T. Maruszewski

„Procesy poznawcze i procesy emocjonalne”

rozdz. 10

Poznawcze teorie emocji

Procesy poznawcze odgrywają ważną rolę we wzbudzaniu stanów emocjonalnych, a także wpływają na ich ekspresje oraz na samokontrole. Procesy poznawcze są młodsze i z czasem zyskały przewagę w regulacji zachowania, w szczególności zaś w regulacji zachowania w zmiennych warunkach wymagającej znacznej elastyczności. Jednakże u człowieka emocje odgrywają inną rolę aniżeli u zwierząt, ponieważ mogą znajdować się w służbie procesów poznawczych, a procesy poznawcze mogą być w służbie emocji.

Przykładem emocji w służbie procesów poznawczych mogą być indywidualne preferencje w wyborze jakiegoś obiektu zaspokajającego potrzeby.

Natomiast przykładem procesów poznawczych w służbie emocji może być ułatwienie spostrzegania pewnych sygnałów, które pozwalają człowiekowi wyjść z trudnych sytuacji, czy też przypominanie sobie informacji, które wcześniej wydawały się niedostępne. Jednakże bardzo często procesy poznawcze mogą zniekształcać emocje, modyfikować ich przebieg albo blokować dostęp do ich rzeczywistych źródeł.

Emocje powstają wtedy, kiedy ludzie starają się wyjaśnić powstałe u nich pobudzenie odwołując się do rozmaitych czynników tkwiących w sytuacji, które można obarczyć odpowiedzialnością za powstanie tego pobudzenia.

Jednak nie zawsze jest tak, że człowiek poszukuje na zewnątrz czynników, które mogłyby obarczyć odpowiedzialnością za pojawienie się jego stanu. Ludzie mogą uruchamiać u siebie różne myśli, które stają się zaczątkiem emocji. Co więcej myśli te mogą być wzbudzane w sposób automatyczny za pomocą torowania. Wzbudzanie u badanych pewnych przekonań za pomocą efektu torowania stawało się źródłem emocji: badani interpretowali swoje pobudzenie fizjologiczne odwołując się do zaktywizowanych w sposób automatyczny przekonań. Natomiast ludzie doświadczający niewyjaśnionego pobudzenia fizjologicznego poszukują dostępnych wyjaśnień tego pobudzenia, kiedy takich wyjaśnień nie da się znaleźć w środowisku zewnętrznym, ludzie zwracają się w kierunku własnego wnętrza i odwołują się o łatwo dostępnych treści (czyli takich, które zostały ostatnio zaktualizowane).

Clore, Ortony i Collins uważają, że kluczowe znaczenie w powstawaniu emocji odgrywają procesy oceny. Sposób oceniania osoby, zdarzenia czy sytuacji warunkuje to, jaka emocja się pojawi. Ta sama osoba czy sytuacja może być oceniana przez różnych ludzi na różne sposoby i tym samym może prowadzić do różnych emocji. Ale skoro zostanie już sformułowana pewna ocena, pojawia się potencjał do zareagowania określoną emocją.

Prawo konstytucji emocji głosi: ludzie reagują na znaczenie sytuacji, a nie na samą sytuacje. To znaczenie jest głoszone przez jednostkę.

Zróżnicowanie emocji, przeżywanych przez ludzi można wyjaśnić tym, że różnie interpretują oni znaczenie pewnej sytuacji.

Ludzie maja ukryte koncepcje powstawania emocji i że te koncepcje są społecznie podzielane. Dzięki tym ukrytym teoriom emocji możliwe jest komunikowanie emocji, a w szczególności komunikowanie dotyczące emocji złożonych.

Komunikowanie emocji wymaga znajomości reguł kodowania zdarzeń emocjonalnych, czyli reguł oceny. Emocje, które wiążą się z niewielkim przetwarzaniem poznawczym, jak np. wstręt, mają bogate analogony metaforyczne.

Teza o poznawczym uwarunkowaniu emocji głosi, że emocje uwarunkowane są przez strukturę, treść i organizacje reprezentacji oraz przez procesy, które operują na treściach poznawczych. Autorzy zastrzegają się, że procesy te nie muszą być świadome.

Autorzy twierdzą, że emocje powstają w odpowiedzi na trzy klasy czynników. Pierwszą stanowią zdarzenia i ich konsekwencje; drugą - sprawcy i ich działania; trzecią natomiast - obiekty i ich właściwości. Emocje wywoływane przez te trzy klasy czynników tworzą odrębne grupy. Procesy oceny w wypadku każdej klasy opierają się na odmiennych kryteriach. Zdarzenia oceniane są na podstawie ich relacji wobec celów jednostki, aktorzy i ich działania - na podstawie własnych lub cudzych standardów, natomiast obiekty oceniane są na wymiarze lubienia-nielubienia.

Klasyfikacja emocji oraz kryteria ich oceny

Czynniki sprawcze	Zdarzenia i ich konsekwencje		Działania sprawców		Obiekty
Ocena ze względu na	Cele		Standardy		Postawy
		Konsekwencje dla innych	Konsekwencje dla siebie	Sprawca „ja”		Sprawca „inny”
Przykłady emocji	Niechęć, litość	Nadzieja, strach, radość, cierpienie	Duma, wstyd	Podziw, obwinianie	Miłość, nienawiść

Zdarzenia obejmują zmiany w otoczeniu, które nie zostały wprowadzone w sposób zamierzony i instrumentalny, nie są skutkiem planowanego działania. Działania z kolei mają charakter instrumentalny i intencjonalny - są planowane i ich celem jest uzyskanie czegoś ważnego dla ich sprawców. Działania mogą być wykonywane nie tylko przez ludzi, lecz także przez zwierzęta czy przedmioty martwe (mówi się przecież o „złośliwości rzeczy martwych”).

Przedstawiona powyżej tabela wskazuje, że emocje człowieka nie stanowią jednolitej grupy, że zróżnicowane są mechanizmy ich powstawania i że emocje mogą rożnie wpływać na zachowanie. Teoria emocji winna obejmować szerokie spektrum zjawisk, a nie tylko reakcje na proste właściwości obiektów. Do prostych właściwości obiektów odwoływały się przede wszystkim koncepcje zwolenników prymatu emocji nad poznaniem. Pełna teoria emocji obejmuje różne właściwości czynników wyzwalających emocje.

W tej koncepcji silny nacisk kładzie się na to, że emocje są odpowiedzią na zmiany w otoczeniu. Dwie spośród trzech grup czynników wyzwalających emocje dotyczą procesów zachodzących w otoczeniu lub w samej jednostce.

Zmienność tych procesów ograniczona jest przez różne reguły, a tym samym są one mniej lub bardziej przewidywalne.

Rola emocji w procesach poznawczych

Emocje wpływają na różne procesy poznawcze, a niekiedy są nawet warunkiem

wstępnym ich uruchomienia. Funkcje emocji w procesach poznawczych można podsumować w kilku punktach:

1. Funkcja orientacyjna - emocje dostarczają informacji o obiektach, zdarzeniach i osobach ważnych z punktu zaspokojenia potrzeb;

2. Funkcja aktywacyjna - emocje dostarczają energii koniecznej do uruchomienia i przeprowadzenia różnych operacji poznawczych;

3. Funkcja modulacyjna - emocje dostarczają takiej ilości energii, która zapewnia optymalne funkcjonowanie procesów poznawczych; funkcja ta może załamywać się, gdy emocje są bardzo silne lub trwają bardzo długo, albo też jednostka nie potrafi zrobić nic, aby sobie z nimi poradzić;

4. Funkcja metapoznawcza - związana jest z orientacją we własnych procesach poznawczych i z wyborem takich procedur poznawczych, które mogą być najbardziej efektywne w danej sytuacji.

Funkcja orientacyjna to przede wszystkim wykrywanie w otoczeniu rzeczy istotnych z punktu widzenia potrzeb i celów jednostki. Emocje dostarczają jednak znacznie bogatszych informacji o otoczeniu aniżeli tylko informacji wpływających na zachowanie w wymiarze „dążenie - unikanie”. Emocje dostarczają znacznie bogatszych informacji o rzeczach pozytywnych i zagrażających.

Zaburzenie funkcji orientacyjnej emocji prowadzi do dużych zmian w funkcjonowaniu psychicznym oraz w zachowaniu.

Aleksytymia czyli syndrom osobowości polegający na trudnościach w uzyskiwaniu dostępu do własnych procesów emocjonalnych.

Emocje u aleksytymków nie pełnią funkcji orientacyjnej, nie są one busolą, która wskazywałaby im kierunek ich życia. Aleksytymicy nie potrafią podejmować decyzji, ponieważ emocje nie mówią im, jaka alternatywa jest dla nich alternatywą preferowaną. Emocje ich są zbyt słabe, a poza tym ludzie ci nie potrafią odróżniać emocji od doznań somatycznych. Aleksytymicy nie potrafią marzyć na jawie, stąd też pozbawieni są kontaktu z sytuacjami wywołującymi emocje. Duże trudności sprawia im zrozumienie metaforycznych komunikatów emocjonalnych. Brak dostępu lub ograniczony dostęp do orientacyjnej funkcji emocji sprawia, że aleksytymicy napotykają szczególnie duże trudności w tych sytuacjach, w których kontakt z emocjami ma zasadnicze znaczenie, a więc w życiu intymnym i osobistym. W życiu zawodowym - jeśli nie wymaga ono odwoływania się do emocji - mogą być ludźmi odnoszącymi wiele sukcesów.

Ponieważ życie emocjonalne alekstymików jest stłumione, często pojawiają się

u nich choroby psychosomatyczne, takie jak zawał mięśnia sercowego, nadciśnienie czy wrzody żołądka i dwunastnicy. Choć aleksytymicy w ograniczonym zakresie korzystają z orientacyjnej funkcji emocji, starają się jednak skompensować ten brak. Ta kompensacja opiera się na wykorzystaniu ze społecznie podzielanych norm emocjonalnych.

Normy te mają charakter preksryptywny: określają, w jaki sposób należy reagować w pewnej sytuacji. Dzięki temu aleksytymicy orientują się, jakie zachowania emocjonalne i ekspresyjne są najbardziej odpowiednie w danej sytuacji. Zachowują się więc tak, jak gdyby przeżywali rozmaite emocje, choć faktycznie jest to tylko ujawnianie ekspresji. Otoczenie nie dostrzega z reguły ubóstwa emocjonalnego. Z drugiej strony jednak osoby te mają ograniczony dostęp do norm spontanicznych, które określałyby ich własny zindywidualizowany styl reagowania emocjonalnego. Ich zaburzenia dotyczą głównie emocji „prywatnych”, a więc takich, dla których nie ma jasno zdefiniowanych społecznie reguł postępowania.

Wyraźnie widzimy, że w niektórych wypadkach ludzie potrafią skompensować braki w orientacyjnej funkcji emocji, w niektórych zaś nie. Ale nawet tam, gdzie ludzie potrafią skompensować wskazane deficyty, ponoszą oni pewne koszty. Takim kosztem jest podwyższona tendencja do zapadania na choroby psychosomatyczne; życie emocjonalne tych ludzi traci swój blask i spontaniczność, dominuje u nich lęk bądź nastrój depresyjny.

Specyficzne problemy ujawniają się wówczas, kiedy u człowieka dominują emocje jednego rodzaju. Wtedy emocje te modyfikują odbierane komunikaty - ludzie łatwiej dostrzegają informacje, które są treściowo związane z tymi emocjami, a także mają trudności w odkodowaniu ich metaforycznego znaczenia.

Funkcja aktywacyjna emocji związana jest z tym, że stanowią one - łącznie z motywacją „układ zasilania” dla procesów poznawczych. Człowiek tylko częściowo uzależniony jest od zewnętrznych źródeł energii przy wykonywaniu operacji poznawczych. Dzięki emocjom i motywacji potrafi przez długi czas angażować się w pewna aktywność poznawczą. Bruner zwraca uwagę na to, że procesy emocjonalne, a także procesy motywacyjne mogą wpływać na łatwość uzyskiwania dostępu do różnych kategorii zapisanych w pamięci. Kategorie naładowane emocjonalnie są łatwiej aktywizowane i łatwiej można uzyskać do nich dostęp.

Te oddziaływania przedstawiają się odmiennie w wypadku emocji pozytywnych i negatywnych. Przy emocjach negatywnych następuje zawężenie pola uwagi i koncentracja na bodźcach zagrażających. Te zmiany zakresu pola uwagi określane są mianem pamięci tunelowej. Ludzie którzy obserwują zagrażająca scenę pomijają niemal całkowicie bodźce peryferyczne i koncentrują się na krytycznych szczegółach danego zdarzenia. Dzięki temu mogą zarejestrować te elementy sceny, które mają podstawowe znaczenie dla poradzenia sobie z tym zdarzeniem. Z drugiej strony emocje pozytywne prowadzą do rozszerzenia zakresu uwagi i jednostka potrafi odbierać zdecydowanie większą pulę bodźców. Odgrywa to bardzo dużą rolę w poszukiwaniu nowych, twórczych rozwiązań.

Wyraźnie ten zasilający charakter procesów emocjonalnych ujawnia się w wypadku działań zautomatyzowanych, wykonywanych ze zbyt słabym zaangażowaniem. Faktycznie może być jednak tak, że bardzo silna emocje angażuje wszystkie zasoby uwagi jednostki i wtedy nie wystarcza ich na radzenie sobie z bieżącymi problemami i wyzwaniami.

Funkcja modulacyjna dotyczy związku miedzy emocjami, a sprawnością procesów poznawczych. Pierwsze prawo Yerkesa - Dodona głosi, że istnieje krzywoliniowy związek miedzy poziomem ponudzenia, a sprawnością działania. Oznacza to, że organizmy najlepiej funkcjonują przy pośrednich poziomach napięcia emocjonalnego. Przy niskim i wysokim pobudzeniu sprawność funkcjonowania spada. Emocje są jednym ze sposobów regulowania poziomu pobudzenia. Gdy jest ono zbyt niskie, możemy podejmować próby jego podwyższenia nie tylko przez picie kawy, lecz także np. poprzez wyobrażenie sobie różnych emocjonujących zdarzeń.

Natomiast gdy napięcie jest wysokie, ludzie mogą podejmować próby jego obniżenia stosując relaks czy inne techniki, takie jak np., mechanizmy obronne.

Można zatem powiedzieć, że ludzie modulują swoje napięcie emocjonalne, tak by uzyskiwać dużą sprawność. Mogą się stymulować emocjonalnie, albo też uspokajać, starając się utrzymywać napięcie w pobliżu poziomu optymalnego.

Emocje w większości wypadków powstają w różnego typu relacjach społecznych, człowiek zachowując się w pewien sposób wobec innych ludzi, jest współautorem docierających do niego bodźców emocjonalnych. Po drugie, wielu wypadkach emocje są emocjami wewnątrzpochodnymi. Są one konsekwencją pewnych myśli, wyobrażeń czy wspomnień. Po trzecie, działania jakie wykonujemy, zazwyczaj nie zostały przez kogoś wymyślone, lecz podejmujemy je z własnej inicjatywy i same w sobie mogą być źródłem satysfakcji.

Funkcja metaregulacyjna emocji polega na tym, że dostarczają one informacji na temat wyniku procesu poznawczego. Rozwiązanie problemu prowadzi do emocji pozytywnych, a jego brak albo rozwiązanie niedoskonałe pozostawiają nierozładowane napięcie. Najczęściej jest to napięcie o znaku negatywnym. Można więc sądzić,

że emocje pozytywne stanowią sygnał informujący o uzyskaniu prawidłowego rozwiązania. Ta funkcja emocji jest funkcją paradoksalną, ponieważ procesy sterowane przez starcze ewolucyjnie okolice mózgu kontrolują w pewien sposób procesy zależne od młodszych ewolucyjnie struktur mózgu. Przy tej okazji widać zresztą, że podział na „wyższe” i „niższe” procesy psychiczne jest niedoskonały, czy wręcz mylący.

Osoby, które mają zakłóconą orientację we własnych procesach emocjonalnych, napotykają na trudności w wykorzystywaniu danych dotyczących wykonania lub niewykonania pewnej czynności. Mogą zakończyć rozwiązanie jakiegoś problemu, ale nie doświadczają satysfakcji, która byłaby sygnałem informującym, że można przerwać pracę.

1

Torowanie (priming) -Jest typowym przykładem oddziaływania czynników zewnętrznych, polegającym na tym, że jeśli wcześniej badany został uprzedzony świadomie lub nieświadomie o rodzaju bodźców, jakie będą eksponowane, wtedy rozpoznanie będzie łatwiejsze.

---