenie twórcze polega na rozwiązywaniu problemów. Myślenie odtwórcze polega na sięganiu do doświadczenia i wiedzy.

Myślenie obrazowo - ruchowe: przejawia się w działaniu niż w słowach. Przejawia się u dzieci do 2.5 roku życia.

Myślenie konkretne - wyobrażeniowe: opiera się nie tylko na aktualnych spostrzeżeniach ale także

na wyobrażeniach twórczych i odtwórczych. Pojawia się stosunkowo późno. Spotykane jest u konstruktorów i artystów.

Myślenie abstrakcyjne - logiczne: jest to najwyższy stopień myślenia. Wyraża się w umiejętności wypowiadania swoich myśli przy pomocy symboli słownych, liczbowych i znaków umownych. Pomaga w hierarchizacji ważności informacji oraz oddzielenia elementów istotnych od nieistotnych. Charakteryzuje się używaniem pojęć. Można wymienić trzy stałe składniki pojęć: zakres przypadków, które mogą być zestawione razem: zasadę, która umożliwia zaliczenie przypadków do poszczególnej grupy; nazwę związaną z pojęciem

Zakłócenia myślenia:

• Urojenia - są to fałszywe sądy wypowiadane z przekonaniem o ich prawdziwości. Człowiek taki może sobie przypisywać pewne cechy czy dokonania. Mogą być tez urojenia wielkości, spełnienia jakiejś misji.

• Idee nad\vartościo\ve - przekonania szczególnie ważne i szczególnie słuszne, z którymi człowiek jest silnie związany emocjonalnie a jednak go przekraczają.

• Natręcn\-a myślowe - uporczywie narzucające się myśli, wątpliwości czy wypowiedzi. Przelotnie zdarzają się każdemu, gdy występują często i są trudne do opanowania, to mamy wtedy do czynienia z wyraźną patologią myślenia.

Zaburzenia toku myślenia:

• Goniła myślowa - stan maniakalny, człowiek hiperaktywny. pojawia się watek za wątkiem

• Depresja - spowolnienie albo zahamowanie myślenia. Po urwaniu się myśli następuje poczucie całkowitej pustki w głowie.

• Rozkojarienie myśli - jest to brak związku pomiędzy poszczególnymi fragmentami

wypowiedzi lub całymi zdaniami.

Pomoc ludziom, u których z powodów chorobowych wystąpiły zaburzenia treści lub toku myślenia wymaga dużego wysiłku psychologów lub psychiatrów.

..Ludzi wielkiego formatu rozmawiają o problemach, ludzie średniego formatu rozmawiają o zdarzeniach, ludzie małego formatu rozmawiają innych ludziach".

10. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW (4 FAZY WG KOZIELECKIEGO - WSPÓŁCZESNY PSYCHOLOG) #

I. Dostrzeżenie problemu - gdy człowiek napotyka trudność, odkrywa problem. Najczęściej formułowany w formie pytania. Czł. uwiadamia sobie, że zasób zdobytej wiedzy nie wystarcza do udzielenia jednoznacznej i trafnej odpowiedzi. Wiadomo co trzeba uczynić, ale nie wiadomo jak to zrobić.

II. Analiza - czł. analizuje informacje dotyczące sytuacji. Bada rozbieżności, luki miedzy rzeczywistością a postrzeganiem. Odwołuje się do zdob\tej wcześniej wiedzy, doświadczenia. III. Wytwarzanie pomysłów - wysuwanie hipotez na rozwiązanie problemu. Nowe. metody (najbardziej twórcze mvśljenie). Bardzo ważne jest tu mvślenie intuicyjne.

rw \\ <-i • ftcć-eż.ć>^> , _ , • ' . • r> i

Iv. Weryfikacja pflmyfloryy - sprawdzanie wartości rozwiązania. Pomysły na przyjęcie najlepszej wersji.

11. TEORIA OSOBOWOŚCI „WIELKA PIĄTKA": i

Ostatnio ceniona koncepcją jest tzw. ..wielka piątka" (J _?U):

Pięć składników/wymiarów, które można odnaleźć w każdej osobie. Indywidualność osoby zależy od ich kompozycji. Niektóre właściwości są dobre, a niektóre złe. Każda koncepcja ma ++ i

—. Te wymiary w jakiejś części są związane z uwarunkowaniem genetycznym, ale rozwijają się również pod wpływem środowiska:

1. neurotyczność - j
> decyduje o sprawności w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami :
> wysoka - sprzyja trudnościom adaptacyjnym, utrudnia radzenie sobie ze stresem
> niska - sprzyja zrównoważeniu w radzeniu sobie ze stresem, w budowaniu pozytywnej
samooceny

2. ekstra wersja

> decyduje o jakości, intensywności relacji interpersonalnych

> niska - skłonność do unikania bliskich relacji społecznych, chętnie działa sam. duże zapotrzebowanie na samotność

3. otwartość poznawcza

> decyduje o gotowości do przyjmowania nowych doświadczeń, idei. wartości

> niska - woli trzymać się zasad tradycyjnych, sprawdzonych, działalność odtwórcza

4. ugodowość

> upływa na przekonania

> wysoka - wyraża się zaufaniem do innych, prostolinijność, skromność, poświęcenie.

ustępliwość. Jednoznaczność, przewidywalność. życzliwość, aura bezpieczeństwa > niska - nie traktuje innych z uwagą, wykorzystywanie, manipulowanie, nieufność,

dziwi ich wzruszenie innych

5. sumienność

'r pozwala prognozować aktywność szkolną i zawodowa

''f wysoka - odpowiedzialność, rozwaga, planowanie, podporządkowanie, sukcesy,

perfekcjonizm 'r niska - skłonność do wvsodnictwa i lenistwa, brak sukcesów

12. ELEMENTY OSOBOWOŚCI WG GUILFORDA: >

Istnieje 7 podstawowych cech. Ich układ wyznacza odmienność ludzi. Te cechy to:

1. morfologiczne

f np. siła. wzrost, wygląd

f stają się aspektem osobowości

r wpływają na to. jak siebie widzimy i na relacje z innymi

2. fizjologiczne

r upływają gł. na zachowanie i samopoczucie

3. zdolności

r różnicują ludzi i ich zachownia

f warunkują sprawne działanie \v jakimś kierunku

f ułatwiają zdobywanie wiedzy, umiejętności, ale nie są z nimi tożsame

f można osiągnąć dużą sprawność w jakiejś dziedzinie bez większych zdolności (przy

pomoc\ treningu)

f wysoki poziom zdolności specjalnych to talenty r- najwyższy poziom zdolności to genialność f inteligencja - zdolność rozwiązywaniu problemów w oparciu o zdolności i wiedze:

sprawne procesy myślowe by realizować dobro

4. potrzeby

r dynamizują aktywność każdego człowieka

r człowiek uczy sieje odnajdywać i zaspokajać

r- dążenie do zachowania równowagi organizmu ze środowiskiem

• homeostaza - równowaga

• heterostaza - zaburzenie równowagi

> pobudzanie potrzeb występuje gdy między oczekiwaniami a realizacją potrzeb jest

rozbieżność

> kształtowanie potrzeb jest uzależnione od warunków środowiskowych ^ niezaspokajanie lub nieakceptowanie zaspokojone potrzeby są źródłem konfliktów

wew._? niepokoju, frustracji > rodzaje potrzeb:

• związane z przedmiotami nieożywionymi

" związane z ambicją, sukcesem

¹ związane z poddawaniem się lub przeciwstawianiem się władzy

• związane ze szkodzeniem innym lub sobie

• dotyczące uczuć między ludźmi

• o charakterze społecznym > są zróżnicowane pod względem siły i trwałości > mogą być jawne albo ukryte 'r mogą być dominujące lub sprzeczne zainteresowania

'r powstają w związku z potrzebami i zdolnościami "r specyficzne nastawienie poznawcze i emocjonalne 'r o zainteresowaniu stanowi nie nastawienie, ale działanie 'f im bogatsze tym bardziej wzbogaca się życie psychiczne i osobowościowe 'r- człowiek powinien wykonywać czynności dla niego interesujące 'r zmieniają się i zależą od wieku, zdrowia, wychowania, nauczania 'r szczególne zainteresowania nazywane są zamiłowaniami temperament

'r charakterystyka zachowania typowa dla jednostki "r duże uwarunkowanie biologiczne. To przejaw układu nerwowego r Hipokrates wyróżnił 4 typy: choleryk. sangwinik. melancholik. flegmatyk postawy 'r różne sposoby zachowania wobec osób. przedmiotów

a. ukryte, utajone (gotowość do działania, wewnętrzny stosunek)

b. czynne (konkretne zachowanie) ^ kształtują się w toku życia człowieka, nie natychmiast r elementy postaw:

• poznawcze

opinie

przekonania

poglądy

myślenie uczuciowy

emocje

uczucia

behawioryczny (konkretne działania) *«» współodczuwanie + rozumienie + współdziałanie

13. DOJRZAŁA OSOBOWOŚĆ-KRYTERIA WG ALLPORta

Osobowość wg Allport"a - dynamiczna struktura cech każdej jednostki

Kryteria wg Allport"a:

f udzielanie się na zewnątrz, im większe zaangażowanie tym dojrzalsza osobowość

r okazywanie ciepła w relacjach z innymi, empatia do najbliższych

'f poczucie emocjonalnego bezpieczeństwa, zależy od stopnia samoakceptacji

f realistyczne postrzeganie rzeczywistości, również jako konfrontacja ze zdaniem innych potrzeba posiadania kompetencji, ciekawość poznawcza, zaangażowanie

otwartość na opinie innych ludzi, komunikat od dtugich jako źródło również o samym sobie

umiejętność budowania własnej filozofii życia. cele. sposoby ich realizacji, odporność na

manipulacje

14. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI l

Zaburzenia osobowości obok nerwic należą do najpoważniejszych patologi psychologii klinicznej. Osoby te szukają m. in. Pomocy w Kościele. Częstość występowania takich zaburzeń w populacji sięga kilku procent, a ząb. dyssocjalne (psychopatyczne) występują w większości u mężczyzn. Osobowość zaburzona:

> nie jest to choroba psychiczna ani nerwica

> występuje problem granic czasowych, ale jest to powolny proces (brak np. załamania życiowego)

'r ludzie często mają wysokie aspiracje, ale nie mają możliwości realizacji Kryteria - cechv kliniczne charakteryzujące ludzi z zaburzeniami:

a) niedomagają w nich uczucia wyższe, chłud uczuciową'

b) niedojrzałość psychiczna, brak odpowiedzialności za siebie i innych

c) niezdolność do przewidywania skutków działania, niezdolność do realnego planowania

d) dysharmonia psychiczna, sprzeczność w psychice, sprzeczność wartości

e) egoizm, egocentryzm, egotyzm. instrumentalne traktowanie innych ludzi

f) nieprzystosowanie, sztywność, mała elastyczność, utalone wzorce zachowań

g) Etiologia zaburzeń osobowości.
Czynniki warunkujące powstawanie zaburzeń osobowości:
l . wrodzone (genetyczne)
2. środowiskowe - moea warunkować też mikrouszkodzenia ukł. nerwowego

15. OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA t

Cechv:

f nadmierna wrażliwość na niepowodzenia

'r długie pamiętanie krzywd

'r nieumiejętność przebaczania

f podejrzliwość

r skłonność do zazdrości

r nadmiernie swojej wartości

f pieniactwo. agresywność, wybuchanie

r- przekonanie o spiskowości dziejów

Ogólna charakterystyka: są to osoby dyskonmonijne. pozbawione empatii: drugi czł. jest dla nich zagrożeniem, otwartość na atak: dwulicowość: w religijności powierzchowność, brak refleksji, przedmiotowe podejście do Boga. Bóg jest tym. który karzestąd potrzeba na Niego uważać, nie poszukują opieki duszpasterskiej. Cztery podtypy;

a) ekspens

b) pieniacz o) reformator cl) xxx

16. OSOBOWOŚĆ ANANKASIYCZNA(OBSESYJNO- f KOMPULSYWMA)

Cechv:

f nadmierna ostrożność

> trudność w podejmowani u decyzji

r- brak poczucia bezpieczeństwa

~r przesadny perfekcjonizm

> sztywność i upór w dążeniu do celu

'> natręctwa myśli

> potrzeba nieustannego planowania

> niezdolność moralnego osądu Jeśli są to osobv religijne to cechują się:

'f skrupulanctwem

> paradoksalne wypełnianie prawa

> obsesje, sformalizowaniem

> widzeniem grzechu tam gdzie go nie ma

> nieumiejętność odprężenia się. relaksu

> np. w spowiedzi zapomnienie urasta do rangi zatajenia

/" przymus liczenia np. kafli, stopni, krzeseł, itd.

W duszpasterstwie trzeba nakazać takim osobom: krótkie rachunki sumienia i posiadanie jednego mądrego spowiednika.

17. OSOBOWOŚĆ DYSSOCJALNA (PSYCHOPATYCZNA, _j ASPOŁECZNA)

Cechv:

'f trwała niezdolność do utrzymywania więzi z drugą osobą

f brak empatii

^ bezosobowy stosunek do partnera seksualnego

'*• brak poczucia winy

f nieumiejętność odraczania potrzeb

r- tendencje do szantażu samobójstwem

r- ..palą mosty" w relacjach z ludźmi

'r- niewytrwali (np. nie potrafią skończyć szkoły)

f przeciętny poziom intelektualny

f pasożytniczy tryb życia

>" mają zniszczone reakcje uczuciowe

>" deficyt lęku (np. brawurowa jazda samochodem)

r obniżona odporność na alkohol

>- skłonności do sadyzmu

Ogólna charakterystyka: ludzie ci w dużym gronie maskują się. a okazują swoje prawdziwe oblicze w małych grupach (np. rodzina): do tej grupy należą zarówno ludzie prymitywni jak i ułożeni; osoby te nie praktykują religijnie, duszpasterstwo traktują instrumentalnie.

18. TEMPERAMENT

/6'/H/;m/wć/;/-typow a dla każdego człowieka charakterystyka zachowania, zespól najbardziej stałych wrodzonych właściwości psychicznych, przejawiających się w reakcjach emocjonalnych im emocjonalnej motoryce. Lac."temparamentum"=umiar. Wg.Thomasa t. to sposób zachowania się człowieka. Temperament jest to psychiczny przejaw układu nerwowego-Z. Freud. Elementy temperamentu:

1. Różnicuje ludzi

2. Stałość w ciągu życia

3. Ma podłoże biologiczne

4. Intensywność, siła. ruchliwość Wg.H Rempleina:

-charakterystyczne uczuciowe zabarwienie przeżyć, które decyduje o nastroju podstawowym konkretnego człowieka

-wrażliwość uczuciowa, przejawiająca się stopniem gotowości reagowania na bodźce emocjonalne i sposobem reagowania na nie

-tempo reakcji, dotyczące zarówno aktów myśli i woli i przebiegu uczuć jak oraz działania zewnętrznego.

-siła witalna, z jaką wykonywane są czynności życiowe

Od cech temperamentalnych jednostki zależy sposób jej działania, realizacja celów, jakie przed

sobą stawia.

23. TEMPERAMENT WEDŁUG JUNGA _*

Jung wyodrębnił dwa rodzaje postaw:

Ekstrawertyk- zorientowanie osoby na zewnątrz, relacje na zewnątrz, stara się żyć z innymi pewny

siebie, optymista, bardziej otwarty, śmiały .pełen zapału

Introwertyk- zorientowanie osoby wewnątrz, bardziej powściągliwy, samotność, analiza siebie.

swoich relacji, dotkniecie będzie przez}'wał jako przykrość, wycofanie ze środowiska, zahamowany

Większość ludzi ma postawę ambiwertyków- pomiędzy ekstrawertykiem, ekstrawertykiem

introwertykiem

*Typy temparamentalne uwzględniając funkcje psychiczne: wratenia,rozum, uczucia, intuicja

Stąd wyróżnił 8 typów:

Introwertyk:myśli. uczuć zmysłów.intuicjonalista(intuicji)

Ekstrawertyk: myśli, uczuć, zmysłów.intuicji

24. TYPOLOGIA TEMPERAMENTU WG E. KRETSCHMERA

Znany psychiatra niemiecki. E. Kretschmer. na podstawie wieloletnich obserwacji prowadzonych w klinice psychiatrycznej, doszedł do wniosku, że istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do pewnych chorób psychicznych. Wniosek ten oparty jest na założeniu, że ludzie normalni o danym typie budowy ciała mają określone właściwości psychiczne i odpowiednie skłonności do chorób psychicznych. Tezę tę dokumentuje autor licznymi badaniami dotyczącymi zarówno budowy ciała, jak i właściwości psychicznych, w tym głównie cech. które zalicza do temperamentu.

Jeżeli chodzi o badania nad budową ciała ludzkiego, w klinice psychiatrycznej kierowanej przez Kretschmera prowadzono szczegółowe pomiary ciała. Były one bardzo drobiazgowe. Tak np. wśród ponad 200 pomiarów mierzono m.in. twarz. oczy. nos. wargi, kość jarzmową, szczękę dolna, podbródek, krtań. zęby. podniebienie, uszy. czoło, czaszkę i potylice. W rezultacie tych badań Kretschmer wydzielił cztery typy budowy ciała.

Na temperament składają się według Kretschmera cztery podstawowe właściwości psychiczne. a mianowicie: psychestezja. nastrój, tempo psychiczne i psychomotoryka. Psychestezja to wrażliwość psychiczna na bodźce, która oscyluje miedzy wrażliwością nadmierna i obniżona. Nastrój przejawia się w zabarwieniu uczuciowym przeżyć psychicznych, przy czym zabarwienie to waha się w granicach: przyjemne (wesołe)przykre(smutne). Tempo psychiczne to szybkość przebiegu procesów psychicznych, ich rytm i szybkość następowania po sobie; tempo psychiczne określa się w granicach od zwolnionego do przyspieszonego. Psychomotoryka dotyczy ogólnego tempa ruchów (ruchliwy ociężały), jak również specjalnych sposobów poruszania się (np. sztywny, porywczy. energiczny, płynny).

• Leptosomatyk to człowiek o wątlej budowie ciała, wysoki i chudy. Ramiona szczupłe, klatka piersiowa gładka i wąska, twarz pociągła, nos długi i wąski, kończyny dolne chude i długie. Osoby, u których te cechy ciała występują bardzo wyraźnie. Kretschmer nazywa astenikami (gr. asthenos - słaby). Jest to typ zamknięty w sobie (tzw. autyzm), mało towarzyski. W życiu uczuciowym waha się między drażliwością a oschłością. Cechuje go na ogół sztywność przekonań. Trudno dostosowuje się do otoczenia, skłonny do abstrakcji, despotyczny. Wszystko traktuje na serio.

• Pyknik (gr. pyknos - gruby, gęsty): jednostki otyłe, o bogatej tkance tłuszczowej. Z reguły średniego wzrostu, szyja krótka, głowa okrągła, często łysa. Twarz szeroka, rozlana, tułów rozszerzający się ku dołowi, duży brzuch. W pewnym stopniu jest odwrotnością astenika. Towarzyski, pod względem przeżyć emocjonalnych oscyluje miedzy radością a smutkiem. Łatwo nawiązuje kontakt z otoczeniem, w poglądach raczej realistyczny.

• Atletyk (gr. athlon - zapasy, walka): typ umięśniony o silnej budowie. Wzrost wysoki lub średni, szeroki pas barkowy, wąskie biodra, wydatne kości policzkowe i często wystająca szczeka dolna. Spokojny, mało wrażliwy. Umiarkowany w gestach i mimice. Rzadko występują u niego silne afekty. Ma trudności w przechodzeniu od jednej czynności do innej. Cechuje go mała plastyczność umysłu, sumienność i drobiazgowość. skłonny do padaczki.

• Dysplastyk (gr. dys - źle. plastós - ukształtowany): człowiek o budowie bezkształtnej, nieregularnej. Do grupy tej należą na przykład jednostki mające bardzo wysoki wzrost albo inne deformacje budowy ciała. Dużą cześć w tej grupie stanowią ludzie o zaburzonej regulacji hormonalnej - typy eunuchoidalne. infantylne itp.

Związek między typem budowy ciała a występowaniem pewnych cech psychicznych czy w skrajnej postaci chorób psychicznych wynika, zdaniem Kretschmera. z tego. że zarówno typ temperamentu, jak i typ budowy ciała uwarunkowane są chemizmem krwi. a wiec zależą od pewnych właściwości układu hormonalnego.

Według Kretschmera. szczególnie leptosomatycy i pyknicy przejawiają skłonność do chorób psychicznych, przy czym istnieje duża zbieżność między typem budowy ciała a określona jednostką chorobowa.

25.CHARAKTER CZŁOWIEKA

Punktem wyjścia są różnice indywidualne:

-Jaki jest dla innych?

-Jak się zachowuje?

-Jaki ma styl bycia?

O ile temperament zwłaszcza jego reaktywność decyduje jakdziała człowiek ( szybko czy powoli) o tvle charakter człowieka rozstrzv»a o celach <zodnvch podjęcia choćbv to wiązało się z

* m «—— W f l_: J X. « «- >•

długotrwałym wysiłkiem. Charakter jest szczytowym punktem osobowości. W nim wyraża się to. co jest w nas najistotniejsze, jest najważniejszym czynnikiem decydującym o różnicach indywidualnych ludzkiego działania. Niemiecka psychologia stworzyła nawet charakerystykę.

Składniki struktury charakteru:

1. Realizacja celów(sumienność/balaganiarstwo: dynamiczność/ opieszałość:zaangażowanie/ brak zaangażowania

2. Ustosunkowanie do siebitUprzcs. nad sobą /brak.hart/tkliwość nadmierna) obejmuje sposób traktowania sameao siebie

3, Ustosunkowanie do /w/yc/f (obejmuj e relacje z innymi.pozytywne cechy przejawy, pois cech charakteru(ofiarność /nieuczynność)(czułość/ chlość)(śmialość/wstydliwość)

Charakter możemy kształtować i może się zmienić. Człowiek bez charakteru to chorągiewka, sterowany z zewnątrz Między tym co człowiek deklaruje a co realizuje może występować pewna rozbieżność. Prowadzi do licznych nerwic i depresji. Trudność w ocenie naszego charakteru na zdania sobie sprawy, że człowiek zachowuje się niejednolicie- różnice są w zależności od okoliczności. Ocenić kogoś jest łatwiej niż samego siebie. O charakterze człowieka świadczy hierarchizacja jego potrzeb, przypisywanie priorytetu jednym a odrzucanie innych. Wiąże się to z wypracowanymi nawykami, prezentowanymi poglądami i posiadanymi uzdolnieniami i sprawnościami.

Opis siebie obejmuje trzy rodzaje sądów:

-sądów opisowych

-sądów wartościujących

-sądów normatywnych

Osobowość nie będzie się rozwijać, jeżeli obraz idealny będzie zbyt odległy lub tożsamy z obrazem

realnym. Idealnie gdy „ja idealne" zbliżone do „ja Jestem"...Jesteśmy skazani na rozwój"-

M.Grzywak Kaczyńska. Tylko trzeba wiedzieć Ku czemu masz się rozwijać. To jest istota

chrześcijańskiego rozwoju.

Samoocena- może być zaniżona albo zawyżona. Źródłem s. mogą być opinie innych ludzi Osoby o

zaniżonej albo zawyżonej s. są niej podatne na manipulacje.

26. MOTYWACJA: i

Motywacja - proces, dający napęd do działania, energia, ukierunkowanie na cel. Zespół cech psychicznych/fizjologicznych określających podłoże ludzkich zachowań i zmian tych zachowań. Tak by doprowadziły do zamierzonego celu. Takim celem może być np. zmiana własnego zachowania, osiągnięcie dóbr itp.

Są różne podejścia do motywacji (koncepcje): > zachowanie poprzedzone myśleniem r zachowanie poprzedzone emocjami f teoria nieświadomego motywu r teoria poznawcza (teoria świadomego motywu - uczenia się. świadomego dążenia do celu.

moda)

'f teoria hedonistyczne - ze względu na stan końcowy
r teorie historyczne - zachowania teraźniejsze wypadkowa naszych doświadczeń •;-.

Ważne są 2 właściwości:

1. kierunek - osiągnięcie wyniku zmniejsza motywacje do osiągnięcia celu. ale stanowi satysfakcje i wywołuje emocje pozytywne

2. natężenie - silą i intensywność, im silniejsza motywacja tym trudniej zmienić nastawienie danego człowieka

Badania:

1. Zuckerman:

Poziom optymalnego pobudzenia jest bardzo wysoki szczególnie u sportowców wyczynowych, alpinistów, saperów. Utworzył skale potrzeb mocnych wrażeń (ludzie potrzebują silnej stymulacji)

2. Zigernik:

Badania w^kTinTefecle^^ "przerwanych (lepiej je pamiętamy
powracamy do nich). Ten efekt popycha do zakończenia zadania.
3. Atkinson:

W człowieku jest bardzo silna tendencja do przekraczania siebie. Sukces jest bardzo ważny (w człowieku jest bardzo silna potrzeba sukcesu i unikanie niepowodzeń - w zależności od tego. co przeważa decydujemy się albo na ryzyko, albo na asekurację). Sukces jest tym większy im mniejsza była szansa na osiągnięcie celu. Największa motywacja jest. gdy występuje średnia szansa osiągnięcia i średnia trudność zadania. ¹ 4. Rotter: (???)

Perspektywa czasowa też wpływa na motywację. Dziecko myśli w kategoriach ..tu i teraz". Ważna jest umiejętność odraczania celów/gratyfikacji.

5. Festinger:

Dysonans poznawczy sprawia napięcie motywacyjne.

6. Wodword :

Stwierdził, że jak jest brak to należy to wyrównać. Jest zależność między siłą braku a siłą zaspokojenia - popęd wyrabia nawyk (doświadczenie na szczurze - im bliżej do celu tym szybciej biegły szczury).

7. Maslow:

Ważne są nasze potrzeby. Stworzył piramidę potrzeb (biologiczne, bezpieczeństwa. afiliacji. .... samorealizacji, sarnoaktualizacji) - wyższe nie pojawia się jeśli nie są zaspokojone niższe.

Zjawiska określające ogólną charakterystykę motywacji: l . wzbudzenie energii

2. ukierunkowanie wysiłku na konkretny cel

3. selektywność uwagi (koncentracja na tym. co istotne)

4. integracja reakcji człowieka, postępowanie za wzorcem

5. konsekwentne kontynuowanie czynności, dopóki sytuacja się nie zmieni

Ważne są 2 założenia:

l . wynik czynności musi być oceniony jako potrzebny, pożądany (użyteczność działania) 2. przekonanie, że wynik można osicignać z prawdopodobieństwem większym od zera

27. TYPY KONFLIKTÓW WG MILLERA l LEWINAf

Wyróżnili trzy grupy:

1. PRZYCIĄGANIE PRZYCIĄGANIE - siła motywacji związana jest z przedmiotem konfliktu. Przedmiot ma subiektywna wartość.

2. UNIKANIE UNIKANIE - obydwa wybory jawią się jako subiektywnie negatywne i przykre. Walka wewnętrzna - wybór mniejszego zła (lecz to zawsze będzie wybór zła).

3. PRZYCIĄGANIE ODPYCHANIE \ UNIKANIE - zależy od bliskości obiektu konfliktu. Konflikt fatogenny. Wybierając przedmiot osoba w sumie nie ma wyboru. Im bliżej do celu. tym siła przyciągania i siła unikania jest silniejsza, z tym że siła unikania rośnie szybciej niż siła przyciągania. Ten konflikt wymaga pewnego przewartościowania. Wymaga najwięcej czasu i energii. Może tu wystąpić zjawisko frustracji, ta zaś prowadzi do agresji, która jest proporcjonalna do wartości pożądanego przedmiotu.

28. AGRESJA JAKO INSTYNKT WRODZONY:"*

Lorenz twierdzi}, że człowiek dziedziczy zachowania agresywne, agresja nie jest zachowaniem destrukcyjnym, ale przystosowawczym. Autor teorii implitingu - wdrukowanie (obrazek: rząd kaczek, które podążają za piłką, jedna za drugą jedyne co widziały to to. co jest bezpośrednio przed nią). Wnioski badań nad zwierzętami przeniósł na ludzi. Ludzie są bytami instynktownie agresywnymi.

Freud mówił, że człowiek rodzi się z instynktem thanatos. ta energia jest w człowieku ciągle magazynowana, jak człowiek nie może się wyładować w sposób stopniowy i akceptowalny (np. płacz, przeklinanie, siłownia) to wyładowuje się gwałtownie, może się też przerodzić w autoagresję. Źródłem agresji są konflikty między instynktem życia - eros. a śmierci - thanatos.

29. AGRESJA JAKO POPĘD NABYTY: *

Autorzy tej koncepcji: Dolard. Miller. Sirs.

Przyczyną agresji nie są czynniki wrodzone, ale frustracja. Każda frustracja może wywołać agresję, ale nie musi. może prowadzić do ucieczki, czasem frustracja jest za słaba by j ą wywołać.

Frustracja - człowiek chce osiągnąć cele. ale działania zmierzające do osiągnięcia zostają zniweczone lub cel nie został osiągnięty z innych powodów. Utrudnione lub zniweczone osiągnięcie celu. Jest funkcją 3 czynników: a. Siła dążenia do celu b. Stopień zakłócenia c. Liczba zakłóconych aktywności człowieka zmierzających do osiągnięcia celu

Berkovit~: w powstawaniu agresji biorą też udział czynniki wewnętrzne, szczególnie tzw. bodźce wyzwalające (np. nielubiane obiekty, osoby itp.). Eksperyment: badani oglądają film z walkami boxerskimi. po filmie mogli zadać wstrząs elektryczny różnym osobom (m.in. tym boxerom) - najwięcej wstrząsów dostał boxer pokonany.

30. AGRESJA JAKO ZACHOWANIE WYUCZONE SPOŁECZNIE:

Bandwa: jeśli żyję na świecie i zauważam, że zachowania agresywne są skuteczne to będę postępował agresywnie. Eksperyment: dzieci obserwująjak dorosły zadaje ciosy lalce, a ona zawsze wracała do pionu (pewnie na jakiejś sprężynie). Dzieci naśladują dorosłego, nawet bija się miedzy sobą. Jeśli agresja jest nagradzana, to jest podejmowana chętniej.

Agresja ir mediach: staje się zaletą, jest naśladowana. Oglądanie agresji nie powoduje wyjścia z agresji, ale rodzi agresję.

Eksperyment Kami: laborant obrażał osób}' znajdujące się w laboratorium. Pierwsi badani mogli po tym słownie wyładować agresje na laborancie, a drudzy nie mogli jej wyładować. Badani, którzy mogli się wyładować czuli jeszcze większą wrogość, a nie zmniejszyło to napięcia.

31. REDUKOWANIE AGRESJI:

^ Uświadomić sobie rolę agresji i w odpowiednim momencie się wycofać •/ Uświadomić zło powodowane przez agresję ^ Kara:

• Skutkuje tylko na bardzo krótki czas

• Nie może być tylko aktem zemsty ani agresji

• Musi mieć charakter leczniczy

• Karany nie może być poniżany

• Musi być proporcjonalna do popełnionego czynu " Ukarany musi być świadomy za co jest karany

it , . .ic/ai-.^sMSiWBBsRWBSal

Uczyć ludzi inaczej radzić sobie z problemami

Po zachowaniu agresywnym odwołać się do poczucia humoru np. skwitować żartem

32. SKALA PODATNOŚCI NA DZiAtANIE GRUP KULTOWYCH

Podatność - cecha latentna wpływająca na zachowanie się człowieka Def. wg. Kuncewicza Grupa kultowa (kryteria)

a) posiada charakter kultyczny szeroko rozumiany (jednostka, przedmiot itd.)

b) członkowie werbując nowe osoby zatajają istotne inf. lub posługują się oszustwem wykorzystując tech. psychomanipulacji

c) u członków obserwuje się negatywne zmiany w psychce (irracjonalność zachowań) Czynniki warunkujące przynależność do g. kult.:

a) aspekt przedmiotowy - oferta i manipulacyjne działanie grupy

b) aspekt podmiotowy - podatność danej osoby uwzględniająca osobowość (ludzie otwarci.

poszukujący wartości, ideałów, autorytetów lubiący dyskutowaći szukających łatwych odp.

Łatwych szczęścia), sytuację rodzinną (szczególnie relacja z ojcem - guru. potrzeba

autontetu. konflikty rodź.), aktualną sytuacje życiową (kryzysy, załamania, samotne matki)

i wiek (od!5 do30 lat największa podatność)

Uwarunkowania osobowościowe wpływające na podatność:

Typy osobowości wg. Hassen'a:

> myśliciel - życie intelektualne nad emocjami > wrażliwy - emocje uczucia w nim dominują 'f praktyk - aktywiści, woluntariusze nastawieni na działanie 'r- wierzący - poszukujący Boga w życiu i doświadczeń rei. Wg. Raport watykańskiego:

r potrzeba przynależności, poczucia wspólnoty r poszukiwanie odpowiedzi na temat wartości, prawd wiary > potrzeba bycia wyróżnionym, rozpoznanym r- dążenie do integralności i ścisłego rozróżnienia dobra i zła 'f potrzeba duchowego kierownictwa r- potrzeba wizji szczęścia, optymistycznej przyszłości r potrzeba zaangażowania i włączenia się odczucie przydatności Uwarunkowania społeczne wpływające na podatność: 'f kryzys cywilizacji r kryzys Kościoła i religii /- kryzys rodziny ^ kryzys polityczny i społeczny Interpretacja wyników:

Część A - składa się z pytań odnoszącego się do sytuacji rodzinnej, życiowych potrzeb, syt. kryzysowych, uwarunkowań osobowościowych Wyniki w stenach: od l do 4 - wynik niski od 5 do 6 - wynik średni od 7 do 10 -wynik wysoki

Cześć B - składa się z haseł propagowanych przez grupy kultowe Wyniki: 34 - 76 - wynik bardzo niski 77- 119 - wynik niski 120 - 161 - wynik wysoki 162 - 204 - wynik bardzo wysoki

Wysokie wyniki w części A (steny 7. 8. 9, 10) i w części B (wynik wysoki i bardzo wysoki) mogą wskazywać na ogólną wysoką podatność osobna oddziaływanie g. kult. Nie znaczy to. że osoby o niskich wynikach nie są podatne na takie oddziaływania, każdy musi uważać.

13. PROCES UCZENIA SIĘ: ^

Uczenie się to proces bardzo szeroko rozumiany. Uczymy się wielu rzeczy w przeciągu życia (nie każdy - niektórzy ściągają ©). Uczenie bazuje na prawidłowościach funkcjonowania układu nerwowego.

- O uczeniu się mówimy, gdy mamy na myśli nabywanie nowych doświadczeń.

Uczenie się pojmowane w kategoriach rozumienia. Poprawne wyciąganie wniosków, rozumienie wzorów, symboli itp. Uczymy się wszystkimi zmysłami, ale w warunkach akademickich wykorzystujemy gł. wzroku i słuchu.

Teorie wyjaśniające proces uczenia się:

c. Poprzez bodźce i reakcje - zalicza się tu m.in. warunkowanie klasyczne i instrumentalne.

Nie musi temu towarzyszyć rozumienie, kojarzenie może być mechaniczne, d. Trir. uczenie poznawcze - uczenie się spostrzeżeniowe, rozwiązywanie problemów.

nabywanie wiedzy i złożonych umiejętności. Zaangażowane myślenie, e. Poprzez próby i biedy f. Uczenie si Ew kontekście Piagget 'a - procesy asymilacji i akomodacji

b) SZEROKIE UJĘCIE PROCESU UCZENIA SIĘ:

S Proces nabywania przez człowieka względnie trwałych zmian w zachowaniu na podstawie

indywidualnego doświadczenia S Takie rozumienie przeciwstawione dojrzewaniu S Nie zaliczamy do tego zmian w układzie nerwowym

S Nie zaliczamy tu zmian pod wpływem chemicznym np. amfetamina, środki pobudzające ^ Zachowania takie występują w pewnym wymiarze też u zwierząt

c) WĄSKIE UJĘCIE PROCESU UCZENIA SIĘ:

S Świadome i zamierzone zdobywanie wiadomości i umiejętności

S Dot. Tylko człowieka, z wyłączeniem wczesnego okresu dzieciństwa

S Zdobywanie nowych treści poznawczych na drodze celowego, metodycznego

zapamiętywania

S Podstawową funkcją uczenia jest zapamiętanie i przechowanie wiadomości •t* Ma 2 postacie: > Mimowolne /- Zamierzone

Są 2 teorie ćwiczeń:

a. Transfer Identycznych komponentów - '.v ncwcj suuacji człowiek wykorzystuje to, że dana sytuacja jest analogiczna do dawnej, minionej. Korzystanie z wcześniejszych doświadczeń.

b. Transfer za pomocą zasad- w uczeniu człowiek korzysta z uprzednio poznanych zasad.

Od czego jeszcze zależy zapamiętywanie i uczenie się:

a. Motywacja - przekonanie, że dam radę pokonać trudności. Postawa zaufania do własnych

zdolności i umiejętności, b. Koncentracja uwagi - uwaga ułatwia przechowywanie i przyswajanie treści i odtwarzanie

ich. Wskazane są przerwy, odprężenia dla lepszej koncentracji, c. Zainteresowanie - ułatwia procesy kojarzeniowe i daje lepsze wyniki, d. Leżenie przyjemne przyspiesza kojarzenie, a przykre hamuje, e. Jnleligenc/ti.

Wyjaśnienie jest możliwe, gdy wejdziemy w reguły zachowania przeciętnego człowieka (psychologia naiwna). Każdy stosuje swoją psychologię (tłumaczy swoje zachowania i innych). Wnioski są formułowane na podstawie innych zachowań ludzi i instytucji. Chodzi o właściwości ludzi ł świata. Na gruncie badań społecznych.

I. TEORIA HEIDERA - podstawowa i najstarsza, pozostałe do niej nawiązują. Wyjaśnia tłumaczenie przez ludzi przyczyn na postawie psychologii zdrowego rozsądku. Człowiek jako obserwator nie zadowala się jedynie postrzeganiem zastanej rzeczywistości, ale . poszukuje przyczyny. To rozpoznawanie przyczyn pełni ważną rolę dla podmiotu, który za pomocą metody atrybucji. dąży do porządku i stabilizacji obrazu świata, którego większe zrozumienie, pozwala formułować przewidywania (osoba może podejmować sensowne zadania, oraz planować przyszłość). Obserwator poszukuje przyczyn wśród następujących czynników:

a) wewnętrzne - dyspozycje osobowościowe.

b) zewnętrzne - środowisko: otoczenie.

II. TEORIA JAMESA I DEYYISA - (odpowiedniego wnioskowania), wnioski formułowane na podstawie działań drugiej osoby. We wnioskowaniu szczególną uwagę zwracamy na pewne typy działań:

1) gdzie jest duże prawdopodobieństwo otrzymania informacji - chętniej.

2) gdzie mniejsze - to pomijamy.

Koncentrujemy się na:

1. zachowania w warunkach wolnego wyboru.

2. niespotykany efekt.

3. zachowania o niskim czynniku aprobaty społecznej.

Pewność wnioskowania rośnie w miarę jak zachowanie odchyla się od norm społecznych. Ważna jest też bliskość emocjonalna - deformuje (zniekształca) postrzeganie (intencja, cechy charakteru - rośnie w zależności od emocji). Odniesienie względem korzyści: dobre \ złe dla mnie jest znacznym uproszczeniem danych, następuje eliminacja elementów obiektywnych, pobocznych.

EFEKT PERSONALIZMU: powód zakłóceń, zwiększa pewność sądu obserwatora, co do motywacji (intencje) osoby, gdy mnie osobiście jest zaangażowana w daną sytuacje. Szybciej i pewniej następuje wnioskowanie w nieprzychylnym ustosunkowaniu.

III. TEORIA KELEYA - przyczyna wewnętrznego i zewnętrznego uwarunkowania osobowościowego. Obsensator postępuje analogicznie, jak naukowiec (weryfikacja hipotez). Istotą jest wskazanie na jakiej podstawie (informacje), podmiot dochodzi do określonych źródeł danego zachowania. Wymian':

1. zgodności - na ile coś jest powszechne w populacj i.

2. stałości - konsekwencje zachowań (powtarzalność reakcji bez względu na kontekst i czas \ sytuacji).

3. wyróżnialności - czy reakcja jest taka sama na jeden, konkretny, powtarzający się bodziec.

Od nich zależy wskazanie przyczyny wewnętrznej, bądź zewnętrznej:

-jeśli 1. wysoki. 2. wysoki. 3. niski, to wewnętrzne.

-jeśli 1,213. wysoki, to zewnętrzne.

d) WARUNKOWANIE KLASYCZNE:

Eksperyment - psami Pawiowa - badał wydzielanie śliny w związku z bodźcem zewnętrznym, nazwał to wydzielaniem psychicznym. Podanie psy pokarmu powoduje wydzielanie śliny - nazwał to reakcją bezwarunkowa^ (bez uczenia się dziedziczne). Pokarm jest bodźcem bezwarunkowym. Przed podaniem pokarmu dzwoni dzwonek. Przed eksperymentem tenże dzwonek nie wywoływał reakcji, zaś po kilku próbach przy dźwięku dzwonka wydzielała się ślina. Wydzielanie śliny na dźwięk dzw^ronka to odruch warunkowy. Te zależności dotyczą też ludzi.

Eksperyment Watsona - wykazał, że warunkowanie klasyczne dotyczy też człowieka. Albercik nie miał lęku przed białym szczurkiem. W pewnym momencie przy zabawie ze szczurkiem usłyszał straszny hałas. Ten hałas wywołał płacz. Po kilku takich seriach hałasów przy zbliżaniu się szczurka już samo pojawienie się szczurka wywoływało płacz Albercika. Ten lęk został przeniesiony też na białego królika, białego pieska (pewnie pudełka ©). a nawet Albercik bał się białej odzieży i futra. Watson chciał naprawić zrytą psychikę Albercika. ale mama zabrała go ze szpitala i Watson nie wiedział czy stan dziecka wrócił do poprzedniego.

Modele Pawłowa i Watsona są zbyt uproszczone - nie sposób przyjąć, że uczymy się tylko przez bodźce i reakcje.

e) WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE:

Edward Thorndike przedstawił prawo efektu: zachowanie, które w danej sytuacji wywołuje uczucie zadowolenia związane z ta sytuacja. Jeśli w przyszłości ta sytuacja się powtórzy to owe zachowanie człowieka też pewnie się powtórzy. Jeśli zachowanie wywoływało negatywne odczucia to mało prawdopodobne że się powtórzy. Np. dziecko w McDonaldzie'D dostawało zabawkę do zestawu Happy Meal™. a w Barze Mlecznym-l) jadło aluminiową tyżka to w przyszłości na pewno chętniej zje BigMack'a™ niż Płatki Owsiane™.

Skinner Bwchus skonstruował klatkę z szeregiem dźwigni i przycisków. Zwierzak w tejże klatce mógł przyciskać dowolne dźwignie. Jeśli naciśnięcie dźwigni spowoduje otwarcie pokarmu. to przyszłości zwierzak naciśnie tylko te dźwignie.

Całe zachowanie zwierząt jest instrumentem, wiec to warunkowanie nazwane zostało instrumentalnym. Jednostka uczy się. że w danych warunkach dane zachowanie wywoła konsekwencje: atrakcyjne (nagrody) lub awersyjne (kary). Jednostka nabywa stopniowo tzw. odruchu instrumentalnego. Np. kierowca, który danego dnia dostał mandat za przekroczenie prędkości widząc następnego dnia radiowóz automatycznie zwolni.

Wzmocnienie pozytywne: każda konsekwencja zachowania, która powoduje zwiększenie prawdopodobieństwa wykonania działania w przyszłości. Jest to nagrodzone np. pokarmem i zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia działania w przyszłości

Kara: każda konsekwencja, która zmniejsza prawdopodobieństwo wykonania czynności w przyszłości

Wzmocnienie negatywne: takie wykonanie czynności, które pomoże uniknąć wykonania czynności w przyszłości, pomaga unikać przykrości.

Pomijanie: po wystąpieniu zachowania nie pojawią się konsekwencje ani przykre, ani pozytywne.

Warunkowanie instrumentalne polega na wzmacnianiu samej reakcji jednostki, a nie bodźca warunkowego. Nawyk wykonywany jest bezmyślnie.

34. TEORIA ATRYBUCJI.-..---••*

Zajmuje się uwarunkowaniem naszego zachowania. PROCES ATRYBUCJI: to odpowiedź na pytanie dlac/cgo? (wyjaśnianie czyichś i własnych zachowań). To próba zrozumienia ludzkiego postrzegania, ciągle pytanie o przyczynę. Odniesienie do percepcji społecznej (relacje między ludźmi). POTOCZNIE: to "przypisywanie" czegoś komuś lub czemuś. To jak postrzegamy innych i s\tuacje (efekt stanu, który jest przypisany drugiemu człowiekowi): to wyjaśnieni ludzkich zachowań.

1. Psychologia przednaukoua •*»**^^>"^|«J*-~p*_<t.Ł«k,«,v j»lo •**"l«.«.

2. Psychologia naukowa

a) psychologia jako nauka jwzyrodntcza

h) ps-ych()logia Jako nauka humanistyczna

sposi

8. Biologiczne podstau\ zadumania

a) ośroi/koMY (centralny! tik/aa¹ ner\co\i'y

b) (>h\\-<)Jo\cy uklaJ ner\\-o\\-y

c) autonomiczny układ ner\\o\\~y

dl układ sympatyczny

e) uklad parasYiupaiyczny

9. Człowiek w procesie poznawania

a) Wrażenia . ,, ,-,,

'

h) Spostrzeganie ^7^) »*^" ^; «-M"»^J«"^:i . 1 — ^{IL łUU}< ¹*"^^^t ' ^ ^tfM<>J' i

cl Uwtininkowania ludzkiego spostrzegania

J) Zahurzenia spostrzegania

e) Wyobrażenia

f, "

,i,V Pamięć (t\p\ pamięci, cechy pamięci, zaburzenia pamięci)

h) Myślenie (cech\ m\ sienią, zakłócenia myślenia)

K). RozwiazĄuanie problemóu (4 !az\ u g Kozideckiegol ~ •

\ \ . Teoria osobouości ..\\'ielka Piatka"-

12. Element\ osobouości \\gCiuilforda

13. Dojrzała osobowość - kryteria \\g Allporta

14. Zaburzenia osobouości

15. Osohouośc paranoiczna

16. Osobowość anankastACzna

17. Osobouość J\ssocjaina

18. Temperament

l^e). Sangwinik /

20. Flegmat} k /

21. Melancholik

22. (_ noieiĄ k

23. Temperament \\g Junga

24. Typologia temperamentu u g Kretschmcra

25. Charakter czlouieka

26. \lot\\\acja - dellnicja. \\lasci\\osci (kierunek i należenie), koncepcje, badania: /uckermanna. Zeigernika. Alkinsona. Rollera. l^;eslingera

27. T\ py konlliktóu u g Mi Mera i l.euina 2S. Agresja jako insi\nki \\rodzon\ 2^l). Agresja jako popęd nab\t\ 30. Agresja jako zachouanie \\ \iiczone 3 l . Rcdukouanie agresji

32. Skala Podatności na Działanie grup Kuhou\ch

33. Proces uczenia się

ai szerokie niecić procesu uczenia się

h i \i\iskic niecić procesu uczenia się

cl \\'iiruiikin\ anie klas\'czne

ci) \\.~arunko\\-anie instrumentalne

34. Tez\ związane : ostatnimi \\'\'kiadami

Proces atrybucji został przeintelektualizowany. Teoria nadinterpretacyjna - nie musi tak być koniecznie w życiu przeciętnego człowieka.

SAMOATRYBUCJA - jest ważna, to wyjaśnianie własnych zachowań. Pożytecznym jest poznanie opinii innych ludzi o mnie. do owocnej pracy nad sobą. Sens wiedzy o sobie - postawa efektywnego funkcjonowania. Sam proces uświadamiania:

- obniża lęki. napięcia (których źródłem jest zafałszowany obraz rzeczywistości)

- zmiana stylu życia.

- poprawa jakości życia.

SPIS TREŚCI:

1. PSYCHOLOGIA PRZEDNAUKOWA...........................................................................................2

2. PSYCHOLOGIA NAUKOWA.......................................................................................................2

3. BIOLOGICZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA ................................................................3

4. BEHAWIORYSTYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA.................................................3

5. POZNAWCZY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA,,,,,,,,,,,,„,,„„,,,.,,,,,,,,,,4

6. PSYCHOANALITYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA ...............................................4

7. HUMANISTYCZNY SPOSÓB WIDZENIA CZŁOWIEKA.........................................................4

8. BIOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA...........................................................................4

9. CZŁOWIEK W PROCESIE POZNAWANIA................................................................................?

10. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW (4 FAZY WG KOZIELECKIEGO - WSPÓŁCZESNY PSYCHOLOG)...............................................................................................................................

11. TEORIA OSOBOWOŚCI.,WIELKA PIĄTKA":...................................................................... 16

12. ELEMENTY OSOBOWOŚCI WG GUILFORDA:.................................................................... 17

13. DOJRZAŁA OSOBOWOŚĆ - KRYTERIA WG ALLPORT'A................................................ 18

14. ZABURZENIA OSOBOWOŚCI................................................................................................. 19

15. OSOBOWOŚĆ PARANOICZNA.............................................................................................. 19

16. OSOBOWOŚĆ ANANKASTYCZNA (OBSESYJNO-KOMPULSYWMA)............................20

17. OSOBOWOŚĆ DYSSOCJALNA (PSYCHOPATYCZNA. ASPOŁECZNA) .........................20

18. TEMPERAMENT,,.,,.....................................................................................................,,,,,20

23. TEMPERAMENT WEDŁUG JUNGA ,,,,,,,,,,,,,,„,,,„,,,,„„,,,,,,,,,„,„.21

24. TYPOLOGIA TEMPERAMENTU WG E. KRETSCHMERA.................................................. 21

25.CHARAKTER CZŁOWIEKA .....................................................................................................22

26. MOTYWACJA:...............'............................................................................................................23

27. TYPY KONFLIKTÓW WG MILLERA I LEWINA..................................................................24

28. AGRESJA JAKO INSTYNKT WRODZONY: ,„,„„,,,„„,,,„,,„,,,„„„„„25

29. AGRESJA JAKO POPĘD NABYTY: ,,,„„,„„„,,„„,„,„,„„,,,„„„„„25

30. AGRESJA JAKO ZACHOWANIE WYUCZONE SPOŁECZNIE:,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.25

31. REDUKOWANIE AGRESJI:,,, ................................................................................................ 25

32. SKALA PODATNOŚCI NA DZIAŁANIE GRUP KULTOWYCH ,,„„,„,,,,„,,„,,26

33. PROCES UCZENIA SIĘ:............................................................................................................27

34. TEORIA ATRYBUCJI..,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,28 SPIS TREŚCI:,,,,,,,......................................................................................................................30

3

---