1. prasa, system prasowy, rynek prasowy

Prasa:

• W sensie technicznym - urzadzenie słuzace do wyciskania, badz te# drukowania

• W sensie potocznym - ogół dzienników i czasopism, ukazujacych sie na terenie

jakiegos kraju

• W sensie normatywnym - (okreslone przepisami ustawy z 1984 roku) dzienniki i

periodyki, czyli tzw. prase drukowana a tak#e media elektroniczne

Definicja ta musi byc zmieniona. Musi stac sie adekwatna do rzeczywistosci wydawniczej.

Powinna ona brac pod uwage tak#e tresc i funkcje.

System - zbiór wzajemnie powiazanych elementów, wyodrebnionych z otoczenia ze wzgledu

na te powiazania. Relacje miedzy elementami systemu tworza jego strukture

System prasowy - zbiór instytucji uczestniczacych w procesie komunikowania masowego o

charakterze periodycznym; Bedac zło#ona całoscia, stanowi jednoczesnie element wiekszej

całosci, jaka jest panstwo. Na jego kształt i strukture du#y wpływ maja czynniki zewnetrzne,

w tym zwłaszcza warunki społeczno-ekonomiczne, prawne i ustrojowo-polityczne, istniejace

w danym panstwie.

Polski system prasowy składa sie z dwóch rodzajów instytucji medialnych:

• Instytucje, z rezultatami pracy, których konsumenci maja bezposredni kontakt

(wydawnictwa prasowe oraz nadawcy telewizyjni i radiowi)

• Instytucje, z rezultatami pracy, których konsumenci na co dzien nie obcuja (agencje

prasowe, agencje kolporta#u)

Rynek prasowy - ogół stosunków wymiennych miedzy kupujacymi i sprzedajacymi prase

oraz ogół stosunków społecznych miedzy odbiorcami i dysponentami prasy' na jego kształt

wpływaja stosunki handlowo-ekonomiczne obejmujace sprzeda# pism, programów radiowych

i telewizyjnych; rzadzi sie zasada popytu i poda#y; wa#na jest tak#e głebokosc rynku

reklamowego

2. Typologiczne i terminologiczne watpliwosci zwiazane z definicja prawna pojecia prasa

Definicja ta zbudowana jest wyłacznie z formalnych wyznaczników, takich jak czestotliwosc

ukazywania sie, numer itp. Jest to zbyt ogólne, poniewa# pozwala na zakwalifikowanie do

kategorii „prasa” tak#e to co nie pełni społecznych funkcji prasie własciwych. Np. krzy#ówki

i dowcipy.

Wada jest te# mało precyzyjna formuła „stałe przekazy teleksowe”, zarówno pod wzgledem

technicznym jak i gdy przez analogie przeniesiemy ten zapis na faksy. Wówczas praktycznie

ka#dy przekaz za ich posrednictwem mo#na by nazwac prasa.

Zbyt nieprecyzyjny fragment „wszelkie istniejace i powstajace w wyniku postepu

technicznego srodki masowego przekazywania” zwłaszcza w obliczu rozwoju Internetu.

Trzeba tez usunac „tele- i radiowezły zakładowe”, które nie powinny byc obecnie specjalnie

wymieniane w definicji.

3. Główne wyznaczniki systemu medialnego RP

1. Zmiana relacji miedzy panstwem a system medialnym

2 Demonopolizacja działalnosci kolporta#owej

3. Likwidacja prewencyjnej instytucjonalnej cenzury panstwowej

4. Likwidacja uprzywilejowanej monopolistycznej pozycji w systemie medialnym RSW

5. Utworzenie sektora mediów publicznych

6. Utworzenie KRRiT

7. Otwarcie polskiego systemu medialnego na kapitał zagraniczny

8. Prywatyzacja i komercjalizacja tresci mediów

9. Powstanie systemu mediów katolickich

4. Pojecie „dziennik' - watpliwosci typologiczne, terminologiczne i organizacyjno-prawne

Dziennik - umownie prasa codzienna to dwie kategorie wydawnictw prasowych: dzienniki i

gazety, czyli pisma ukazujace sie odpowiednio 5-6 i 2-3 razy w tygodniu.

Według UNESCO dziennik to - ka#de pismo, które dla odbiorców stanowi podstawowe

zródło bie#acych informacji, bez wzgledu na czestotliwosc ukazywania sie. Jest ich ok. 80.

Według OBP UJ- wyró#nikiem dziennika nie tylko jest ogólnoinformacyjny charakter, ale

tak#e czestotliwosc wydawania danego tytułu. Jest ich ok. 67.

Ró#nie traktowanie sa tak#e takie pisma, które maja nawet po kilkanascie dodatków (mutacji)

regionalnych, a tak#e powtarzalne dodatki tematyczne. Jedni twierdza, #e to pojedyncze

tytuły, inni zas, #e dodatki trzeba liczyc osobno. Np. „Gazeta Wyborcza” jako 1 lub jako 18

terenowych mutacji.

Zgodnie z ustawa dziennik to - ogólnoinformacyjny druk periodyczny lub przekaz za pomoca

dzwieku oraz dzwieku i obrazu, ukazujacy sie czesciej ni# raz w tygodniu”. W sprzecznosci

stoi z tym rzeczywistosc. Istnieje bowiem np. „Przeglad Sportowy”, który nie jest

ogólnoinformacyjny.

Nie ma w Polsce klasycznego dziennika (7 razy w tygodniu). Wiekszosc ukazuje sie 5-6 razy

(aktualne, czysta lub rozszerzona informacja), a niektóre nawet 2-3 razy (selekcja materiału,

komentarze i publicystyka). Ta ostatnia grupe prasoznawcy proponuja nazywac gazetami.

Zauwa#alny jest brak ujednolicenia terminologii.

5. Aktualna struktura i cechy prasy codziennej w Polsce

Dzienniki dzielimy na podstawie ró#nych kryteriów:

Kryterium zasiegu terytorialnego - czyli wielkosci obszaru, na którym dziennik jest

dostepny w sprzeda#y kioskowej. Wyodrebnia sie trzy kategorie:

• Pisma ogólnokrajowe - rozpowszechniane na terenie całego kraju; na ich tresc

składaja sie przede wszystkim materiały dotyczace zagadnien interesujacych wszystkich

aktywnych politycznie i społecznie obywateli. Uczestnicza w demokratyzacji #ycia

społecznego.

• Pisma regionalne - dostepne tylko na czesci terytorium (jedno województwo lub

wiecej); mniej miejsca na sprawy ogólnokrajowe i miedzynarodowe, a wiecej spraw z

regionu;

• Pisma lokalne - w obrebie jednej miejscowosci czy gminy

Nastepował tak#e proces specjalizacji pism (po 1990).

6. Ewolucja formuły wydawniczej dzienników w Polsce po roku 1989.

Po roku 1989 formuła prasy codziennej zmieniła sie w sposób zasadniczy. Podkreslic

zwłaszcza nale#y, i# nie ma obecnie w Polsce typowego dziennika bedacego organem jakiejs

konkretnej partii, organizacji czy opcji politycznej. „Trybuna” okresla sie mianem „gazety

socjaldemokratycznej” a „Głos” „gazety prawicowej”. Pozostałe uznawane sa za niezale#ne.

Wydawcy natomiast czesto umieszczaja w winietach etykiety, sugerujace profil lub

okreslajace krag ich odbiorców. Np. „Kycie Warszawy” - „codzienne pismo dla wy#szych

sfer” itp. Nastepował tak#e proces specjalizacji. Niektórzy nowi własciciele dawnych

dzienników ogólnoinformacyjnych stwierdzili, i# szansa zdobycia odpowiednio licznego i

wiernego kregu odbiorców jest dostarczana systematycznie i podawana w sposób

kompetentny informacja fachowa, obejmujaca okreslone dziedziny. Np. „Puls Biznesu” itp.

7. Omówic definicje pojecia czasopismo

Czasopismo (art. 7 pt. 2.3 1984):

„druk periodyczny ukazujacy sie nie czesciej ni% raz w tygodniu i nie rzadziej ni% raz w roku”

Inne wymogi formalne, wynikajace z definicji prasy, takie jak stały tytuł, numer bie#acy itp.,

równie# musza byc spełnione.

Definicja zbudowana jest w oparciu tylko o czynnik czestotliwosci ukazywania sie danego

tytułu, nie uwzgledniajac jego tresci.

W rozumieniu prasoznawczym czasopismo to - periodyk nie tylko ukazujacy sie z okreslona

czestotliwoscia, ale równie# zawierajacy tresc, na która składaja sie materiały dziennikarskie,

a ponadto spełniajacy funkcje społeczne przypisane prasie (informacyjna, opiniotwórcza itp.).

Powinny wiec byc inaczej traktowane czasopisma takie jak „Polityka”, a inaczej

„Działkowiec”.

8. Główne cechy typologiczne czasopisma

Grupa czasopism jest bardzo liczna i stanowi wieksza czesc rynku prasowego w Polsce.

Obecnie wydawanych jest ich ok. 5400 tytułów. Grupa ta charakteryzuje sie:

• Du#a liczba

• Du#a dynamika rozwoju (od 1989 wzrost liczby o ok. 80%)

• Du#e zró#nicowanie w obrebie czasopism:

a) w pionie - na rynku pojawiaja sie coraz to liczniejsze pisma o jasno

sprecyzowanym profilu, dla okreslonego odbiorcy

b) w poziomie - w obrebie tej samej kategorii, powstaja zarówno pisma ekskluzywne

jak i takie dla przecietnych odbiorców; np. „Twój Styl” i „Pani Domu”

• Wzmo#ony udział reklam, których ilosc jest niemal#e nieograniczona

• Bardzo du#y udział kapitału zagranicznego

a) przejecie wiekszosci akcji

b) wprowadzenie tzw. kalki, czyli identycznego pisma z tym wydawanym w innym

kraju

c) wydawanie polskojezycznych wersji zachodniego pisma - „Playboy”

9. Główne kryteria i zasady klasyfikacji czasopism

Pierwszym kryterium jest czestotliwosc ukazywania sie czasopism. Na jego podstawie

wyró#niamy:

• Tygodnik - w miare stabilna grupa ok. 200 tytułów

• Dwutygodniki - podobnie jak tygodniki, ale stopniowy spadek ilosci; ok. 95 tytułów

• Miesieczniki - najdynamiczniej zmieniajaca sie grupa; ok. 800

• Dwumiesieczniki - stabilna grupa ok. 200 tytułów

• Kwartalniki

• Półroczniki

• Roczniki

Zauwa#alna jest tendencja przybywania pism, które ukazuja sie rzadziej ni# co tydzien, gdy#

ludzie nie maja czasu na prase.

Im wieksza amplituda czasowa tym z reguły bardziej specjalistyczny charakter, mniejszy

nakład oraz wyrazniej okreslony profil odbiorców. Im zas czestsze tym bardziej ogólne.

Czasopisma dzielimy tez ze wzgledu na zasieg terytorialny:

• Ogólnokrajowe

• Regionalne

• Lokalne

Trzecim kryterium jest zawartosc (tresc). Nie jest on jednak jednoznaczny. Na jego

podstawie wyró#nia sie:

• Prasa opinii - do tej kategorii nale#y ok. 100 tytułów, przewa#nie tygodników i

miesieczników. Tworza grupe elitarna -p dla czytelników z wy#szym wykształceniem

itp. Np. „Wprost”. Charakterystyczne jest podejmowanie problemów politycznych,

swiatopogladowych, ideowych etc. Czestym te# jest du#y artykuł przewodni (cover

story). Z redakcjami czesto współpracuja eksperci i specjalisci. Rynek prasy opinii jest

stabilny i nasycony.

• Magazyny - znacznie liczniejsza grupa (ok. 1,5 tys). Bardzo zmienna kategoria.

Czesto magazyny przeznaczone ju# nie sa dla wszystkich, a dla wyodrebnionej ze

wzgledu np. na płec, wiek, wykształcenie, grup potencjalnych czytelników. Dobór

tematów unikajacych spraw trudnych. Wiekszosc spraw łatwych i przyjemnych. Jezyk

zbli#ony do potocznego. Styl prosty. Wysoki stopien ilustracyjnosci. Wzglednie stała

struktura ka#dego numeru. Wsród magazynów wyró#niamy

a) uniwersalne - dla wszystkich np. „Polityka”

b) wyspecjalizowane - dla wybranej grupy np. „Wedkarz Polski”

• Czasopisma instrukta#owo-szkoleniowe - do konca lat osiemdziesiatych tworzyły ta

grupe przede wszystkim pisma PZPR, słu#ace popularyzacji problemów pracy

ideologicznej i szkolenia partyjnego, a tak#e dalej czasopisma bran#owe, zawodowe itp.

Grupa ta zaspokaja potrzeby zawodowe okreslonych profesji. Sa to wiec pisma naukowe,

fachowe i edukacyjne. Zazwyczaj to miesieczniki. Nie zamieszczaja w ogóle fotografii,

maja stała strukture, małe nakłady. Np. „Zeszyty Prasoznawcze”. Spora grupa to pisma

dla rolników, lekarzy i tytuły techniczne. Tak jak magazyny to grupa bardzo zmienna.

Jeszcze inne kryterium to krag odbiorców. Jest ono najmniej konkretne. Wyró#niamy np.:

prase dziecieca, młodzie#owa, religijna, dla wsi, rozrywkowa, społeczno-polityczna,

motoryzacyjna, erotyczna, kulturalna itp. Lista jest wrecz nieograniczona, gdy# krag

odbiorców nie jest kryterium wystarczajaco precyzyjnym.

10. Prasa lokalna w Polsce - jej status, formuła wydawnicza, funkcje społeczne

Dzienniki lokalne - zarówno obecnie jak i w przeszłosci to najmniej liczna grupa tytułów.

Tworza ja dzienniki wydawane wczesniej przez RSW Prasa - Ksia#ka - Ruch oraz pare

nowych, które weszły ju# w latach 90. Szacuje sie, #e stanowia one nie wiecej ni# 15% ogółu

prasy codziennej w Polsce. Np. „Trybuna Łódzka”, „Express Bydgoski”

Po 1990 pojawiło sie mało nowych dzienników lokalnych z powodu:

• Koniecznosc rywalizacji z prasa regionalna i terenowymi dodatkami „Gazety

Wyborczej”

• Brak długofalowego wsparcia kapitałowego

• Słabosc rynku reklamowego

• Bariera kadrowa - brak odpowiednio wykształconych ludzi

Dzienniki lokalne publikuja w wiekszosci materiały dotyczace spraw danego miasta czy

gminy. Bardzo rzadko natomiast pisza o sprawach z kraju czy ze swiata. Czesto zawieraja

informacje u#ytkowe (kina, apteki itp.)

Czasopisma lokalne - tzw. prasa sublokalna. Niski nakład. Sa adresowane wyłacznie do

społecznosci danej jednostki terytorialnej. Po 1989 nastapił gwałtowny rozwój tych

czasopism, spowodowany przemianami polityczno-społecznymi oraz wprowadzaniem

demokracji. Sprzyjały temu kolejne wybory samorzadowe, parlamentarne i prezydenckie.

Stanowia grupe ok. 2 tys tytułów, która to jest najbardziej zmienna. Wiekszosc z nich

utrzymuje sie z funduszy samorzadowych lub dzieki ró#nego rodzaju organizacjom.

Pod wzgledem statusu instytucjonalno-prawnego wyró#niamy czasopisma lokalne:

• Wydawane przez lokalne struktury partii politycznych i zwiazków zawodowych

• Bedace nieformalnymi organami władz samorzadowych

• Zarzadzane przez apolityczne stowarzyszenia i fundacje

• Stanowiace czasopisma zakładowe, zarówno firm prywatnych jak i spółdzielni czy

zakładów panstwowych

• Stanowiace własnosc prywatna

• Majace zwiazek z instytucja Koscioła

Ogólnie pasa lokalna przyczynia sie do lepszego obiegu informacji na poziomie lokalnych

społecznosci. Integruje je oraz kontroluje działalnosc władzy na danym terytorium. Niestety

czesto sponsor, czy to organizacja czy tez osoba prywatna, próbuje wpływac na tresci

zawierane w pismie, przez co naruszana jest jego niezale#nosc.

11. Cechy i funkcje prasy opinii

Prasa opinii - realizowana głównie w formie publikacji o charakterze publicystycznym w

najszerszym rozumieniu pojecia. Sa to wiec analityczne teksty dziennikarskie, zawierajace

przemyslenia, poglady i uwagi ró#nych autorów, a tak#e stanowisko wobec wa#niejszych

aktualnych problemów i wydarzen. Redakcja pism opinii czesto drukuje te# opracowania o

charakterze eksperckim, a tak#e raporty z badan naukowych, opatrujac je nierzadko

komentarzem. Kształtowanie opinii przejawia sie równie# w innych formach dziennikarskiej

wypowiedzi: w wywiadach, felietonach, dyskusjach redakcyjnych itp. Wa#nym tez jest udział

czytelników w wymianie pogladów.

Grupa ta to ok. 100 tytułów, adresowanych zazwyczaj do osób z wy#szym wykształceniem.

Sa one mało ilustrowane. Posiadaja stała grupe odbiorców. Teksty w nich zawierane mówia o

wa#nych sprawach z kraju i ze swiata. Np. : „Polityka”, „Wprost”, „Przekrój” itp.

12. Magazyny - ich rodzaje, cechy i funkcje społeczne

Magazyny - najliczniejsza grupa czasopism (ok. 1,5 tys), bedaca najbardziej zmienna. Czesto

magazyny przeznaczone ju# nie sa dla wszystkich, a dla wyodrebnionej ze wzgledu np. na

płec, wiek, wykształcenie, grup potencjalnych czytelników. Dobór tematów unikajacych

spraw trudnych. Wiekszosc spraw łatwych i przyjemnych. Maja one bowiem dawac

mo#liwosc relaksu i odpre#enia czytelnikowi. Jezyk zbli#ony do potocznego, niemal#e

całkowicie wypierajacy wyrazy trudne, fachowe a tak#e jezyki obce. Wa#nym jest dotarcie do

jak najszerszego grona odbiorców. Styl prosty. Wysoki stopien ilustracyjnosci i atrakcyjnosci

szaty graficznej oraz dynamizm w redagowaniu. Wzglednie stała struktura ka#dego numeru.

Wiekszosc współczesnych magazynów zamieszcza na swych łamach publikacje o charakterze

poradniczym. Wsród magazynów wyró#niamy: uniwersalne - dla wszystkich np. „Polityka” i

wyspecjalizowane - dla wybranej grupy np. „Wedkarz Polski”

13. Współczesne periodyki instrukta>owo-szkoleniowe

Czasopisma instrukta>owo-szkoleniowe - do konca lat osiemdziesiatych tworzyły ta grupe

przede wszystkim pisma PZPR, słu#ace popularyzacji problemów pracy ideologicznej i

szkolenia partyjnego, a tak#e dalej czasopisma bran#owe, zawodowe itp. Grupa ta, bedaca

niemal#e równie liczna jak magazyny, zaspokaja potrzeby zawodowe okreslonych profesji np.

nauczycieli, lekarzy itp., którzy musza stale podnosic swoje kwalifikacje i wiedze fachowa.

Sa to wiec pisma naukowe, fachowe i edukacyjne. Zazwyczaj to miesieczniki. Nie

zamieszczaja w ogóle fotografii, maja stała strukture, małe nakłady. Np. „Zeszyty

Prasoznawcze” Tak jak magazyny to grupa bardzo zmienna. Wsród czasopism instrukta#owoszkoleniowych

wyró#niamy wiele subkategorii. Najwa#niejsze z niech to:

• Pisma adresowane do rolników - np. „Działkowiec”

• Czasopisma dla srodowiska lekarskiego - np. „Gazeta Lekarska”

• Gazety o zajmujace sie tematem marketingu i reklamy - np. „Media i Marketing”

Podobnych subkategorii podac by mo#na było wiele. Wystarczy zajrzec do dowolnego

katalogu prasy.

14. Ewolucja formuły wydawniczej czasopism w Polsce po roku 1989

Widoczna tendencja jest rosnaca popularnosc czytelnictwa magazynów. Decyduje o tym

przede wszystkim atrakcyjnosc formuły wydawniczej, zwłaszcza na tle prasy opinii i pism

instrukta#owo-szkoleniowych. Maja one bowiem bogata szate graficzna, wysoki stopien

ilustracyjnosci i sa dynamicznie redagowane. Przykładem tego jest niesłabnaca popularnosc

takich pism jak: „Poradnik Domowy” czy „Claudia”. Do rozwoju takich pism przyczyniaja

sie zwłaszcza wydawcy zagraniczni.

Znacznie słabsza pozycje maja obecnie tytuły instrukta#owo-szkoleniowe. Przed 1989 były

one niezwykle wa#ne, lecz w momencie uwolnienia sie rynku czasopism z pod kontroli PZPR

czytelnictwo takich pism znacznie zmalało. Sa one obecnie niezwykle waskim zbiorem,

skierowanym wyłacznie do okreslonej grupy.

Prasa opinii zas, na naszych oczach coraz bardziej przybli#a sie do magazynów. Wystarczy

zaobserwowac zmiany, do jakich doszło w takich tygodnikach jak „Wprost” czy „Polityka”.

7

Ka#dy kolejny numer zawiera du#a ilosc ilustracji, czesto porady itp. Jedynie „Tygodnik

Powszechny” jak dotad oparł sie tej tendencji.

15. Główne formy kolporta>u prasy w Polsce

Kolporta> zgodnie z definicja słownikowa - „stałe rozpowszechnianie, rozprzedawanie,

roznoszenie ksia#ek, pism itp. wsród odbiorców i prenumeratorów”. Formy kolporta#u prasy

drukowanej to:

• Prenumerata - zamawianie okreslonej liczby numerów danego pisma, które nastepnie

dostarczane sa droga pocztowa. Jest to najdawniejsza forma. Obecnie jest forma

dodatkowa, do której wydawcy zachecaja ni#szymi cenami. Jest równie# nadal

dominujaca w przypadku pism ukazujacych sie rzadko (np. roczników), pism fachowych

i wydawanych poza granicami kraju. W przypadku dzienników jednak nie popularna,

gdy# szybciej kupic mo#na w kiosku ni# dostac poczta.

• Sprzeda# kantorowa - zakup bie#acego numeru i numerów archiwalnych w siedzibie

nadawcy

• Sprzeda# uliczna - obecnie nie praktykowana. Gazeciarz dzier#awił pewna ilosc pism

i sprzedawał je na ulicy, otrzymujac od ka#dego prowizje

• Sprzeda# przez wyspecjalizowane punkty sprzeda#y - poprzez siec sieci kiosków badz

stoisk w wiekszych centrach handlowych. Obecnie jest to najpopularniejsza forma

• Dystrybucja przez Internet - rozpowszechnianie pisma w postaci elektronicznej. Jest

to forma najnowsza

16. Organizacja kolporta>u prasy w Polsce w latach 1945-2000

Zaraz po wojnie (1945-1949) kolporta# prasy w Polsce był zdecentralizowany. Nie było

ogólnokrajowej instytucji zajmujacej sie dystrybucja prasy drukowanej. Ka#dy wydawca na

własna reke zajmował sie kolportowaniem swych tytułów, przez co zasieg prasy był w

znacznym stopniu ograniczony. Prenumerata praktycznie nie istniała. Powszechna była zas

sprzeda# uliczna.

W 1950 roku rozpoczał sie etap kolporta#u scentralizowanego w Polsce, sprawowanego przez

panstwo. 20 XII 1949 utworzono, na mocy rozporzadzenia rzadu, panstwowe

Przedsiebiorstwo Upowszechniania Prasy i Ksia#ki „Ruch” (PUPiK), zabierajac wydawcom

majatek (samochody, lokale, pracowników) niemal#e siła. W latach piecdziesiatych i

szescdziesiatych PUPiK działało pre#nie. O jego sile swiadczył fakt, i# w ciagu pietnastu lat

zorganizował gesta siec punktów sprzeda#y prasy (ok. 30 tys).

28 XX 1972 KC PZPR podjeło decyzje o właczeniu PUPiK do RSW. Właczono równie#

wydawnictwa ksia#kowe. Tak powstał RSW Prasa Ksia#ka Ruch. Zachował on monopol na

dystrybucje prasy, tyle #e nie panstwo a bezposrednio partia miała kontrole nad kolporta#em.

Sytuacja zmieniła sie dopiero w 1990, kiedy to powołano do #ycia Komisje Likwidacyjna

RSW Prasa Ksia#ka Ruch. Miała ona decydowac o dalszych losach przedsiebiorstwa. Jedni

uwa#ali, i# nale#y powołac do #ycia szereg samodzielnych spółek, inni zas i# pion

kolporta#owy powinien przejsc w gestie Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Doszło do tego 28

IV 1991, kiedy to minister utworzył Przedsiebiorstwo Kolporta#owe RUCH.

15 IV 1992 PKH RUCH przekształcono w jednoosobowa spółke akcyjna skarbu panstwa

RUCH S.A. W ciagu czterech lat miała ona ulec prywatyzacji. Nie doszło do tego do dzis.

Obecnie Ruch jest dominujaca firma kolporterska na rynku, zajmujac sie dystrybucja ponad

2,5 tys tytułów. Posiada siec ok. 19 tys kiosków i dostarcza prase do ok. 10 tys punktów

sprzeda#y. Jako jedyny ma zasieg ogólnopolski. Zgodnie ze swym statutem nie mo#e

8

odmówic dystrybucji #adnego tytułu, którego wydawca przyjmuje warunki finansowe

RUCHU.

Inne firmy, które pojawiły sie po 1990 sa miedzy innymi: Kolporter S.A. - dystrybuuje ponad

1500 tytułów, Yard Press - ok. 1200 i Goniec Polski - 800 tytułów. Sa to jednak firmy co

najwy#ej ponadregionalne. Firma Europress zas zajmuje sie wyłacznie importem pism

zagranicznych.

17. Rola i znaczenie kolporta>u prasy w warunkach rynku prasowego

wydawcy i czytelnika.

W warunkach rynku prasowego wydawcy, jaki istniał w Polsce w okresie PRL-u, znaczenie

kolporta#u było drugorzedne. Prasa drukowana utrzymywała sie nie z wpływów ze sprzeda#y

i reklam, a z dotacji panstwowych, przez co wydawca nie musiał tak naprawde dbac o

dystrybucje swego pisma. W takiej sytuacji liczba zwrotów i sprzeda#y przestawała miec

znaczenie.

W warunkach rynku prasowego czytelnika zas, kolporta# stanowi czesc niezbedna. Obecnie

od sprawnego kolporta#u, powiazanego z monitorowaniem rynku zale#y kondycja finansowa

ka#dego pisma. Głównym zródłem dochodów wiekszosci tytułów stała sie sprzeda#

powierzchni reklamowej. Keby zas korzystnie ja sprzedac, trzeba trafiac do odpowiednio

du#ej liczby odbiorców.

Na poczatku lat dziewiecdziesiatych wydawcy zaczeli propagowac idee konkurencji na rynku

firm kolporterskich. To bowiem zapewnia stałe podnoszenie jakosci usług, co z kolei jest

korzystne dla wydawców.

18. Pozytywne i negatywne nastepstwa obecnosci kapitału zagranicznego na

polskim rynku prasowym.

Od poczatku lat dziewiecdziesiatych toczy sie spór o wady i zalety udziału kapitału

zagranicznego w polskich mediach. Wczesniej w okresie PRL nie było mowy o kapitale

obcym.

Argumentem za był wówczas stopien zacofania polskich mediów, które jedynie za pomoca

napływu zagranicznego kapitału byłyby w stanie przejsc proces modernizacji techniki i

postepu w sferze organizacyjnej. Przeciwnicy natomiast twierdzili, i# ucierpiała by na tym

polska kultura i wartosci narodowe.

Pierwsza inicjatywa kapitału zagranicznego było stworzenie przez norweski koncern Orkla

Media, na przełomie 1989 i 1990 „Dziennika Dolnoslaskiego”. Pismo jednak nie przetrwało

długo. W sferze mediów audiowizualnych zas pierwszym okazało sie powstałe w Krakowie

„Fun Radio”, zało#one z udziałem francuskiego koncernu Roberta Herrsanta, które pózniej

przekształciło sie w RMF FM.

Nasilenie zainteresowania sie polskim rynkiem nastapiło wraz z likwidacja RSW PKR.

Pojawiło sie wówczas wiele niezale#nych pism, w wiekszosci przeznaczonych do sprzeda#y.

Obecne prawo prasowe nie reguluje w #adnym stopniu kwestii udziału kapitału zagranicznego

w polskim rynku. Doprowadziło to do napływu owego kapitału i powstania wielu nowych

pism. Najczesciej dochodziło do wykupywania udziałów w, zarówno dawniej istniejacych jak

i nowo powstajacych tytułach. Np. 98% wykupił Marquard Media w „Przegladzie

Sportowym”.

Inna droga zaanga#owania w polski rynek było wprowadzanie tzw. kalek - polskojezycznych

wersji czasopism zagranicznych. Np. „Tina”, „Claudia” itp. Podobnie rzecz sie miała z

tworzeniem polskich edycji zachodnich tytułów. Np. „Playboy”, „Elle”. Jeszcze inna było

9

tworzenie całkiem nowych tytułów, których włascicielem był zagraniczny wydawca. Np.

„Fakt”.

Obecnie jesli chodzi o dzienniki tylko „Trybuna” i „Nasz Dziennik” nie maja zagranicznych

udziałowców. Najwiekszymi koncernami na rynku polskim sa: Orkla Media i Neuer Passauer

Presse.

Jesli chodzi o rynek mediów elektronicznych, w ustawie o radiofonii i telewizji ustalono, i#

wpływy kapitału zagranicznego nie moga wynosic wiecej ni# 33%. Powszechnie sie jednak

uwa#a, i# próg ten podwy#szony powinien zostac do 49%.

Dzieki kapitałowi zagranicznemu dokonał sie olbrzymi postep techniczny w polskich

mediach, nie mo#liwy za pomoca jedynie krajowych srodków. Zwiekszono i ulepszono

objetosc tytułów prasowych itp. Pojawiło sie wiele dodatków tematycznych do istniejacych

ju# gazet, Mo#liwym stało sie równie# tworzenie sie mutacji regionalnych du#ych pism.

Negatywnym czynnikiem jest niestety postepujaca komercjalizacja i obni#anie poziomu

intelektualnego zamieszczanych w mediach tresci. Wa#nym stał sie zysk a nie wartosciowy

przekaz.

19. KRRiT - status, zakres kompetencji i rola w systemie medialnym RP

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - rozpoczeła swa działalnosc 1 III 1993. Jedni

uwa#ali, i# powinien to byc organ opiniotwórczy, zło#ony z osób cieszacych sie

powszechnym szacunkiem społecznym i stanowiacych tzw. „rade autorytetów moralnych”.

Inni zas oponowali, i# ma to byc ciało zło#one wyłacznie z fachowców majacych du#e

doswiadczenie w sferze mediów. Ostatecznie doszło do kompromisu. Zapis ustawowy: „W

skład KRRiT wchodzi dziewieciu członków powołanych: 4 przez Sejm, 2 przez Senat i 3 przez

Prezydenta, sposród osób wyró%niajacych sie wiedza i doswiadczeniem w zakresie srodków

masowego przekazu”. Kompromis był oczywiscie polityczny.

Ustawa o radiofonii i telewizji okresla KRRiT jako „organ panstwowy własciwy w sprawach

radiofonii i telewizji”. Dalej stwierdza, i# „KRRiT stoi na stra%y wolnosci słowa w radiu i

telewizji, samodzielnosci nadawców i interesów odbiorców oraz zapewnia otwarty i

pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji”. Wspólnie z Prezesem Rady Ministrów kreuje

ona polityke w dziedzinie Radia i TV, a tak#e powinna inicjowac postep naukowo-techniczny

i kształcic kadr w dziedzinie R i TV.

Kompetencje KRRiT:

• Okreslanie, w warunkach upowa#nien ustawowych, warunków prowadzenia

działalnosci przez nadawców

• Podejmowanie, w zakresie ustawy, rozstrzygniec w sprawach koncesji na

rozpowszechnianie i rozprowadzanie programów

• Sprawowanie kontroli działalnosci nadawców

• Współpraca z własciwymi organizacjami i instytucjami w zakresie ochrony praw

autorskich, praw wykonawców, praw producentów oraz nadawców programów

radiowych i telewizyjnych

• Okreslanie wysokosci miesiecznego abonamentu z tytułu u#ytkowania odbiorników

radiofonicznych i telewizyjnych

Przewodniczacego wybieraja członkowie Rady ze swojego grona. Kadencja członków wynosi

6 lat. Co dwa lata nastepuje zmiana 1/3 członków. KRRiT z mocy ustawy upowa#niona jest

do wydawania rozporzadzen i podejmowania uchwał. Odpowiada za swa działalnosc co roku

przed Sejmem, Senatem i Prezydentem składajac im sprawozdania. W przypadku odrzucenia

owego sprawozdania przez Sejm nastepuje rozwiazanie KRRiT. Tak sie jednak nigdy jeszcze

nie zdarzyło. Członkowie rady sa praktycznie nieodwołalni. By do tego doszło, koniecznym

jest zaistnienie jednego z nastepujacych czynników:

- Zrzeczenie sie pełnienia funkcji przez dana osobe

- Choroba trwale uniemo#liwiajaca pełnienie funkcji

- Skazanie prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestepstwa z winy umyslnej

- Naruszenie przepisów o radiofonii i telewizji stwierdzone orzeczeniem Trybunału

Stanu

W latach 1993-1994 nastapił pierwszy proces koncesyjny. Wtedy to koncesje otrzymały trzy

radia o zasiegu ogólnopolskim - RMF FM, Radio Zet i Radio Maryja, 132 radiostacje lokalne

i jedna ponadregionalna a mianowicie Rozgłosnia Harcerska. W zakresie telewizji tylko jeden

nadawca ja otrzymał - Polska Telewizja Satelitarna Polsat S.A. Na ponadregionalna

działalnosc zas otrzymała Telewizja Wisła . O zasiegu lokalnym zas 11 stacji. Drugi proces

koncesyjny zakonczył sie w 1996.

KRRiT w stopniu zadowalajacym wywiazuje sie z powierzonych jej zadan. Dzieki niej

wprowadzony został ład w sektorze mediów elektronicznych, a tak#e podstawy prawne,

regulujace funkcjonowanie radia i telewizji w Polsce i relacje miedzy nadawcami

publicznymi i komercyjnymi.

20. Reklama i sponsoring w polskich mediach - stan prawny i praktyka

W ustawie o radiofonii i telewizji powiedziane jest, i# „reklamy powinny byc wyraznie

wyodrebnione w programie i oznaczone w sposób nie budzacy watpliwosci, %e sa reklamami i

nie pochodza od nadawcy”. Równie# czas trwania reklam regulowany jest przez ta ustawe:

„reklama nie powinna zajmowac wiecej ni% 15% dobowego czasu nadawania i nie wiecej ni%

12 minut w czasie godziny”. Owe maksymalne czasy emisji reklam mo#e, przy przyznawaniu

koncesji danej stacji, zmieniac KRRiT. Ona równie# poprzez rozporzadzenia mo#e ustalac

inne warunki zwiazane z reklamami w mediach elektronicznych.

W maju 1993 KRRiT przyjeła rozporzadzenie w sprawach zasad działalnosci reklamowej w

programie radiofonii i telewizji. Okresliło ono :

• Kiedy nadawca mo#e przerywac audycje w celu nadania reklam

• W jakiej formie moga wystepowac reklamy

• Jakich audycji nie wolno przerywac reklamami

• Jakie formy reklamy sa niedopuszczalne

KRRiT wymaga, by reklamy nadawane były w blokach, wyró#nione w sposób wizualny i

dzwiekowy na poczatku i na koncu bloku. W ramach tego oznaczenia musi miescic sie słowo

„REKLAMA”. Nadawcy publiczni nie moga przerywac swych audycji reklamami.

Komercyjni zas moga je przerywac, lecz tylko pod warunkiem, #e:

- Mineło 20 minut od rozpoczecia audycji lub od poprzedniej przerwy w tej audycji

- Filmy fabularne moga byc w okresie pierwszych 45 minut przerwane raz

- Nie mo#na przerywac dzienników, audycji o tresci religijnej i audycji

przeznaczonych dla dzieci, które trwaja krócej ni# 30 minut

Zakazane jest wykorzystywanie w reklamach wizerunków lub głosów osób wystepujacych w

audycjach informacyjnych, lub programach dla dzieci. Zakazana jest tak#e reklama

oddziaływujaca na podswiadomosc.

31 VIII 1993 KRRiT wydała rozporzadzenie regulujace sponsoring. Wskazuje ono, i# nazwa

sponsora nie mo#e byc emitowana nie dłu#ej ni# 8 sekund (jednego sponsora) 15 (dwóch) i

nie dłu#ej ni# 25 sekund w pozostałych przypadkach. Okresla tak#e których audycji

sponsorowac nie wolno:

_ Audycje informacyjne

_ Audycje publicystyczne o tresci społeczno-plitycznej

_ Audycje poradnicze i konsumenckie

_ Audycje zwiazane z wyborami

_ Audycje religijne

21. Radiofonia w Polsce - podstawy prawno-organizacyjne, struktura,

funkcje społeczne

1 III 1993 weszła w #ycie ustawa o radiofonii i telewizji. Rzadzi ona swiatem mediów w

Polsce. Jej najwa#niejszymi postanowieniami były:

• Odebranie panstwu monopolu w zakresie radia i telewizji

• Dopuszczenie mo#liwosci legalnego działania audiowizualnych mediów

komercyjnych (o ile maja koncesje)

• Przekształcenie radiofonii i telewizji panstwowej w publiczna

Strukture radiofonii publicznej tworzy obecnie 18 jednoosobowych spółek akcyjnych Skarbu

Panstwa - miedzy innymi „Polskie Radio S.A.” oraz spółki zawiazane celem tworzenia

regionalnych programów radiowych. Rozpowszechniaja one 24 programy radiowe - 4

ogólnokrajowe, 17 regionalnych, 2 miejskie oraz 1 przeznaczony dla Polonii za granica.

Polskie publiczne programy radiowe przyjeły zasade komplementarnosci oferty, czyli nie

konkurowania miedzy soba o tego samego słuchacza. Ka#dy z programów wyodrebnia swój

profil, układ ramowy itp.

1) Program I Polskiego Radia - najbardziej uniwersalny i masowy. Informuje

odbiorców o poczynaniach władzy. Pełni te# funkcje opiniotwórcza i edukacyjna.

Rozpowszechnia i promuje Polska kulture i sztuke itp.

2) Program II PR S.A. - nadawany obecnie na tych samych czestotliwosciach co radio

BIS. Ma charakter literacko-muzyczny. Promuje kulture wy#sza. Dba tak#e o

publicystyke i informacje kulturalna, krytyke literacka itp.

3) Program III PR S.A. - ma charakter informacyjno-muzyczny. Wa#nym dla niego

jest udział słuchaczy w audycjach, oraz pomoc przy organizacji akcji charytatywnych

(np. WOSP). Kierowany do ludzi młodych z wy#szym wykształceniem

zamieszkujacych du#e miasta. Jest najbardziej komercyjny.

4) Program IV PR S.A obecnie Radio BIS. - ma charakter stricte edukacyjny.

Skierowany głównie do dzieci i młodzie#y. Współpracuje z MEN-em.

5) Program V PR S.A. - program skierowany do polonii zamieszkujacej poza granicami

Polski

W czasie pierwszego procesu koncesyjnego (1993) decyzjami KRRiT pojawiły sie trzy stacje

o zasiegu ogólnopolskim : RMF FM, Radio Zet i Radio Maryja, oraz 160 lokalnych. W

drugim procesie zas rozdysponowane zostały pozostałe czestotliwosci i poprawione

mo#liwosci i warunki nadawania ju# istniejacych stacji.

Współczesna oferta radiofonii jest dosc bogata. Obok radia publicznego rozwineło sie

całkiem niezle komercyjne a tak#e koscielne. W przyszłosci zapewne wieksza publicznosc

zdobywac beda programy sformatowane, np. Radio Classic, Tok FM.

22. Telewizja w Polsce - podstawy prawno-organizacyjne, struktura,

funkcje społeczne

1 III 1993 weszła w #ycie ustawa o radiofonii i telewizji, która stanowi podstawe prawna

działalnosci telewizji w Polsce. Jej warte podkreslenia stwierdzenia to:

• W ciagu roku w programie telewizyjnym nale#y wyemitowac nie mniej ni# 60%

audycji zrealizowanych przez krajowe firmy producenckie

• Co najmniej 10% rocznego czasu nadawania programu na audycje krajowe

zrealizowane przez innych producentów ni# sam nadawca

Na strukture organizacyjna telewizji publicznej w Polsce składa sie jednoosobowa spółka

Skarbu Panstwa „Telewizja Polska S.A.” oraz 12 oddziałów regionalnych, emitujacych

własne programy. W sumie na strukture programowa składaja sie: dwa programy

ogólnokrajowe - I PR i II PR TVP S.A., program „TV Polonia” i 12 programów

regionalnych.

Analiza programów ogólnopolskich telewizji publicznej (I i II PR TVP S.A.) - najwiecej

emituja filmów - 36,7% dalej publicystyka - 14,3%, rozrywka - 13,1%, informacja - 9,2,

edukacja - 8,9%, sport - 4,9% itp.

TV Polonia - nadawany jest droga satelitarna. 97,3% to audycje produkcji polskiej. Nadaje

ona wiele audycji powtórkowych - jest ich ok. 59%.

Program regionalnych osrodków zazwyczaj składa sie z trzech czesci: programu własnego -

59%, programu jednolitego dla wszystkich osrodków - 24% oraz retransmisji audycji

emitowanych w innych programach (zwłaszcza TV Polonia i II PR TVP S.A.).

Zaskakujacym jest wiekszy udział filmów - 55%. Czesto nadaja programy tak#e kierowane

do mniejszosci narodowych. Potrzebne sa zmiany i polepszenie warstwy informacyjnej.

Programy regionalne nie maja konkurencji na rynkach regionalnych.

W rezultacie pierwszego procesu koncesyjnego 1 III 1994 koncesje otrzymała Polska

Telewizja Satelitarna Polsat. Do dzis jest on jedynym nadawca komercyjnym o zasiegu

ogólnokrajowym. Nieco pózniej koncesje otrzymała TV Wisła i TVN - ponadregionalne. W

1997 obie te telewizje sie scaliły a TV Wisła zmieniła nazwe na TVN Południe.

Specyficznym kanałem jest tak#e Canal Plus Polska - w wiekszosci czasu kodowany. Tak

naprawde jest on programem ogólnopolskim. Nadaje filmy, seriale i transmituje wydarzenia

sportowe.

Wartymi zauwa#enia sa tak#e programy zachodnie emitowane w polskiej wersji jezykowej -

np. Discovery, Eurosport czy HBO.

Oddzielnym tematem jest telewizja kablowa. Obecnie KRRiT zarejestrowała 461 operatorów,

którzy zarzadzaja 898 sieciami telewizji kablowej. Jest to niezwykle dynamicznie rozwijajacy

sie segment rynku telewizyjnego. 23 X 1997 KRRiT przyjeła rozporzadzenie, w którym

przewiduje sie, #e w tzw. pakiecie podstawowym musza byc wszystkie programy telewizji

publicznej, tak#e regionalne dostepne na danym terenie.

24. Transformacja systemu medialnego RP - zało>enia, kierunki, formy,

tempo, nastepstwa

Transformacja polskich mediów rozpoczeła sie w latach 90 i miała scisły zwiazek z

przemianami ustrojowym. Wyznacznikami owej transformacji sa:

• Zmiana relacji miedzy panstwem a systemem medialnym - złamanie monopolu

panstwa na media. Do konca lat 80-tych panstwo miało absolutny monopol, który

sprawowało na dwa sposoby:

- De facto - co do prasy, nigdzie nie było napisane i# nie moga istniec pisma

prywatne, ale jednak na publikacje musiało zgodzic sie GUKPPiW, które

przyznawało papier i drukarnie

- De jure - gwarantowany był prawem, a konkretnie ustawa o Komitecie ds.

Radiofonii i Telewizji z 2 XII 1960, który wykluczył mo#liwosc legalnego

funkcjonowania prywatnego radia i TV. Odstepstwem były radiowezły zakładowe

i Rozgłosnia Harcerska.

Monopol okreslało tak#e rozporzadzenie antysatelitarne ministra Łacznosci z 20 II 1986.

Formami załamania sie monopolu „de facto” i ograniczenia „de jure” były:

- Ustawa z 11 IV 1990 nowelizujaca prawo prasowe, a dotyczaca zmiany przepisów

regulujacych działalnosc wydawnicza

13

- Ustawa o Radiofonii i telewizji z 29 XII 1992

• Zmiana zasad prawnych funkcjonowania mediów - w odniesieniu do prasy system

koncesyjny zastapiony został rejestracyjnym. Na rynku odtad mo#e istniec ka#de pismo,

którego wydawca zarejestruje je w Sadzie Okregowym na danym terenie. Sad mo#e

odmówic jedynie gdy pismo o takim tytule ju# istnieje lub gdy tresc rejestrowanego

pisma nawołuje do wojny, wasni religijnych czy rasizmu.

Media elektroniczne potrzebowały zmiany prawa. W latach 1990-1993 powstało ok. 55

nadawców pirackich. Wprowadzono Ustawe o RiT - 1 III 1993.

• Dopuszczenie mo>liwosci legalnego funkcjonowania mediów komercyjnych - na

tych samych prawach co publiczne

• Likwidacja cenzury prewencyjnej i instytucjonalnej - cenzura pojawiła sie na

mocy dekretu rzadowego w 1946 roku. Powołał on do #ycia Główny Urzad Kontroli

Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW). Wnioski o zniesienie tego prawa wysuwano

w czasie Okragłego Stołu ale dopiero 6 VI 1990 wprowadzono system rejestracyjny

• Likwidacja uprzywilejowanej pozycji RSW „Prasa-Ksia>ka-Ruch” - 22 III 1990

przyjeto ustawe likwidacji koncernu, który dotad był monopolista. Powołano Komisje

Likwidacyjna.

• Utworzenie KRRiT - nadano jej range organu konstytucyjnego, majacego

rozstrzygac sprawy zwiazane z działalnoscia mediów w Polsce

• Zmiany w kolporta>u prasy - pojawienie sie na rynku ok. 60 nowych firm

prywatnych zajmujacych sie dystrybucja prasy. Np. „Kolporter S.A.”, „Yard Press” itp.

• Likwidacja monopolu PAP

25. Media - władza - polityka: czy media w Polsce stanowia rzeczywiscie

„czwarta władze”?

Pojecie „czwarta władza” trzeba widziec w kontekscie Monteskiuszowskiego trójpodziału.

Nale#y ja jednak postrzegac w kontekscie instytucji kontroli społecznej, jako mo#liwosci

wpływania mediów na zachowanie i postawy odbiorców w panstwie demokratycznym,

kreowania okreslonego obrazu rzeczywistosci oraz reprezentowania interesów społeczenstwa

w relacjach z władza.

Do zaistnienia tego stanu konieczne jest spełnienie warunków:

• Niezale#nosc srodków komunikowania masowego

• Powstanie w panstwie zdolnej do natychmiastowej reakcji na publikacje opinii

publicznej

• Wysoki poziom kwalifikacji, profesjonalizm i poszanowanie etyki wsród

dziennikarzy

Do najwa#niejszych funkcji mediów w Polsce zaliczamy przede wszystkim funkcje krytyki i

kontroli czyli pietnowanie nadu#yc władzy i zapobieganie im przez nagłasnianie nagannego

postepowania władzy.

Kontrola społeczna regulowana jest przepisami prawa prasowego, ustawa o radiofonii i

telewizji oraz innymi normami, przez co dochodzi czesto do konfliktów media - panstwo.

Pojawia sie wiec problem ograniczenia wolnosci mediów, co w znacznym stopniu ogranicza

ich władze.

---