ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WADY RZECZY SPRZEDANEJ

Rękojmia sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata

posiadania rzeczy kupionej sądownie na rzecz właściciela lub

posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej (użytkowania

,zastawu). Nie odpowiadał jeżeli kupujący przegrał spór z

właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo jeśli

prawo to powstało po wydaniu rzeczy kupującemu. Wyłączono

odpowiedzialność jeśli kupujący ponosił winę za powstanie

ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał

zasiedzenie, niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie

było odpowiedzialności jeśli kupujący wiedział, że kupuje rzecz

osoby trzeciej lub gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzia

lność z ewikcji pactum de non praestanda evictione. Rozwój

historyczny ewikcji:

-prawo najdawniejsze -w razie ewikcji kupujący skarżył

o odszkodowanie pojedynczej wartości rzeczy,

-kupno konsensualne - stipulatio duplae - podwójna wartość

rzeczy w razie ewikcji

-prawo klasyczne uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą

w kontrakcie sprzedaży, dodatkowo stosowano stipulatio duplae

szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.

Odpowiedzialność za wady fizyczne - stopniowy rozwój, odrębne

uregulowania ogólne i edykty edylów kurulnych w odniesieniu do

kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach.

-prawo cywilne - odpowiedzialność za zapewnienia i obietnice

dicta et promissa lub zatajone wady - dolus

-edykty - handel niewolnikami i zwierzętami - wymóg ujawnienia

określonych wad (wymienionych w edykcie),

-actio redhibitoria -w razie ujawnienia się wad - o rozwiązanie

kontraktu i zwrot ceny (za zwrotem rzeczy) w razie ujawnienia

się wad przysługiwała sprzedającemu 6 miesięcy od transakcji,

-actio quanto minoris - o obniżenie ceny - przysługiwała rok od

zawarcia kontraktu,

-prawo justyniańskie - rozszerzono ww. prawa

na inne rzeczy, a także o wady nieznane sprzedającemu - wady

ukryte ponieważ uznano że powinien znać wady sprzedawanej rzeczy

RZYMSKIE DEFINICJE ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym na podstawie którego jedna

ze stron zwana wierzycielem (creditor) ma prawo domagać się

określonego świadczenia zaś druga strona zwana dłużnikiem (debitor)

winna owo świadczenie wykonać. Czyli zobowiązanie jest węzłem

prawnym które zmusza kogoś do czynienia czegoś zgodnie z

prawami państwa .Definicje w prawie rzymskim były zjawiskiem

rzadkim lecz z biegiem lat sytuacja ta ulegała zmianie. Gaius

omawiając zobowiązania nie potrafił w sposób zwięzły ich

zdefiniować aczkolwiek uczynił to w sposób zbliżony

omawiając actio in personam poprzez określenie że jest ono wówczas

kiedy prowadzimy proces przeciw komuś kto jest w stosunku do

nas zobowiązany albo z kontraktu albo z deliktu tzn. że musi on nam

coś dać, uczynić lub świadczyć. Te trzy słowa dare, facere i prastare

w sposób ścisły określają obowiązek dłuznika wobec wierzyciela

i stanowiły podstawę do definicji zawartej w Instytucjach

Justyniańskich które mówią że zobowiązanie jest węzłem prawnym

który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według

obowiązującego prawa. O wiele dokładniejszą jest jednak definicja

z digesti : Istota zobowiązania nie polega na tym aby jakąś rzecz

albo służebność uczynić naszą , lecz na tym aby zmusić kogoś do

dania, czynienia lub świadczenia nam czegoś.

Obligatio - obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimu

r alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura -zobowiązanie

jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia

pewnej rzeczy, według praw naszego państwa; obligationum

substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut

servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad

dandum aliquid vel faciendum vel praestandum - istota

zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz

lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania

nam czegoś albo do czynienia lub wykonania. Pierwsze przypomina

o wiązaniu - obligatio - niewypłacalnych dłużników, później

zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową.

W drugiej rozróżnione są zobowiązania od praw rzeczowych

-adekwatnie - praw względnych i bezwzględnych Prawo

obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad

określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika o rzecz lub

świadczenie. Są one chronione actiones in personam gdy

domagamy się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.

BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE

Polegało na tym, iż ktoś wszedł w stan posiadania czegoś niezgodnie

z prawem i rodziło zobowiązanie do zwrotu owego wzbogacenia.

Oznaczało, że można domagać się od kogoś zwrotu tego, co znalazło

się u niego z niesłusznej przyczyny. Do realizacji tego roszczenia

służyło powództwo stricti iuris - condictio. Miało charakter

abstrakcyjny i opiewało na dare oportere. Udzielano powództw

najpierw za bezprawne nabycie prawa własności, później też samego

prawa. Niektóre rodzaje condictiones: condictio indebiti (uzasadniona

gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu,

wymogi skuteczności powództwa: świadczenie polegające na dare

miało za cel zaspokoić wyimaginowany dług - casua solvendi, a

przyjmujący działał w dobrej wierze, że mu ono przysługuje),

condictio causa data causa non secuta (gdy ktoś przeniósł na drugą

osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia

albo zdarzenia, które nie nastąpiło), condictio ob turpem causa

(miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania

kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia

kogoś do wykonania jego obowiązku), condictio ob iniustam

causam (wnoszona przeciw osobie, która uzyskała przysporzenie

majątkowe w wyniku czynności prawnie zakazanej, a mimo to w pełni

skutecznej) i condictio sine causa (uzasadniona, gdy zachodziły inne

bezpodstawne wzb, a brak było podstawy żądania ich restytucji).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA

KONTRAKTOWE NIEWOLNIKA

Niewolnicy dbali o ty, by być wiarygodnymi. Chciano handlować z

niewolnikami, ponieważ oni się starali, byli uczciwi (zależało im na

wolności). Odpowiedzialność za zobowiązania niewolnika:

-actio depekurio - właściciel ponosił odpowiedzialność tylko do

wysokości pekurium, a właściciel zaspokajał wierzytelności jako

pierwszy.

-Jak wyżej, tylko właściciel stał na równi z innymi wierzycielami,

-Jeżeli właściciel miał korzyść, to odpowiadał tylko do wysokości

przysporzenia.

-Właściciel odpowiadał do pełnej wysokości zobowiązań zaciąg

niętych przez niewolnika wtedy, gdy niewolnik dokonał czynności

na polecenie właściciela,

-Właściciel odpowiadał w pełni za zobowiązania niewolnika.W

przypadku szkód deliktowych (np. niewolnik uszkodził komuś

ciało) - właściciel płacił odszkodowanie albo wydawał niewolnika

ofierze, która wtedy na niewolniku dochodziła sprawiedliwości.

KONTRAKTY NIENAZWANE (contractus innominati).

Kontrakty nienazwane- umowy nie mieszczące się w ramach

określonych kontraktów, nie dają się zakwalifikować do

sztywnych kontraktów stricti iuris, a także mniej formalnych

realnych i konsensualnych - bonae fidei. Były to umowy

nieformalne, głównie o wzajemne świadczenie, nie należące

do ww. grup ani do pacta vestitia (uzyskały zaskarżalność

przez prawo pretorskie) - nie były zaskarżalne, można

było się ubiegać o zwrot świadczenia (condictio ob rem dati)

w razie nie wykonania świadczenia wzajemnego. Z czasem

mnożyły się wyjątki - zaskarżalność o świadczenie

wzajemne uzyskały za pomocą actio in factum (dekret

pretora) (kontrakty: umowy estymatoryjnej i zamiany

- kontrakty bezimienne). W prawie justyniańskim

kontraktami bezimiennymi były te w których jeden z

kontrahentów wykonał jednostronnie świadczenie i mógł

skarżyć o wzajemne actio in factum.

- sądownie actio pro socio lub actio communi dividundo

(o podział wspólnego majątku).

Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych.

Klasyfikacja justyniańska:

do ut des - przeniesienie własności rzeczy by w zamian

uzyskać inną (zamiana)

do ut facias - przeniesienie własności rzeczy by w zamian

uzyskać wykonania czynności (darowizna z polecenia),

facio ut des - wykonanie czynności by w zamian uzyskac

rzecz (kontrakt estymatoryjny)

facio ut facias - wykonanie czynności by w zamian uzyskać

wykonanie innej czynności (ugoda, transactio)

W prawie justyniańskim przysługiwała tu actio praescriptis

verbis powodowi który wykonał świadczenie o świadczenie

wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych

zaskarżalność następuje dopiero w chwili przekazania rzeczy

(chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane

nazywa się też realnymi nienazwanymi.

Zlecenie - mandatum Zleceniobiorca (mandatariusz)

zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do

bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie

zleceniodawcy albo osoby trzeciej. Elementami mandatum

były: 1) porozumienie stron, 2) działania mandatariusza,

3) interes mandanta albo osoby trzeciej. Był to kontrakt

dwustronnie zobowiązujący niezupełny, dłużnikiem

głównym był mandatariusz (czasami również mandant).

Przedmiotem zlecenia mogły być czynności faktyczne

(przekazanie listu) i prawne (kupno rzeczy), miały charakter

pracy umysłowej (operae liberales). Mandatariusz nie mógł

domagać się wynagrodzenia (jednak mógł je otrzymać w

geście od mandanta), później w dominacie już mógł

(honorarium). Czynność leżała na ogół w interesie

dającego zlecenie (mandatum mea gratia), albo osoby

trzeciej (mandatum aliena gratia). Czynność, która leżała

w wyłącznym interesie przyjmującego zlecenie

(mandatum tua gratia) nie rodziła skutków prawnych,

traktowana jako dobra rada (consilium). Mandat

zobowiązany był odebrać wykonane zlecenie, zwrócić

koszty poniesione w dobrej wierze i wynagrodzić szkody,

a zleceniobiorca rozliczyć się ze swej działalności.

Mandant i mandatariusz odpowiadali za omnis culpa.

Mandantowi przysługiwało actio mandati directa

(skarga infamująca) a mandatariuszowi actio manatki

contraria. Kontrakt wygasał po wykonaniu zlecenia,

na skutek śmierci jednej ze stron albo cofnięcia zlecenia

ze strony mandanta. Kiedy zlecenie miało dotyczyć

występowania wobec osób trzecich, mandant zawierał

implicite, zatwierdzone przez mocodawcę (ratihabitio).

Kontrakt w postaci mandatum qualificatum mógł być

wykorzystywany jako poręczenie (aby mandatariusz

otworzył kredyt dla osoby trzeciej).

UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ

Poprzez umocnienie zobowiązań rozumieli rzymianie

takie prawa na rzeczy (zabezpieczenia rzeczowe) lub

stosunki obligacyjne (zabezpieczenie osobowe) na

podstawie których wierzyciel w przypadku nie

zaspokojenia swych roszczeń przez dłużnika mógł

zaspokoić swoją należność z rzeczy lub tez z

pozwania osoby trzeciej. Na mocy umocnienia

zobowiązania wierzyciel zabezpieczał się i stwarzał

sobie możność sądowego pozwania dłużnika.

Do rzeczowych zabezpieczeń zobowiązań należały

pignus jako zastaw ręczny, hipoteka jako zastaw

umowny i umowa powiernicza z wierzycielem.

Za osobowe umocnienia zobowiązań uważano

mandat kredytowy, przyjęcie przez osobę trzecią

obowiązku wykonania zobowiązania zarówno

składane przez bankiera jak i inną osobę fizyczną

czy wreszcie poręczenie. Ponadto już w prawie

rzymskim możemy zauważyć inne środki mające na

celu umocnienie zobowiązania jakimi są zadatek,

stypulacja karna czy constitutum debiti proprii.

ISTOTA ZOBOWIĄZANIA W ODRÓZNIENIU

OD PRAW RZECZOWYCH

Zobowiązania nazywa się w źródłach rzymskich

obligatio. W zobowiązaniu uczestniczą zawsze

dwie strony: wierzyciel i dłużnik. Definicja

przekazana w Digestach Justyniana przeciwstawia

zobowiązania prawom rzeczowym: „Istota

zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz

albo służebność uczynić naszą, ale na tym,ażeby

zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do

czynienia, albo do świadczenia.”. Obligatio rysuje

się jako stosunek prawny, odmienny od rodzajów

władztwa nad zespołami osób czy rzeczy.

Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy

wierzycielem a dłużnikiem i polegała na

uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika,

ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek dzisiaj

nazwany ogólnie świadczeniem.

ZASTĘPSTWO PROCESOWE JAKO NAMIASTKA PRZELEWU

Zastępstwo procesowe w prawie rzymskim było namiastką przelewu (cesji).Wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem albo prokura­torem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy. Prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością nie gasły, a zastępca działał w cudzym imieniu nawet bez zgody dłużnika. Pozycja prawna zastępcy była niepewna. Wierzyciel nie tracąc wierzytelności mógł ją sam od dłużnika wyegzekwować, mógł cofnąć zastępcy pełnomocnictwo, a wygasało ono samo w momencie śmierci tak cedenta, jak i cesjonariusza.Zastępstwo procesowe nie miało już ujemnych stron nowacji (wymóg zgody ze strony dłużnika, umorzenie praw akcesoryjnych), ale za to pozbawione było również jej cechy pozytywnej (definitywne uzyskanie prawa podmiotowego przez nowego wierzyciela).

PACTA

Pacta (uzupełnienie kontraktów)

Pacta:

- umowy, które nie były kontraktami, ale pozostawały

w silnym z nimi związku

-mogły być podniesione do rangi kontraktu przez nadanie

mu formy stypulacji

-gdy były częste i ważne dla społeczeństwa uzyskiwały

ochronę procesową

-umowy nieformalne

-dochodziły do skutku solo consensu - przez osiągnięcie

prostego porozumienia (to jest specyficzna cecha kontraktów

konsensualnych) - różnica - pacta były pozbawione

ochrony procesowej

Umowy które nie należały , ani do kontraktów typowych, ani

do kontraktów nienazwanych, określali Rzymianie terminem

pacta. Tak jak kontrakty konsensualne, dochodziły one do

skutku w wyniku samego porozumienia między stronami.

Każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedział

ności dłużnika albo do jej zmniejszenia. W ocenie jego

skuteczności istotne znaczenie miał moment zawarcia

pactum. Strony mogły układać się bezpośrednio przed,

albo w trakcie zawierania kontraktu głównego, a mogły też

uczynić to po jego zawarciu. Z uwagi na tendencję prawa

rzymskiego do ochrony dłużnika nieskuteczne były pacta

zwiększające odpowiedzialność dłużnika jeśli dodane zostały

do kontraktu głównego już po jego a zawarciu.

Pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania

mogły być też zaskarżane (ochrona procesowa kontraktu, do

którego pactum zostało dodane). Te dodatkowe umowy w

średniowieczu nazwane zostały pacta adiecta.

Skarga oparta na fakcie wydana przez pretora dla ochrony

niektórych paktów nosi nazwę pacta praetoria. Do najbardziej

typowych paktów pretorskich należały: constitutum debiti

(nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym

terminie zobowiązania już istniejącego), receptum argentarii

(przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich - najczęściej wobec

klienta, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać

w przyszłości) i receptum nauturum, cauponum, stabulariorum

(przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej

odpowiedzialności za rzeczy umieszczonych u nich przez

podróżnych).Pacta legitima uzyskały ochronę procesową dopiero

w okresie dominatu, a to na podstawie konstytucji cesarskich.

Do najbardziej typowych pacta legitima należały: pacturn detale

(nieformalna umowa o ustanowieniu posagu), kompromis

(strony powierzały prywat­nemu sędziemu rozstrzygnięcie

istniejącego między nimi sporu) i darowizna (nieformalna umowa,

na której podstawie jedna osoba - darczyńca, zobowiązywała się

za zgodą drugiej strony {obdarowanego) kosztem swego majątku

dokonać na jej rzecz przysporzania pewnej korzyści majątkowej).

Kompensacja (compensatio) przez potrącenie to umorzenie

wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu

wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika,

wtedy gasły obie wierzytelności (albo redukowały się o

wartość niższego roszczenia). Najpierw potrąceń

dokonywano w iudicium bonae fidei w sytuacji, gdy

powód nie uwzględniał wzajemnej pretensji pozwanego

z tego samego stosunku prawnego (ex pari causa) to

sędzia uwalniał pozwanego.

W iudicium stricti iuris kompensacja z różnych tytułów

prawnych (ex dispari causa) była dopuszczalna gdy:

1) bankier (argentarius) mógł wnosić powództwo względem

dłużnika tylko o saldo (agere cum compensatione)

a minimalne przekroczenie salda narażało na przegranie

procesu wskutek pluris petitio, 2) nabywca masy

upadłego dłużnika (bonorum emptor) domagał się

świadczenia od dłużników bankruta, a sędzia

uwzględniał wzajemne pretensje dłużników i zasądzał ich na

kwotę wynikającą z końcowego rozliczenia wzajemnych

wierzytelności (agere cum deductione). Reskrypt

Marka Aureliusza wprowadził możliwość udzielenia

pozwanemu, który miał wzajemną pretensję exceptio doli.

Zarzut ten miał chronić pozwanego przed żądaniem powoda,

który nie chciał uwzględnić jego wierzytelności (sędzia

uwalniał go w całości). Justynian wprowadził reguły

dotyczące kompensacji roszczeń dochodzonych powództwami

osobowymi (actiones in personam) jak i rzeczowymi (in rem).

Do potrącenia nadawały się wierzytelności: wzajemne,

wymagalne, jednorodzajowe i płynne (łatwe do udowodnienia).

Znaczenie zobowiązań - Instytucje prawa obligacyjnego

były ukształtowane tak ogólnie, że mogły z nich korzystać

na równi rozmaite osoby i dla rozmaitych celów. Pożyczka

była np. formą darmowej pomocy pomiędzy osobami bliskimi

i operacją komercyjną pomiędzy kupcami. Sprzedaż miała

zastosowanie i do drobnej wymiany towarowej, i do

olbrzymich transakcji handlowych. Nie było w Rzymie

osobnego prawa handlowego wystarczały bowiem ogólne

normy prawa obligacyjnego.Zobowiązania były wyrazem

stosunków kredytowych, ale same przyczyniały się z kolei

do rozwoju i umacniania kredytu. Chroniły interesy wierzycieli,

dawały potencjalną władzę wierzycielowi nad dłużnikiem.

Sprzedaż-obowiązki stron- Treść: sprzedawca (venditor) zobowiązał

się zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu (emptor)

który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt

ten był kontraktem synallagmatycznym - obie strony były

jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (sprzedawca miał actio venditi,

kupujący actio empti. Consensus nie wymagał dodatkowych form,

towar i cenę regulowały dodatkowe przepisy. Sprzedawca musiał wydać

rzecz kupującemu (facere a nie dare), odpowiadał też z tytułu ewikcji

(wady prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne

posiadanie (a nie własność) jednak będąc właścicielem

(najczęstszy przypadek) przenosił własność na kupującego, z

zachowaniem formuł (np. mancypacji dla res mancipi).

Kupujący zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać

rzecz. Świadczenie powinno być wykonanie równocześnie.

Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko skardze przysługiwało

mu exceptio mercis non traditae (zarzut niewydania towaru); gdy nie

płacił mimo otrzymania towaru, musiał zapłacić odsetki zwłoki;

prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też

właścicielem rzeczy. W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową

umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie własność do chwili

zapłaty ceny.Obie strony odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis

in abstracto, zobowiązane też były do najwyższej staranności (custodia),

jako że odnosiły korzyść z kontraktu.

Periculum emptoris - ryzyko kupującego, zaginięcie sprzedanej rzeczy,

indywidualnie oznaczonej, u sprzedawcy bez jego winy pociągało

odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna mimo że nie

otrzymał rzeczy.

PROCESOWA OCHRONA DO SPADKU

W wyniku nabycia spadku dziedzic stawał się jego właścicielem. Mogło się jednak zdarzyć, iż kto inny posiadał spadek czyli władał nim. Jeśli żądania dziedzica o wydanie spadku nie skutkowały, przysługiwały mu różne prawne środki ochrony swoich praw w zależności od tego czy dziedziczył według prawa cywilnego czy też pretorskiego. Dziedzic prawa cywilnego (heres) mógł użyć hereditatis petitio (należącej do actiones in rem) w celu odzyskania całości spadku (a nie do pojedynczych rzeczy spadowych). Aby odzyskać daną część mógł użyć w dobie procesu legisakcyjnego legis actio sacramento in rem. Dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) miał do dyspozycji interdykt interdictum quorum bonorum o wydanie całości rzeczy materialnych. Aby odzyskać spadek zawierający także prawa majątkowe musiał użyć hereditatis petitio possessoria. Do odzyskania pojedynczych praw wchodzących do spadku mógł użyć skarg dostępnych dla heres, a sędzia używał wtedy fikcji aby traktować powoda "jak gdyby był on dziedzicem prawa cywilnego" (si heres esset).

HIPOTEKA

Hypotheca - zastaw umowny - nieformalna umowa dająca wierzycielowi prawo posiadania rzeczy w razie niewykonania zobowiązania. Jako prawo akcesoryjne dołączana była do kontraktu najmu (dzierżawy) lub innego kontraktu głównego. W prawie poklasycznym i justyniańskim była w formie hipoteki ustawowej - powstająca z mocy samego prawa (np. wynajmujący na meblach lokatora - jako zabezpieczenia czynszu; fiskus a majątku dłużnika - zabezpieczenie wierzytelności skarbu państwa - uprzywilejowana; żona na majątku męża w razie pretensji o zwrot posagu - w pr. Just. uprzywilejowany; legatariusz i fideikomisariusz na majątku spadkowym - wypłata legatu /fideikomisu).

DZIERŻAWA WIECZYSTA

Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu właściciela gruntu z dzierżawcą. Emfiteuza była prawem zbywalnym i dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta nabywał na własność wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi pierwokup. Jeżeli właściciel nie skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2% ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz właścicielowi i wszelkie podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

7. Przetworzenie

Specificatio to sposób nabycia własności w wyniku gruntowego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia

w ten sposób nowego przedmiotu (nova species). Istniał spór komu przyznać własność do takiej rzeczy jeśli wytworzono ją nieświadomie z materiału należącego do innej osoby. Przyjęto punkt widzenia Gaiusa: jeśli można było przywrócić przedmiot do stanu pierwotnego (wykonany ze złota pierścień) właścicielem stawał się właściciel materiału, jeśli nie właścicielem stawał się wytwórca (za odszkodowaniem).

PROWADZENIE CUDZYCH SPRAW BEZ ZLECENIA

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotium gestio) zachodziła wtedy gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesach innej osoby. Miało ono miejsce gdy ktoś nie mając obowiązku zarządzał interesami innej osoby lub tymi które pozostały po jej śmierci, nie mając żadnego obowiązku prawnego. Gestorem mógł być wyzwoleniec, lecz mogło to być działanie z własnej inicjatywy (sua sponte), od późnej republiki do tego typu spraw podciągano czynności w służbie honorowej: opiekuna i kuratora. Obowiązkiem gestora było doprowadzenie interesów do końca, przedstawić rachunki swojej działalności, przenieść na osobę której sprawy się prowadziło wszelkie korzyści, zachować najwyższą staranność prowadzenia tych spraw. Osoba której sprawy się prowadziło miała obowiązek zwrotu wydatków gestora i przejęcia zobowiązań wynikłych z działania. Skargi przysługiwały obu stronom, dodatkowo ktoś kto zajął się cudzym pogrzebem, mógł żądać od spadkobierców zwrotu poniesionych wydatków.

ZASIEDZENIE-WYMOGI

Zasiedzenie(usucapio) było formą nabycia prawa własności wskutek ciągłego posiadania przez określony czas. Było ono dostępne tylko dla obywateli rzymskich i należało spełnić warunki: zasiedzenia nie mógł dokonać dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał od nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata nieruchomość, a jeden rok rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było także w chwili podjęcia zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych przemocą(od późnej republiki) Wymogi warunkujące zasiedzenie

-Res habilis - przedmiot, na którym można nabyć własność przez zasiedzenie (nie można gdy niedostępne w obrocie, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, należące do fiskusa i Kościoła)

-Titulus - tytułem słusznym była czynność leżąca u podstawy (posag, darowizna)

-Fides - dobra wiara posiadacza i musi istnieć w momencie wejścia w posiadanie rzeczy

-Possessio - posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, ale musi ono polegać na faktycznym władaniu rzeczą z wola zachowania jej dla siebie (oddanie w dzierżawę nie niweczy tego), utrata rzeczy - dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał żadnych skutków prawnych

-Tempus - okres posiadania - 1 rok dla ruchomości i 2 lata dla nieruchomości; prowincjonalne grunty - mieszkańcy tej prowincji 10 lat, mieszkańcy różnych prowincji 20 lat, rzeczy ruchome 3 lata

SKUTKI PRAWNE ZASIEDZENIA

Zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem. W Rzymie zasiedzenie likwidowało dwojakiego rodzaju rozbieżności rozbieżności we władztwie nad rzeczami. Przy nieformalnym nabyciu res mancipi - usucapuio kończyła przejściowy stan własności bonitarnej (własność chroniona i uznana według prawa pretorskiego), nabywca stawał się pełnoprawnym właścicielem kwirytarnym (własność chroniona i uznana według prawa cywilnego).

Przy nabyciu rzeczy, nawet w sposób formalnie poprawny, ale od niewłaściciela non a domino, nabywca stawał się przez zasiedzenie właścicielem, choć nie było na to zgody dotychczasowego właściciela. Po zniesieniu, za Justyniana różnicy pomiędzy własnością bonitarną, a kwirytarną, zasiedzenie zachowało znaczenie już tylko w przypadku nabycia własności od niewłaściciela.

CZYNNOŚĆ PRAWNA - POJĘCIE I RODZAJE

Czynność prawna jest oświadczeniem woli osoby, zmierzające do wywołania skutków prawnych (powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego) związanych z nim z mocy prawa. Oświadczenie woli jest najistotniejszym elementem cz.p, skierowanym do drugiej osoby ale niekoniecznie, powinno być wyraźne ale także może być dorozumiane (facta concludentia) - gdy z zachowania osoby wynikają jej zamiary (np. pro herede gestio)

Czynności formalne wymagają oświadczenia woli w określonej prawem formie.

Rodzaje czynności prawnych:

-jednostronne (do ich dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron)

-dwustronne (wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron - umowy)

-na wypadek śmierci mortis causa

-między żyjącymi inter vivos

-rozporządzające, zobowiązujące

-przysparzające

-odpłatne (kupno-sprzedaż)

-nieodpłatne (darowizna, kontrakt użyczenia)

-przyczynowe (KAUZALNE, a nie kauzatywne)

-czynność prawna spowodowana przyczyną prawną causa (causa solvendi -umorzenie długu, causa obligandi vel acquirendi- nabycie prawa lub korzyści majątkowej, causa donandi- obdarowanie) - zawartą w samej czynności prawnej (stanowi jej istotny składnik essentialia negotii) i decydującej o jej ważności (nieporozumienie stron co do causa powoduje nieważność czynności)

-oderwane (abstrakcyjne) - causa znajduje się poza treścią samej czynności prawnej, przez co wywołuje ona skutki niezależnie od tej przyczyny prawnej - causa, której ew. wadliwość nie szkodzi samej czynności prawnej

Czynność prawna jednostronna do jej dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron - testament, wyzwolenie niewolnika.

Czynność prawna dwustronna wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron - kontrakt kupna sprzedaży, najmu, umowy.

Czynność prawna na wypadek śmierci - skutki czynności dokonanej za życia (testament) osoby zależą od jej śmierci; w przypadku czynności inter vivos -skutki następują już za życia działających.

Rozporządzające - powodujące bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby dokonującej tej czynności prawnej (przeniesienie własności, ustanowienie zastawu, porzucenie rzeczy, zwolnienie z długu). Następuje zmniejszenie stanu majątkowego (aktywów) rozporządzającego.

Zobowiązujące - osoba dokonująca czynności zobowiązuje się względem drugiej do świadczenia. Następuje zwiększenie długów (pasywów) zobowiązującego się.

Obie te formy mogą prowadzić do przysporzenia korzyści innej osobie.

POJĘCIE I PODZIAŁ PRAW RZECZOWYCH

Do praw rzeczowych należały:

-własność,

-ograniczone prawa na rzeczy cudzej iura in re aliena: służebności (serwituty), prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy).

Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną procesową za pomocą actiones in rem.

Prawa rzeczowe:

-może istnieć tylko na rzeczy

-należy do praw podmiotowych bezwzględnych

-jest to stosunek między podmiotami w związku z uprawnie

Niem jakie jeden z podmiotów ma do rzeczy

-są skuteczne wobec wszystkich - obowiązek polega na

powstrzymywaniu się od działań wobec rzeczy, nad którą

inny podmiot ma władztwo prawne

-actiones in rem mogły być wnoszone przeciw komukolwiek

kto naruszał cudze prawa rzeczowe

-rodzaje praw rzeczowych:

a) prawo własności - jedyne pełne prawo rzeczowe

b) służebności c)zastaw d)dzierżawa wieczysta

e) prawo powierzchni

DAROWIZNA

Darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za nią wszelkie przypadki, kiedy zachodziło: powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym umniejszeniem majątku darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy. Ważność obietnicy darowizny zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana wystarczyła nieformalna obietnica będąca pactum legitimum - mogąca być ważnie zaskarżona.

Ograniczenia darowizn: lex Cincia 204 r.p.n.e. ograniczenie wysokości (nieznana wartość) darowizny; nieważność darowizn między małżonkami (prawo zwyczajowe - koniec rzeczypospolitej); początek dominatu odejście od zasad lex Cincia na rzecz rejestracji darowizn (insynuacja darowizn). Do darowizny można było dołączyć polecenie modus - donatio sub modo - darowizna z poleceniem, nie wykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną, w prawie justyniańskim istniała możliwość skarżenia przez darczyńcę o wykonanie polecenia - actio praescriptio verbis, darczyńca mógł wycofać darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.

WŁASNOŚĆ - POJECIE I RODZAJE

Pojęcie wykształciło się na przełomie wieków gł. w związku z ziemią i stosunkami opartymi na jej obrocie. Nadawane w królestwie działki - dwa iugera (ok.1/2 ha), które podlegały dziedziczeniu; UXIIT jako podstawę gospodarki uznała indywidualne gospodarstwa chłopskie - fundus, wchodzące w skład patrum familiarum. Jednocześnie istniała własność kolektywna ager publicus - na terytoriach zdobytych przez Rzym, które częściowo oddawano obywatelom na własność agri limitati (2 - 7 iugera), jednak w większości były w possessiones lub agri occupatorii - w rękach patrycjuszy (367 r.p.n.e. leges Liciniae Sextiae ograniczono wielkość agri occupatorii do 500 ugera / obywatela), 111 r.p.n.e. ustawa agrarna oddała te posiadania na własność. W ostatnim roku rzeczypospolitej wszystkie grunty położone w Italii (poza pastwiskami i państwową własnością) stały się res mancipi i mogły być prywatną własnością. Drugą istotną formą własności była własność na niewolnikach. W prawie klasycznym nie było ogólnej definicji, rozróżniano prawa przysługujące właścicielowi: uti - używanie, frui pobieranie owoców. Nie odróżniano jej także od posiadania. Dominium (starsza nazwa erctum; erus = pan) określano podleganie rzeczy czyjejś władzy z tytułu znajdowania się w jego gospodarstwie domowym. Przy końcu rzeczypospolitej zaczęto określać to jako dominium ex iure Quiritium - prawa własności kwirytarnej, uznanej przez prawo cywilne, przysługującej obywatelowi rzymskiemu. Później określano to term. proprietas. W prawie klasycznym rozróżniano inne rodzaje własności: kwirytarna, bonitarna (pretorska), peregrynów, prowincjonalna. Później różnice te zanikły.

Pojęcie prawa własności.

Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego korzystania z rzeczy i rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób . Było to prawo bezwzględne skuteczne erga omnes. Odnosiło się to do wszelkich praw rzeczowych ale i do prawa rodzinnego - władza ojcowska, manus, spadkowe. Przeciwne - prawa względne - prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych osób.

Własność peregrynów - peregryni certe civitatis, mogli być właścicielami w swoich miastach na podstawie prawa narodowego. Nabywając od obywatela rzymskiego jakiejś rzeczy nie dawało mu własności kwirytarnej, a podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność tego typu straciła na znaczeniu po edykcie Karakali, a zanikła w prawie justyniańskim.

Własność na gruntach prowincjonalnych - zdobytych w walce należała do państwa, zamieszkująca je ludność musiała płacić podatek vectigal. Stosunek prawny do tego gruntu określano jako possessio et ususfructus (posiadanie i użytkowanie), jednak z prawem rozporządzania (przez traditio), korzystał z ochrony procesowej za pomocą actiones utiles. Różnica co do gruntów prowincjonalnych zacierała się, a zanikła w prawie justyniańskim.

Własność kwirytarna i bonitarna.

Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium) - na mocy prawa cywilnego, przysługująca obywatelowi rzymskiemu, zarówno na res mancipi (nabytych przez mancipio i in iure cessio), jak i res nec mancipi - przez tradycję.

Własność bonitarna (pretorska) - nabyta przez osoby, które nie stawały się właścicielami rzeczy (bona) kwirytarnymi. Uzyskiwały ochronę i trwałą możność wykonywania pełnego władztwa nad rzeczą. Stwarzał więc nowy rodzaj własności opartej o normy prawa pretorskiego (edykty). Działo się tak w przypadkach:

-przeniesienia własności na rei mancipi nie za pomocą mancipio lub in iure cessio, a zwykłej tradycji, czemu pretor udzielał ochrony procesowej (skargi i ekscepcji), pozbywca pozostając nadal właścicielem kwirytarnym nie posiadał realnego prawa - nudum ius Quiritium - gołe prawo Kwirytów;

-egzekucji przy pomocy venditio bonorum;

-dziedziczenia pretorskiego bonorum possessio;

Dualizm własności zanika w prawie justyniańskim.

PRAWO ZASTAWU ROZWÓJ HISTORYCZNY

W rozwoju historycznym zastaw w prawie rzymskim przeszedł ewolucję, której wyrazem są trzy jego postacie: fiducia, pignus i hypotheca.

Przy fiducji dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za pomocą mancypacji, albo in iure cessio, jakiś przedmiot na własność, z tym zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność tę przeniesie z powrotem na dłużnika (tracił on na rzeczy swe prawo rzeczowe). Wierzyciel jako jej właściciel mógł z nią zrobić, co chciał, a więc mógł ją również alienować.

Aby ten stan zmienić, prawo rzymskie już w okresie przedklasycznym wykształciło nową postać zastawu, zwanego pignus, czyli tzw. zastaw ręczny. Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na własność, lecz tylko we władanie faktyczne. Po spełnieniu świadczenia przez dłużnika zastawnik zobowiązany był przedmiot zwrócić. Do tego czasu władał nim tylko jako dzierżyciel, a pretor to władanie ochraniał za pomocą interdyktu posesoryjnego.

Pignus jako zastaw ręczny wymagał wydania przedmiotu zastawu wierzycielowi, dlatego w pewnych okolicznościach nie odpowiadał potrzebom go­spodarczym (chodziło głównie o stosunki rolne). Dlatego to pod koniec republiki pojawiła się trzecia postać zastawu - hypotheca, czyli tzw. zastaw umowny. Dłużnik jako zastawca nie wręczał tu zastawnikowi przedmiotu zastawu. Nadal był jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że dopiero w przypadku niespłacenia zaciągniętego długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką. Aby móc swe prawo zrealizować wierzyciel musiał uprzednio wejść w posiadanie przedmiotu zastawu.

OCHRONA POSIADANIA

Pretorska ochrona interdyktami - ogłaszanymi w edykcie. Ochrona posesoryjna dotyczyła faktu posiadania, a nie tytułu prawnego - spór o posiadanie posesoryjny nie zależy od sporu o prawo do rzeczy petytoryjny. Należał przywrócić posiadanie (chociaż bezprawne), a dopiero potem dochodzić prawa własności. Posiadaczowi przysługiwało prawo obrony własnej jako odpowiedzi na samowolne naruszenie posiadania, opierało się to na zasadzie, że siłę wolno odeprzeć siłą vim vi repellere licet.

Rodzaje interdyktów posesoryjnych:

-retinendae possessionis - dla zabezpieczenia naruszonego posiadania, (utrzymania posiadania):uti possidetis - ochrona posiadania nieruchomości, przysługiwał posiadaczowi ad interdicta(pyt 217) który był nim w chwili wydania interdyktu, jeżeli występujący o interdykt było posiadaczem wadliwym to posiadanie przypadało jego przeciwnikowi,

• utrubi - posiadaczy rzeczy ruchomej, posiadanie otrzymywał ten który w ostatnim roku przed wydaniem interdyktu posiadał rzecz dłużej, podobnie z wadliwością posiadania, w prawie justyniańskim przejął zasady od interdyktu uti possidetis pozostał podział na ruchomości
  i nieruchomości;

-recuperandae possessionis - dla odzyskania utraconego posiadania:

-unde vi - dla przywrócenia posiadania przez niewadliwego posiadacza nieruchomości pozbawionego jego siłą zwykłej vis cottidiana- przez rok, natomiast w przypadku siły zbrojnej vis armata - bez ograniczenia czasowego, co więcej przysługiwała posiadaczowi wadliwemu,

-de precario - w stosunku do prekarzysty, który nie zwracał rzeczy

(ruchomej lub nieruchomej), lub pozbył się jej, bez ograniczenia

czasowego

-de clandestina przeciw uzyskaniu posiadania potajemnie.

-adipiscendae possessionis - o uzyskanie posiadania (np. quorum

bonorum dla odzyskania spadku od nieuprawnionego):

Ochrona posiadania:

-Jednym ze skutków prawnych posiadania jest objęcie go ochroną (jako taka jest ona skuteczna nawet wobec właściciela)

-Pozaprocesowa ochrona pretorska - interdykty

W postępowaniu przedmiotem rozpoznania jest nie prawo lecz fakt ostatniego spokojnego posiadania rzeczy.

Wady oświadczenia woli- błąd

Wola może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona na zewnątrz, a może być objawiona wyraźnie (oświadczenie wyraźne) albo można się jej domyślać z zachowania danej osoby (oświadczenie dorozumiane - per facta concludentia). Między wolą a oświadczeniem nie zawsze istnieje zgodność i jest to wtedy czynność wadliwa. Nieważna jest czynność prawna, gdy składający oświadczenie świadom jest jego niezgodności z wolą wewnętrzną, co następuje kiedy oświadczenie jest nie na serio (dla żartu - iocus) albo dla pozoru (simulatio - strony umawiają się, że ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne, niż wynikające z treści oświadczenia). Ukryty pod osłoną czynności pozornej inny akt (dissimulatio), był ważny, jeśli spełniał związane z nim wymagania. Wadą czynności jest też błąd (error), który polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie, co do jego treści (pomyłka - np. lapsus linguae). albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości. Błąd może dotyczyć treści obowiązującego prawa: error iuris (pozytywny stan błędnego wyobrażenia o rzeczywistości) i ignorantia iuris (stan negatywny). Ignorantia facti to brak świadomości co do istnienia pewnego faktu mającego znaczenie prawne, według ignorantia iuris nocet (nie można powoływać się na nieznajomość prawa jako okoliczność wyłączającą lub ograniczającą odpowiedzialność prawną). Rodzaje błędów: error in negotio (w czynnościach dwustronnych, jeśli każda ze stron swoim oświadczeniem zamierza wywołać różne skutki prawne - brak zgodności powoduje, iż nie wywołają one skutków prawnych), error in persona (gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego - ważność oświadczenia oceniano kazuistycznie), error in corpore (gdy strony różniły się w zakresie wyobrażenia o przedmiocie prawnym, w przeciwieństwie do error in substantia - mylne wyobrażenie co do samego przedmiotu, a nie jego właściwości fizycznych) i error in qualitate (błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej). Pierwotnie przywiązywano wagę do oświadczenia, ale stopniowo torowała sobie drogę teoria woli (zamiar oświadczenia). Motyw był w zasadzie obojętny, z wyjątkiem przypadku świadomego i podstępnego działania (dolus) oraz obawy (metus) wywołanej czyjąś groźbą. Dolus (podstęp - malus) mógł wprowadzić kontrahenta w błąd, jeśli był istotny powodował nieważność czynności prawnej (nie wywoływała żadnych skutków prawnych). Jeśli błąd nie był istotny nie prowadził do nieważności czynności prawnej, a zobowiązany do spełnienia świadczenia przyrzeczonego pod wpływem podstępu mógł powstrzymać się od jego realizacji (otrzymywał od pretora exceptio doli, czyli zarzut podstępu, który w późniejszym czasie określano exceptio doli specialis i exceptio doli praeteriti). Następnie dolus rozszerza się obejmując każde zachowanie zasługujące na dezaprobatę z punktu widzenia zasad dobrej wiary czy słuszności. W tych wypadkach podstępem określano już takie posługiwanie się prawem, które odbiegało od zasad słuszności. Ponieważ podstęp uzewnętrzniał się tu w momencie litis contestatio zyskał miano exceptio doli generalis albo exceptio doli praesentis. Exceptio doli była środkiem defensywnym, nieprzydatnym gdy czynność doszła do skutku, dlatego stosowano środek ofensywny actio doli (skarga ta zmierzała do ukarania autora podstępu oraz do pokrycia szkody majątkowej ofiary), która była actio noxalis (delikt pretorski). Metus (przymus) to obawa wywołana groźbą lub siłą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową bezpośrednio lub w przyszłości. Obawę wywiera siła (vis), skierowana fizycznie na osobę, by ta gestem lub pismem wyraziła swoją wolę. Oświadczenie złożone pod wpływem siły (vis absoluta lub vis impulsiva) nie rodziło żadnych skutków prawnych. Groźba to wywarcie nacisku na psychikę jednostki (vis compulsiva) by wymusić na niej określone wyrażenie woli i musiała być bezprawna, ciężka, skierowana na spowodowanie określonego oświadczenia woli i uzasadniająca obawę. Oświadczenie woli pod wpływem groźby według prawników okresu klasycznego wywoływało pełne skutki prawne, dlatego pretor przyznawał exceptio quod metus causa przeciw powodowi, który uzyskał swe roszczenia. Osobie, która pod wpływem groźby spełniła świadczenie przyznawał pretor actio quod metus causa, która zmierzała do zasądzenia poczwórnej wartości (quadruplum) rzeczy świadczonej lub szkody i można ją było wnieść przeciw osobie trzeciej, która odniosła korzyść, choć groźby nie stosowała (actio in rem scripta). Pretor w szczególnych przypadkach mógł dokonać restitutio in integrum (propter metum) i anulować skutki wymuszonej czynności prawnej.

ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE

Zastępstwo:

• Czynność prawna wywołuje skutek w sferze prawnej tego kto składa oświadczenie woli

• Nie wszyscy mogą to zrobić z przyczyn natury faktycznej (nieobecność) albo natury prawnej (brak zdolności do czynności prawnych) => w takich przypadkach powoływano zastępcę

• Zastępstwo bezpośrednie - gdy oświadczenia woli mogą wywoływać skutek bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego

• Zastępstwo pośrednie - powoduje skutek wyłącznie wobec zastępcy, który w drodze dodatkowej czynności przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego (głównie ta funkcjonowała)

• Zastępcą w procesie był kognitor i prokurator (prokurator może występować także poza procesem)

• Prokuratora można było powołać do załatwienia jednej sprawy, a można było powołać do prowadzenia całokształtu spraw majątkowych - rola administratora

• Zastępstwo dobrowolne

• Zastępstwo obligatoryjne - opiekun i kurator (opieka i kuratela)

• Posłaniec to nie zastępca - on tylko dostarcza coś osobie a nie występuje w czyimś imieniu

Rodzaje zastępstw:

-bezpośrednie (przedstawicielstwo)- zawarcie czynności prawnej następuje w imieniu i w interesie osoby;

-pośrednie - zastępca dokonuje czynności prawnej w interesie osoby zainteresowanej, ale we własnym imieniu, sam staje się zobowiązany /uprawniony, a następnie prawo o przelewa na osobę zastąpioną.

Należy odróżnić posłańca nuntius, który nie jest zastępcą, a jedynie pośrednikiem.

Zastępstwo pośrednie było znane i praktykowane; bezpośrednie z uwagi na występowanie przymusowego zastępstwa pana domu przez niewolników, bądź patris familias przez osoby alieni iuris (zasada, że wszystko co nabywa niewolnik nabywa dla swojego pana, a może go też zobowiązać - actiones adiectitiae qualitatis, tak samo było w przypadku osób alieni iuris).

Służebności gruntowe (servitutes praedorium) powstały w związku

z charakterystycznym ukształtowaniem terenu. Eksploatacja niektórych połaci ziemi wymagała korzystania

z gruntów sąsiednich. Ze względu na przeznaczenie gruntu (a nie położenie) wyróżniamy: służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) i służebności gruntów miejskich (urbanorum). Pierwsze należały do res mancipi, drugie związane były z zabudową miasta (od pożaru Rzymu po najeździe Gallów w 390 r.p.n.e.). Do służebności wiejskich należały: servitus itineris (prawo drogi - do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce), servitus actus (do przechodu łącznie z pojazdami, pojedynczymi zwierzętami i trzodą), servitus viae (służebność drogi - zakres dwóch powyższych) i servitus aquaeductus (do przeprowadzania wody pitnej, w celach irygacji lub odprowadzania wody, należała do praw wodnych - iura aquarum). Powyższe należały do najstarszych służebności (res mancipi), a zaliczano do nich też: servitus aquae haustu (czerpanie wody) i servitus pecoris pascendi (wypasanie bydła na cudzym gruncie). Do służebności gruntów miejskich należały: servitus altius non tollendi (zakaz budowy dla gruntu służebnego ponad określoną wysokość i należał do prawa światła - iura luminum), servitus prospiciendi (zakaz wznoszenia konstrukcji, które zasłaniałyby widok z gruntu władnącego), servitus protegendi vel proiciendi (prawo do wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada, zaliczana do praw budowlanych - iura parietum), servitus tigni immittendi (do wpuszczania belki w mur sąsiada), servitus oneris ferendi (do oparcia konstrukcji budynku), servitus stillicidii (do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada, zaliczana do prawa ścieku - iure stillicidiorum) i servitus fumi immittendi (prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych wyziewów).

Służebności osobiste (servitutes personarum) przysługiwały jakiejś osobie na rzeczy, były prawem podmiotowym niezbywalnym. Należały do nich użytkowanie (ususfructus), używanie (usus), a później habitatio (rzeczowe prawo do zamieszkania

w cudzym budynku) i operae servorum vel animalium (korzystanie z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia). Użytkowanie to rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków z obowiązkiem zachowania jej substancji (rzeczy niezużywalne z zabezpieczeniem cautio usufructuaria). Jako prawo (quoad ius) było niezbywalne, ale można było odstąpić osobie trzeciej możliwość korzystania z niego (quoad usum). Na rzeczach zużywalnych istnieć mogło jedynie quasi-ususfructus (użytkownik zwracał rzecz co do gatunku). Używanie polega na prawie używania cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pozytków (chyba że chodziło o owoce służące do zaspokojenia potrzeb osobistych) (nie można było odstąpić osobie trzeciej). Zasady ogólne służebności: 1) służebność nie nakładała na osobę obciążoną tym prawem obowiązku pozytywnego działania, lecz zobowiązywała do znoszenia czegoś (pati) albo nieczynienia (servitus in faciendo consistere nequit) za wyjątkiem oparcia muru o mur sąsiada, 2) nie można było mieć służebności na rzeczy własnej (nemini res sua servit), 3) służebność mogła istnieć tylko na rzeczy, a nie na prawie (nie ustanawiano służebności na służebności - servitus servitutis esse non potest), 4) ze służebności korzystać należało przy maksymalnym poszanowaniu prawa własności gruntu obciążonego służebnością (servitutibus civilliter utendum est).

PRÓBY DEFINICJI WŁASNOŚCI

Tak jak powszechne jest uznanie dla wkładu rzymskiej myśli prawniczej w rozwój koncepcji prawa własności, tak też istnieje dość powszechny pogląd, że Rzymianie tego prawa w ogóle nie definiowali, lecz pojmowali je wyłącznie intuicyjnie. Ten stan rzeczy uzasadnia się, z jednej strony, oporami prawników rzymskich wobec konstruowania definicji pojęć prawnych w ogóle, z drugiej zaś - trudnościami takiego ujęcia, by definicja obejmowała wszelkie formy pełnego władania prawnego rzeczą w państwie rzymskim.

Największe w historii prawa własności znaczenie miała definicja Bartolusa. Według Bartolusa własność sprowadza się do robienia z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. W rzymskim ujęciu prawo własności, z jednej strony, zakreśla podmiotowi tego prawa granice wolności, (tzw. pozytywna funkcja prawa własności), z drugiej zaś jest owej wolności gwarantem (tzw. negatywna funkcja prawa własności, polegająca na wykluczeniu ingerowania osób trzecich w sferę cudzej własności).

Własność prywatną zdefiniować ostatecznie można jako rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza to obowiązującego porządku prawnego.

Strony i ich zastępcy procesowi

Strony procesowe: powód (actor - zmierza do realizacji swego prawa podmiotowego i inicjuje proces) i pozwany (reus - od którego powód domaga się określonego zachowania). W fazie in iure musiały się stawić obie strony,

a w fazie apud iudicem, w razie niestawienia się jednej ze stron do południa wydawano korzystny wyrok dla obecnego. W procesie legisakcyjnym strony musiały występować osobiście, zastępstwo było niedopuszczalne,

a w procesie formułkowym strony mogły posługiwać się zastępcami. Zastępcy: kognitor (cognitor - ustanawiany w sposób uroczysty i w obecności przeciwnika procesowego), procurator (ustanawiany w sposób nieformalny,

pod nieobecność strony przeciwnej) i opiekun (zastępował osoby podlegające opiece, osoby prawne - syndicus). Pomocnicy to advocati (patroni - pełnili rolę rzecznika lub doradcy strony procesowej) a wygłaszając mowy sądowe zwani byli oratores. Adwokat nie był obeznany z prawem i pełnił funkcję z reguły bezpłatnie.

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA

Egzekucja majątkowa była oprócz egzekucji osobistej jedną z form dochodzenia swoich roszczeń wynikających z prawomocnego wyroku jako przysługiwała powodowi. Egzekucja uniwersalna skierowana była na cały majątek dłużnika (zastąpiła ona egzekucję osobistą ) Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati. Pozwany mógł zakwestionować zasadność egzekucji ( infitiatio) i dochodziło wtedy do ponownego zbadania sprawy, ale musiał liczyć się z faktem , iż w przypadku nieuzasadnionej inficjacji zasądzony zostanie na podwójną wartość sporu. Jeśli nie kwestionował egzekucji powód wchodził w majątek pozwanego

Zawłaszczenie

Occupatio to objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullius), do których należały: ferae bestiae (dzikie zwierzęta, które można schwytać na lądzie, w morzu i w powietrzu, a zwierzęta oswojone wtedy, gdy straciły przyzwyczajenie powrotu - animus revertendi), insula in mari nata (wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego, wszystkie wartościowe przedmioty wydobyte z morza), res hostiles (rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu, a należące do obywatela, z którego państwem Rzym wojował), res derelictae (rzeczy porzucone) i thesaurus (skarb - przedmioty wartościowe, o których właścicielu zatraciła się pamięć). Początkowo skarb należał do znalźcy, później należał po połowie do znalaźcy i właściciela gruntu.

ZAWŁASZCZENIE,NABYCIE PODMIOTÓW

Zawłaszczenie nazywa się nabycie własności przez objęcie w tym celu w posiadania rzeczy niczyjej. Jest to najstarszy i najbardziej naturalny sposób nabywania. Zawłaszczeniu podlegały następujące kategorie rzeczy: dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo. Zawłaszczenie było swobodne, ponieważ w Rzymie nie znano jeszcze odrębnego prawa polowania, rybołówstwa, nie można było tylko naruszać praw właściciela. Rzeczy wyrzucone przez morze, mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na trenie państwa rzymskiego, np. w chwili wybuchu wojny. Łupy wojenne przypadały państwu i dopiero jego organy rozprowadzały je w ręce prywatne. Rzeczy porzucone świadomie przez właściciela (z wyłączeniem konieczności porzucenia i rzeczy zgubionych). Również skarb tzn. wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się już pamięć o ich właścicielu. Skarb znaleziony na własnym gruncie przypadał właścicielowi gruntu. Na gruncie cudzym - w połowie znalazcy, w połowie właścicielowi gruntu.

Skutki prawne posiadania

Jeśli właściciel utraci posiadanie, prawo udziela mu środków w celu jego odzyskania, aby właściciel był

posiadaczem. Posiadacz nie ma prawa własności na rzeczy, ale może je nabyć z mocy prawa (poprzez zasiedzenie). Właścicielem stanie się ten, kto nabędzie posiadanie rzeczy niczyjej. Posiadacz (właściciel) ma więcej praw niż ten co posiada (dzierżyciel) i nie ciąży na nim obowiązek dowodu. Posiadacz w dobrej wierze nabywa na własność owoce pobrane z cudzej rzeczy i zużyte przed procesem o rzecz. Posiadacz może stosować obronę konieczną w celu utrzymania się przy spokojnym posiadaniu i pomoc własną dla jej odzyskania.

CZYNNOŚCI PRAWNE I ICH RODZAJE

Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na wywołanie skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało ono składać się z aktu woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli. Oświadczenie woli mogło być dokonane przy użyciu powszechnych sposobów (ustnie lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie innych czynności (dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił przyjąć spadek). Dzieliły się na:

a/. jednostronne i dwustronne. Czynnikiem decydującym było tutaj oświadczenie woli; napisanie testamentu to czynność jednostronna, umowa kupna-sprzedaży natomiast - dwustronna.

b/. czynności między żyjącymi i na wypadek śmierci. Te drugie wywoływały skutki dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności.

c/. czynności rozporządzające i zobowiązujące. Rozporządzający swoją czynnością umniejsza swój majątek, zmniejszając lub znosząc jedno ze swoich praw własności, zobowiązujący się zwiększa natomiast swoje długi.

d/. czynności odpłatne i nieodpłatne. Czynność odpłatna powoduje otrzymanie ekwiwalentu (towaru, gotówki), nieodpłatna umniejsza tylko naszą własność (darowizna).

Tradycja

Było to zwykłe wydanie albo wręczenie rzeczy

(przenoszono władztwo nad rzeczą) i można było oddać rzecz

w jakiekolwiek władanie faktyczne, np. oddać w przechowanie, sprzedając rzecz skradzioną. Własność na drodze tradycji można było przenieść tylko na res nec mancipi i wymagało to spełnienia trzech wymogów: musiało nastąpić rzeczywiste wręczenie rzeczy (za wyjątkiem traditio brevi manu i constitutum possessorium), musiała towarzyszyć temu wola przeniesienia przez zbywcę i wola przyjęcia przez nabywcę, i musiała istnieć słuszna przyczyna prawna (iusta causa traditionis), dla której dokonywano tradycji. Należała do czynności kauzalnych

Zakończenie postępowania w fazie in iure: denegatio actionis (pretor przeciwdziałał m.in. pieniactwu, a powód mógł odwołać się - intercessio - do innego pretora lub konsula), confessio in iure (pozwany uznawał przed pretorem roszczenie powoda - zastępowało wyrok i stanowiło tytuł egzekucyjny) lub iusiurandum in iure (przysięga pozwanego o nieistnieniu roszczenia zastępująca wyrok i oddalająca żądania powoda). Powód mógł również złożyć przysięgę, że roszczenie istnieje, co równoznaczne było z wyrokiem zasądzającym (za krzywoprzysięstwo były surowe kary). Ujemne konsekwencje pociągał za sobą brak jakiejkolwiek obrony (indefensio). Jeśli przedmiotem sporu była rzecz to pozwany musiał ją wydać a w innych przypadkach, jeśli nie chciał się wdać w spór musiał zaspokoić pretensję powoda.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG NOWEL JUSTYNIANA

Podstawową różnicą dziedziczenia według prawa Justyniańskiego od poprzedzających go praw było wprowadzenie dziedziczenia opartego na rodzinie kognacyjnej i na zasadzie równouprawnienia płci. Justynian w swoich prawach podzielił dziedziców na 4 grupy z których każda się wzajemnie wykluczała. Pierwszą kategorią dziedziców byli zstępni z zastrzeżeniem tylko że żyjący zstępni wykluczali swoich zstępnych a w miejsce zmarłych zstępnych powoływano ich zstępnych. Do drugiej kategorii należeli wstępni a w szczególności rodzeństwo lub ich potomkowie. Trzecia klasa dotyczyła rodzeństwa przyrodniego lub też potomków tego rodzeństwa i ostatnią kategorię tworzyli wszelcy inni krewni boczni którzy w przypadkach równego stopnia pokrewieństwa dziedziczyli według głów a bliżsi krewni wykluczali dalszych

OPIEKA NAD NIEDOJRZAŁYMI

Opiekę ustanawiano na podstawie testamentu (tutela testamentaria) , ustawy ( tutela legitima ) lub poprzez wyznaczenie przez pretora na ten urząd określonej osoby( tutela devita). Na podstawie tych trzech powołań ustanawiano opiekuna (tutor). Z zaznaczeniem jednak że w pierwszych dwóch przypadkach władza ta mogła być odrzucona lub przeniesiona na kogoś innego co było zakazane w trzecim przypadku. Opieka ustanawiana była nad osobami sui iuris nie posiadającymi zdolności prawnej. Władza to była bardzo zbliżona do władzy ojcowskiej a więc opiekun przejmował władzę zarówno nad osobą mu oddaną jak i jej majątkiem. Władza nad majątkiem początkowo niczym nie ograniczona z biegiem lat została poddana kontroli przez urzędników państwowych. Aby ograniczyć nadużycia wynikające z tego tytułu wprowadzono liczne akty prawne które umożliwiały osobie podległej opiece lub stronie mu bliskiej dochodzić swych praw majątkowych od opiekuna na drodze sądowej. Były to : powództwa popularne wnoszone przez każdego obywatela w czasie trwania opieki, powództwo w sprawach rozdzielenia rachunków wnoszone przez osobę zainteresowaną po skończeniu opieki o zwrot podwójnej wysokości tego co opiekun mu rozmyślnie roztrwonił lub też actio tutelae jako środek procesowy na mocy którego można było dochodzić od opiekuna po zakończeniu opieki zwrotu pożytków i majątku jakie przysługiwały osobie nad którą on opiekę sprawował.

W procesie legisakcyjnym EGZEKUCJA OSOBISTA (legis actio per manus iniectionem) stosowana była, gdy powód w obecności pretora kładł na pozwanym rękę, następnie więził go 60 dni w więzieniu wyprowadzając pozwanego w dni targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszając jego zadłużenie. Jeśli nikt dłużnika nie wykupił, wierzyciel mógł z nim zrobić co chciał, a Ustawa XII tablic zezwalała nawet dzielić się ciałem dłużnika (in partes secanto). Od lex Poetelia (326 r.p.n.e.) ograniczono możliwości powoda (zakaz sprzedaży w niewolę nieprzyjacielską, zabicia) i odtąd dłużnik, jako osoba półwolna, miał odpracowywać dług u powoda. Dłużnik nie mógł podejmować żadnych środków obrony, a jego obrońcą mogła być osoba trzecia (vindex), która mogła dokonać odtrącenia ręki wierzyciela (magnum depellere). Jego interwencja powodowała uwolnienie dłużnika ale prowadziła do ponownego postępowania sądowego z jego udziałem. W okresie późniejszym również sam dłużnik mógł dokonywać odtrącenia (wówczas gdy przegrał prowadziło to do duplum - lis infitiado crescit in duplum).

PECULIUM - POJĘCIE I RODZAJE

Peculium jest to ogół wartości majątkowych które właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd zachowując jednakże nad nimi prawo własności i możliwości likwidacji peculium w każdej chwili. Poprzez peculium niewolnik stawał się posiadaczem lecz nie właścicielem określonych dóbr lecz zazwyczaj pobierał z tego tytułu część dochodów. Peculium doprowadziło do polepszenia się sytuacji niektórych niewolników a nawet do możliwości samodzielnego wykupienia się z niewoli. Poprzez peculium niewolnicy uzyskali pewne elementy zdolności prawnej.Peculium mogło być też przekazane przez ojca swojemu synowi (filius familias). Przedmiotem periculum mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe, gospodarstwo rolne. Wyodrębnienie było tylko ekonomiczne, a nie prawne. Pater familias nadal był jego właścicielem.Peculium castrense i quasi castrense

Za cesarza Augusta filius familias otrzymał czynną zdolność majątkową . Mógł on od tej chwili zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową, w ramach peculium castrense. Syn mógł tym majątkiem dowolnie rozporządzać nie wyłączając z tego darowizn i rozporządzeń na wypadek śmierci. Jeśli jednak zmarł nie pozostawiwszy spadkobierców peculium , z racji iure peculii stawało się własnością ojca.

Peculium quasi castrense było tworem okresu poklasycznego. Stanowił go majątek zdobyty przez syna w okresie pełnienia służby cywilnej . Jego reżim prawny był taki sam jak peculium castrense. Nieco później filius familias mógł też zatrzymać majątek pozostawiony mu przez matkę jako bona adventicia.

USTAWA XII TABLIC

Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.

Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze abstrakcyjnym co było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w trybie szczególnym. Tę ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis. Towarzyszyły jej scesje na Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic, potem dodano jeszcze 2, była to ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł. V w. pne. po czasy Justyniański cieszyła się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci musiały się jej uczyć na pamięć w szkole. Ustawy tej nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus, Modestinus i wielu pomniejszych.Treść ustawy: W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach prywatnych. Dość dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa sąsiedzkiego. Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa rodzinnego. Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego- zobowiązań. Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne przepisy poukładane są w ten sposób, że można się doszukać w układzie pewnego określonego porządku. Na poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych kwestii. W podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu asocjacyjnego, czyli systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie przepisów dotyczących podobnych kwestii.

Ustawa 12 tablic wprowadziła :

• obowiązkową procedurę sądową (zerwała z dotychczasową samopomocą).

• świadczyła o przewadze prawa świeckiego.

• kto powoływał się na świadka musiał owego świadka samemu dostarczyć do sądu (gdy świadek był oporny mógł przez trzy kolejne dni i noce wyć pod jego domem, by zmusić go do stawienia się na sprawie).

• zwiększenie uprawnień stron w procesie.

• pojawiły się przepisy handlowe i regulujące obrót z zagranicą.

• uznawała nieograniczoną własność, chroniąc głównie własność rolną. Była wyrazem interesów społeczeństwa agrarnego, jakim w tym czasie był Rzym (kto kradł nocą zboże był skazywany na śmierć jak podpalacz).

• przyznawała swobodę sporządzania testamentów.

• wprowadziła bardzo rygorystyczne przepisy o długach. Niewypłacalny dłużnik mógł być więziony w prywatnym więzieniu. Mógł zostać zabity przez wierzyciela. Jednak procenty od wierzytelności ograniczono do 8⅓ % w skali rocznej.

• potwierdzała istnienie rodziny patriarchalnej z silną, nieograniczoną władzą ojca.

• w systemie kar uznawała zasadę odwetu (talio) oraz kar pieniężnych.

• uznawała istniejący podział na bogatych i biednych.

• zawierała przepisy z zakresu prawa sakralnego.

• gwarantowała suwerenność narodu rzymskiego.

• podkreślała wolność i równość obywateli wobec prawa.

• zawierała przepisy higieniczne.

Ustawa 12 tablic jest skodyfikowanym prawem zwyczajowym. Była daleka od nowatorstwa ale stworzyła parasol ochronny nad Plebejuszami, zapobiegała arbitralnym decyzjom urzędników i sądów patrycjuszowskich. Po jej wydaniu prawo rzymskie rozwijało się już jako wykładnia Ustawy 12 tablic.

Budowa Formułki Procesowej

Formułka stanowiła dla wymienionego sędziego program działania w fazie apud iudicem, określając w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego. Zwyczajne części składowe:

a) Intentio - część formułki zawierająca żądania powoda. Mogło też występować samodzielnie w formułce

(powództwo prejudycjalne - praeiudicium - powód domagał się jedynie ustalenia jakiejś sytuacji, mającej

znaczenie w innym procesie). Żądanie powoda mogło być intentio certa (ściśle określone) albo intentio

incerta (bliżej nieokreślone). Posługując się formułką intentio certa powód narażał się na przegranie z powodu

nadmiernego żądania (pluris petitio), jeśli okazałoby się, iż żąda więcej niż się należało (res), przedwcześnie

(tempus), nie tam gdzie żądać powinien (locus), bądź z innej podstawy prawnej (causa).

b) demonstratio - zwięzły opis stanu faktycznego, a tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania.

c) condemnatio - zawierała upoważnienie dla sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Opiewała na

pewną określoną (condemnatio certa) lub nieokreśloną (condemnatio incerta) kwotę pieniężną (condemnatio

pecuniaria) nawet, gdy proces toczył się o rzecz. Powód mógł posłużyć się skargą arbitralną w celu

odzyskania rzeczy i tym samym żądać od pretora umieszczenia klauzuli arbitralnej, na mocy której pretor

wzywał pozwanego do dobrowolnego oddania rzeczy, albo zapłacenia ekwiwalentu finansowego wraz

z wartością subiektywną (pretium affectionis), i mogły one mieć charakter rzeczowy albo obligacyjny.

d) adiudicatio - występowała w powództwach działowych, zawierała upoważnienie dla sędziego do zniesienia

współwłasności (podział rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty przy podziale fizycznym nierównym, a przy

niepodzielnej rzeczy przyznanie jej jednemu ze współwłaścicieli - obowiązek spłaty pozostałych udziałów).

Nadzwyczajne Części Składowe:

a) exceptio - część formułki służąca do obrony pozwanego (nazywana wcześniej praescriptio pro reo).

b) praescriptio - umieszczana na żądanie powoda domagającego się części świadczenia, gdy świadczenie miało

być spełnione w ratach. Unikano dzięki temu konsumpcji skargi i nazywano praescriptio pro actore

USTAWA O CYTOWANIU

W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli ustawa cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji Raweńskiej.Walentynianowi chodziło o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału prawnego. Konstytucja wymienia pięciu jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne zawarte w tych pismach miały mieć nadal moc obowiązującą. Byli to w kolejności chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn. Wzorem dla wydania Konstytucji Raweńskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w Konstytucji Raweńskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią tych pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia uwzględnił zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydować miało stanowisko Papiniana, który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze wszyscy wypowiadali się w danej sprawie, albo była równość głosów ale nie wypowiadał się Papian. Sędzia miał możliwość wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójść za tym poglądem, natomiast jeżeli nikt się nie wypowiadał może pójść za jakim chce poglądem, nawet za koncepcją własną.

To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło zakres materiału prawnego, który musiał uwzględniać sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto to już w 438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjańskiego, to dodano doń jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą klauzulą moc obowiązującą miały mieć nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na które się powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się obowiązujące niemal wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.

Edykt pretorski

Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) znajdował się w rękach konsula, a od 367 r.p.n.e. w gestii magistratus czyli pretora (praetor urbanus). W 242 r.p.n.e. powołano urząd praetor peregrinus. Sprawowane były przez 1 rok. Wydawał edykt (edictum), w którym zawarte były zasady jakich zamierzał się trzymać podczas swojej kadencji. Od lex Cornelia (67 r.p.n.e.) pretor był związany treścią edyktu. Edykty tworzyły prawo zwane ius honorarium. Edictum tralaticium to stała część edyktu powstała wskutek recypowania treści edyktów przez kolejnego pretora. Części edyktu: normatywna (zawierała zapowiedź udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach)

i formularna (zawierała formuły, jakimi miały posługiwać się strony w procesie). Edykty mogli też wydawać: edyl kurulny (na targowiskach) i namiestnicy prowincjonalni (na prowincjach - legaci i prokuratorzy). Prawo pretorskie miało za zadanie wspierać, uzupełniać i korygować ius civile (adiuvandi vel supplendi vel corrigendi). Cesarz Hadrian nakazał Julianowi zredagowanie ok. 130 r. edictum perpetuum (edyktu wieczystego).

. Pojęcie spadku

Prawo spadkowe zajmowało się sprawami dotyczącymi majątku zmarłego (defunctus). Spadkobranie to wejście w ogół praw po zmarłym. Sukcesja uniwersalna oznacza, że dziedzic (heres, heredes - dziedzice) stawał się przez to kontynuatorem osobowości prawnej zmarłego (właściciel jego rzeczy), z mocy jednorazowego aktu jakim było spadkobranie. Prawa te przeżywały zmarłego tworząc spadek (hereditas) i łączyły się z prawami majątkowymi dziedzica. Dziedzic odpowiadał za długi spadkowe majątkiem dziedziczonym i własnym (mógł ponieść uszczerbek). Dziedzic nie odpowiadał za służebności osobiste i zobowiązania powstałe z tytułu przestępstwa zmarłego. Dziedzicem mógł stać się powołany do spadku (delatio hereditatis to delacja, czyli forma zaoferowania spadku, z którego powołany mógł skorzystać - z wyjątkiem heredes necessarii) i go nabędzie (acquisitio hereditatis to akwizacja, czyli wola nabycia). Sukcesja syngularna to wejście osób nie będących spadkobiercami w posiadanie określonych korzyści majątkowych (nie można było zapisać długów), zapisy te zwano fideikomisami i legatami. Trzy sposoby powołania do spadku: testamentowe (secundum tabulas), beztestamentowe (ab intestato), przeciwtestamentowe (contra tabulas). Dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedzicami beztestamentowymi (nie można było dziedziczyć z obu porządków). Mogło być połączone dziedziczenie testamentowe z przeciwtestamentowym (jeśli nie prowadziło do obalenia całego testamentu). Początkowo spadkobranie regulowały normy prawa cywilnego. Później wykształciło się spadkobranie pretorskie (bonorum possessio) oparte na prawie pretorskim. Udzielał go pretor osobom, które

z mocy prawa cywilnego nie miały w ogóle prawa do spadku albo nie miały w tym wypadku, i służyło do zapobiegania bezpańskim spadkom poprzez rozszerzenie grona spadkobierców beztestamentowych. Pretor mógł wprowadzić do spadku: dziedzica cywilnego (iuris civilis adiuvandi gratia,np. krewnego kognacyjnego) do czasu upomnienia się o spadek dziedzica cywilnego (iuris civilis supplendi gratia, jak pojawiał się dziedzic to ten pozostawał bez spadku - sine re) albo wprowadzić do spadku własnego dziedzica (iuris civilis corrigendi gratia).

INTERDYKTY

Interdicta (interdykt):

-pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji

-zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała

-cel - natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny

-pretor nie badał zasadności interdyktu

-postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność

-wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)

-obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy

-3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś

-interdictum simplicium - skierowany pod adresem jednej strony

-interdictum duplictium - skierowany pod adresem obu stron

-interdictum privatum - mógł być wnoszony przez określoną osobę

-interdictum populare - z nim mógł wystąpić ktokolwiek

Interdicta - pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony. Celem interdyktu było przeciwdziałanie stanowi rzeczy , który naruszał porządek prawny. Dlatego też pretor nie badał zasadności interdyktu. Jeśli adresat podporządkowywał się nakazowi sprawa kończyła się osiągając swój cel. W przypadku przeciwnym interdictum stanowiło podstawę wszczęcia procesu, który orzekał jego zasadność.

Interdykty zmierzały do:

-zmuszenie adresata do zwrotu czegoś (interdicta restitutoria ) - np. nakaz oddania zawłaszczonej rzeczy

-do okazania czegoś lub kogoś ( interdicta exhibitoria ) - np. rozkaz okazania testamentu

-do zaniechania czegoś ( interdicta prohibitoria ) - np. zakaz naruszania cudzego posiadania siłą

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

-pomniki prawa, pozwalające zrekonstruować stan prawa w poszczególnych epokach historycznych

-trzy grupy

a)źródła jurydyczne (kodyfikacja justyniańska, instytucje Gaiusa)

b)źródła epigraficzne (rozmaite napisy o treści prawniczej wyrytych w kamieniu albo na tablicach metalowych)

c)pisma nie prawnicze - dzieła historyków. Poetów, retorów

--pozwalają prześledzić rozwój czynników prawotwórczych (najstarszy zwyczaj, ustawa, edykty, uchwały senatu, konstytucje cesarskie wszystko wraz z działalnością jurysprudencji, a na końcu jeszcze raz zwyczaj)

Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem

powstania prawa np.” ustawa dwunastu tablic”, czy

określona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem

prawa rzymskiego był jednak zwyczaj. Zwyczaj to

powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła

postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak

charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na

jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które

już jest źródłem prawa obowiązującego.Źródła poznania

prawa (fontes iuris cognescendi) - bezpośrednie i pośrednie:

• źródła jurydyczne (teksty: Instytucje Gaiusa, kodyfikacja edyktu pretorskiego, kodyfikacje justyniańskie i inne)

• źródła literackie (Cicero, Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Kwintylian, Wergiliusz, Horacy)

• źródła epigraficzne - inskrypcje na materiale trwałym (kamień, metal)

• źródła papirologiczne (papirusy)

• wykopaliska archeologiczne

PRAWNICY RZYMSCY OKRESU KLASYCZNEGO

Wcześniej - veteres - dawni prawnicy (poprzednicy) Sextus elius Paetus Catus,Quintus Mucius Scaevola, Aquintus Gallus, Servius Sulpicius Rufus.

Jurysprudencja klasyczna:

-prawnicy I wieku (wczesny okres klasyczny) dwie szkoły:

-sabiniańska (kassjańska): Ateius Capito - założyciel; Massurius Sabinus („Libri tres iuris civilis”); Cassius Longinus; Javolenus fPriscus; + prawnicy II wieku - Gaius, Salvius Julianus, Sextus Pomponius.

-prokulejańska - założyciel - Antistius Labeon; Proculus; Neratius Priscus; Publius Juventius Celsus (syn) - autor definicji prawa;

-prawnicy II wieku (rozwinięty okres klasyczny) zanik różnic szkół; przedstawiciele: Salvius Julianus (bardzo ceniony prawnik; Digesta - 90 ksiąg) Caecilus Africanus (uczeń poprzednika); Sextus Pomponius (jedyny historyczny rys rozwoju jurysprudencji - „Liber singularis enchiridii”); żyjący za Antoniusa Piusa i Marka Aurelisza: Ulpius Marcellus, Cervidius Scaevola (Digesta); Gaius nie miał autorytetu wśród współczesnych mu jako prawnik, ale jako nauczyciel prawa.

jurysprudencja III wieku (późnfy okres klasyczny) działalność jurysprudencji III w. do 235r.n.e. przedstawiciele Aemiliusa Papiniana (najsławniejszy rzymski prawnik) („Quaestiones” - 37 ksiąg i „Responsa” 10 ksiąg); Julis Paulus (najwięcej dzieł); Domitius Ulpianus (komentarze ad edictum - w 83 księgach, i ad Sabinum w 51 księgach) - obaj zajmowali stanowiska praefecti praetorio; dzieła stanowiły obfite źródło dla kodyfikatorów justyniańskich w szczególności dzieła Paulusa. Herennius Modestinus - uczeń Ulpiana.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG USTAWY XII TABLIC

Ab intestatio czyli dziedziczenie bez testamentowe w Ustawie XII tablic miało miejsce wówczas gdy zmarły nie pozostawił po sobie określonego dziedzica lub też gdy testament jego był nieważny lub bezskuteczny. W takich sytuacjach obowiązywało dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym. W ustawie tej możemy wyróżnić trzy grupy dziedziców a mianowicie: sui heredes, proximi agnati i gentiles. Sui heredes byli to dziedzice z rodziny agnacyjnej którym prawo do spadku przysługiwało w naturalny sposób a podział majątku następował na zasadzie podziału według głów lub według szczepów. Jeżeli zmarły nie posiadał osób sui heredes prawa spadkowe przejmowali agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa i to z wyłączeniem faktu iż pozostawała pomiędzy nimi w dalszym ciągu władza agnacyjna. Ostateczną formą dziedziczenia wg Ustawy XII tablic było dziedziczenie w przypadkach braku osób z więzi agnacyjnej. Doprowadzało to do dziedziczenia wg nazwiska (gentiles) a więc przez współrodowców w dalszym stopniu spokrewnionych ze spadkodawcą.. generalnie można stwierdzić że dziedziczenie wg tej ustawy było w wielu przypadkach niesprawiedliwe istniała duża ilość osób które pomimo bliskości z osoba zmarłą były pomijane w dziedziczeniu a na skutek jednorazowości powoływania do spadku wiele osób nie mogło go w ogóle otrzyma

OCHRONA POZWANEGO W PROCESIE

Typowymi środkami obrony pozwanego w procesach rzymskich legisakcyjnym i formułkowy było zaprzeczenie ( negatio , infitiatio ) lub podniesienie zarzutu (exceptio). Istniała także możliwość biernej postawy pozwanego tzn. nie podejmował on obrony i nie wdawał się w spór. Zaprzeczenie było najpopularniejszym sposobem obrony. Polegało ono na negacji formułek stawianych przez powoda. W myśl zasady iż to na powodzie ciąży obowiązek prowadzenia dowodów, pozwany nie musiał stosować zawiłych formułek lecz jedynie negować istniejące Z biegiem lat jednak sposób ten stał się niebezpieczny gdyż bezpodstawna negacja prowadziła do wyroku na mocy którego od pozwanego wymagano zapłaty podwójnego roszczenia. Inną formą obrony było exceptio czyli podniesienie przeciw twierdzeniom formułkowym i żądaniom powoda. Sposób ten był bardziej subtelny gdyż pozwany nie negował roszczenia lecz przedstawiał go w innym świetle lub przedstawiał inne okoliczności mające wpływ na roszczenie.

Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda.

Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową. O oceny sędziego zależała decyzja podtrzymująca bądź uchylająca twierdzenia stron.

Exceptio

Exceptio. czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość exceptio w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce.

Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.

Exceptio rei iudicatae - spór został rozstrzygnięty wyrokiem

Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe .

Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.

FIDEICOMIS UNIWERSALNY

Fideicommissum hereditatis - fideikomis uniwersalny ustanowiony na całym majątku, spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby - także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z ominięciem zasady semel heres, semper heres) oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był heres fiduciarius (spadkobierca „powierniczy”).

Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków przez heres fiduciarius uchwałami senatu S.C. Trebellianum i Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa do kwarty Falcydyjskiej, a za Justyniana sytuację fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica narzucając mu odpowiedzialność za długi.

Postępowanie apud iudicem

Postępowanie przed sędzią (apud iudicem) musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od momentu litis contestatio (dla iudicium legitimum - 18 miesięcy, a dla imperio continens - do końca kadencji urzędnika). Zadaniem sędziego było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dowodów i wydanie na ich podstawie wyroku. Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywał na stronie, która twierdzi (ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat). Powód dowodził prawdziwości intentio, pozwany exceptio. Środkami dowodowymi były: dokumenty (instrumentum), świadkowie (testis), opinie biegłych, oględziny, przesłuchania stron. Przeprowadzone dowody oceniał sędzia w sposób nieskrępowany i wydawał wyrok (sententia) ogłaszany ustnie bez uzasadnienia.

W sprawach niejasnych mógł uchylić się od wydania wyroku i przekazać sprawę innemu sędziemu (translatio iudicii). Wyrok był prawomocny od chwili ogłoszenia. Jedynie w przypadku udowodnienia przekupstwa sędziego albo sfałszowania wyroku mogło dojść do kasacji wyroku przywracając stan poprzedni (restitutio in integrum).

Prawo zwyczajowe

Zwyczaj to wynik ciągłej i niezmiennej działalności, staje się normą prawną tylko wówczas, gdy taką wolę wyrazi większość społeczeństwa i uzna go za konieczny (opinio necessitatis) i będzie stosowany przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmieniony. Zbiór tych norm prawnych składa się na prawo zwyczajowe (mos maiorum lub consuetudo). Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (tacitus consensus omnium)

w przeciwieństwie do ustawy, w której jest wyrażona wyraźnie. Prawo zwyczajowe jest niepisane, dlatego stwarza warunki do licznych nadużyć. Spowodowało to konieczność kodyfikacji prawa zwyczajowego - Ustawa XII Tablic, jako źródło prawa publicznego i prywatnego (fons omnis publici privatique iuris).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE

W Rzymie obowiązywała zasada nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe tzn. Dziedzic wraz z przyjęciem majątku spadkowego przyjmował na siebie także ciężar długów zaciągniętych i nie spłaconych przez spadkodawcę. Co gorsza po przyjęciu spadku a więc zlaniu masy spadkowej z własnym majątkiem spadkobierca odpowiadał za nie całymi nawet swoimi dobrami. Mogła zaistnieć także odmienna sytuacja w której to majątek spadkobiercy był zadłużony i przejęcie przez niego spadku mogło doprowadzić do strawienia go na spłatę własnych zobowiązań bez pokrycia długów spadkowych. Ustawodawstwo rzymskie stworzyło dwie instytucje mające na celu obronę w takich sytuacjach było to : separatio bonorum i beneficium inventarii. Pierwszy ustanawiany w przypadku podejrzanego dziedzica na wniosek wierzycieli spadkowych przez pretora polegał na oddzieleniu majątków i ustanowieniu kuratora który zarządzał majątkiem spadkowym. Drugi natomiast umożliwiał zabezpieczenie się dziedzica przed skutkami nadmiernego obciążenia wynikającego z zadłużonego spadku poprzez spis inwentarza spadkowego i odpowiedzialność za długi do jego wysokości.

PROCES KOGNICYJNY - ZMIANY W STOSUNKU DO PROCESU FORMUŁKOWEGO

Proces kognicyjny - polegał na tym, iż toczył się wyłącznie przed urzędnikami cesarskimi. Przed jednym urzędnikiem. Władzę sądowniczą mieli: prefekt miasta i namiestnicy prowincji. Władza cywilna i sądownicza była połączona.

NOWOŚCI!!!!! Po raz pierwszy pojawiał się możliwość apelacji (dwuinstancyjność) Od decyzji odwołać się można było do cesarza. Rozstrzygał je oczywiście prefekt pretorianów (jego kancelaria). Sądy odbywają się już nie na placach (w miejscach publicznych) lecz w sądach (budynkach). Wyposażona są już one w organy (urzędników), pracujących w tym sądzie. Byli to pisarze, woźni sądowi itd. Sąd wzywał poprzez woźnych sądowych świadków, strony. Egzekucje też przeprowadzał sąd (nie jak do tej pory strona, która sprawę wygrała). Wchodzi też pismo. Wszystko się już opisuje. Tworzy się archiwa w sądach. Pojawiły się więzienia publiczne, gdzie osadzano więźniów.

Wytworzyły się dwa typy procesów kognicyjnych:

1)Proces reskryptowy - reskrypt (konstytucja cesarska, w której cesarz rozstrzygał sprawę pojedynczą na prowincjach). Na prowincjach nie znano prawa, więc kierowano pismo (suplikację) do cesarza opisujące konkretne wydarzenie i prośbę o rozstrzygnięcie sprawy. W kancelarii cesarza pisano reskrypt (odpowiedź jak rozstrzygnąć sprawę) i przesyłano na prowincję. Sędzia dostawał reskrypt, sprawdzał czy zgadza się on ze stanem faktycznym i rozstrzygał sprawę. Reskrypty stały się więc prawem powszechnie obowiązującym. Z czasem reskrypty zaczęto podrabiać i stało to się wręcz plagą. Konstantyn Wielki zakazał wydawania reskryptów i zakończył proces reskryptowy.

2)Proces episkopalis-audiencja - sądy biskupie. Sądy kościelne rozstrzygały sprawy cywilne, co znacznie rozładowało sytuację (sądy cywilne były „zawalone” sprawami).

Prawo rzymskie w Polsce (str. 54-56).

Polska przyjmując chrześcijaństwo z Rzymu a nie Konstantynopola znalazła się pośrednio pod wpływem kultury Rzymu, co rzutowało również na koneksji z prawem rzymskim. Pierwsze informacje o znajomości prawa rzymskiego w Polsce pojawiają się w kronice Galla Anonima w XII i XIII w. Jednak próby szerszego przejęcia prawa rzymskiego kończyły się niepowodzeniem. W akcie erekcyjnym Akademii Krakowskiej z 1364 r. powołano 3 katedry prawa kanonicznego i 5 rzymskiego, które pozostały nie obsadzone z powodu braku wykształconych romanistów. Powoływanie do życia kolejnych uniwersytetów powodowało poszerzenie bazy dla prawa rzymskiego. Do najlepiej znanych dzieł należy zaliczyć Summa legum, brevis, levis et utilis Rajmunda Partenopejczyka z czasów Kazimierza Wielkiego, wykorzystany w 1506 r. w Statucie Łaskim. Pierwiastki romanistyczne przeniknęły też do Statutu Małopolskiego Kazimierza Wielkiego (sprzed 1370 r.) i Statutu Wareckiego z 1423 r. zatwierdzonego przez Władysława Jagiełłę. W Polsce nie przyjęło się prawo rzymskie (za wyjątkiem praw miejskich) z obawy poddania się pod wpływy niemieckie, gdzie je recypowano. W prawie rzymskim hołdowano też zasadzie zwierzchniej władzy panującego, co kolidowało z interesami szlachty. Recepcji domagali się Jan Ostroróg i Andrzej Frycz-Modrzewski, natomiast subsydiarnego stosowania Jakub Przyłuski. Pierwszą poważną próbą wdrożenia elementów rzymskich w struktury prawa polskiego był Zbiór praw sądowych przygotowany przez Andrzeja Zamojskiego z 1778 r. (został odrzucony przez Sejm w 1780 r.). Następny był Kodeks cywilny francuski, a kulminacja wpływu prawa rzymskiego w Polsce nastąpiła w okresie rozbiorów, kiedy to prawo rzymskie poprzez kodyfikacje zaborców na stałe zagościło w naszym kraju. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęto unifikację prawa polskiego, co w okresie międzywojennym spowodowało „przesiąknięcie” prawa polskiego elementami prawa rzymskiego, a co ugruntował kodeks cywilny z 1964 r.

ŚRODKI PRZECIW WYROKOWI NIEPRAWIDŁOWEMU

W prawie rzymskim istniały możliwości obrony przed wyrokiem który względem strony był niesłuszny i zawierał błędy. Była to rzecz niezwykle ważna z racji zasady że nie można o te samą rzecz sądzić się dwa razy. Chodziło tu głównie o błędy spowodowane chorobą umysłową sędziego czy też poprzez przekroczeniem przez sędziego uprawnień określonych w formułce procesowej. Należało to jednak czynić niezwłocznie po zapadnięciu wyroku gdyż w przypadku gdy został on już wykonany nie można było żądać zwrotu należności. Wyrok mógł być podważony w przypadku stwierdzenia przekupstwa sędziego lub sfałszowania dokumentów (instrumenta). Osoba upowaznioną do kasacji wyroku był pretor który przywracał stan jaki miał miejsce przed zaistnieniem skargi poprzez poza procesowy środek ochrony jakim było restitutio in integrum . Z czasem w prawie rzymskim zaczęła pojawiać się apelacja. Sędzia zaś który ze swej winy wydał wyrok nieprawidłowy „czynił spór swoim” poprzez ściągnięcie na siebie pełnej odpowiedzialności za straty poniesione przez stronę pokrzywdzoną w podwójnej wysokości

PRAWNICY OKRESU PRZEDKLASYCZNEGO

W okresie republikańskim wiedza prawnicza skupiona była w rękach kolegów kapłańskich. Zajmowały się one odkrywaniem związków człowieka z bóstwem, skutkowaniem fas w zakresie ius . Prawo świeckie nie naśladowało sakralnego, jednak czynności prawne wykonywane były w formie sakralnej. W okresie archaicznym i republikańskim znajomość prawa była elitarna. Członkowie kolegiów kapłańskich rekrutowali się wyłącznie spośród patrycjuszy. Choć monopol w zakresie prawa prywatnego posiadało kolegium pontyficów wyróżniano następujące kolegia kapłańskie:

-Augurowie -Decemwiri -Pontifico -Fetiales

Umiejętność posługiwania się formularzami prawa się powszechnie dostępną dla ludności świeckiej dopiero po ogłoszeniu tych formuł opinii publicznej przez Flawiusza (300pne) a później Eliusza (198pne). Te daty wyznaczają początek świeckiej jurysprudencji. Dużą rolę odegrało oświadczenie złożone ok. 280 pne przez plebejskiego pontifexa maximusa Tiberiusa Coruncaniusa , w którym zapowiedział, że będzie udzielał porad prawnych każdemu, kto się o to zwróci. Do tej pory porad udzielano tylko stronom postępowania. Prawo stało się teraz dziedziną życia. Nauka prawa zaczęła się rozwijać.

pontifex maximus - najwyższy kapłan

respondere de iure - porady prawne

Nauka prawa w tym okresie rozwinęła się w następujących kierunkach:

1.Cavere - układanie formularzy czynności prawnych

2.Agere - układanie formuł procesowych

3.Respondere - udzielanie odpowiedzi na pytania prawne

(ta działalność szczególnie się rozwinęła)

Rzymscy prawnicy:

Najwybitniejszym był Marcus Tulius Cycero

OSOBY PRAWNE - nie stworzono koncepcji osób prawnych. Jednak w praktyce one funkcjonowały (dla celów np. gospodarczych).

Wymyślono osobę prawną jako państwo. Było ono podmiotem praw i obowiązków. Powstawały korporacje, stowarzyszenia, fundacje. Rozkwit osób prawnych miał miejsce w czasach chrześcijańskich.

Osoby prawne w prawie rzymskim mogły być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady ) którym prawo nadaje podmiotowość prawną. Szczególny charakter tego prawa objawia się w tym, że wierzytelności i prawa rzeczowe np. stowarzyszenia nie są prawami osób wchodzących w jej skład lecz osoby prawnej jako takiej. Tak samo zobowiązania , dotyczyły tylko majątku osoby prawnej , a nie majątku osób wchodzących w jej skład.

Testament prawa pretorskiego - pretor ogłosił w edykcie z I w. p.n.e. , że udzieli Bonorum possessio secundum tabulas, każdemu kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej siedmiu świadków ( 5-ciu świadków, libripens i familiae emptor - tradycja testamentu mancypacyjnego ). Bonorum possessio udzielona na podstawie takiego testamentu była z początku Bonorum possessio sine re - bezskuteczną wobec dziedzica ustawowego, który to powołując się na to, że przedstawiony dokument w związku z niezachowaniem formy wymaganej przez ius civile jest nie ważny - odebrać dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie spadku Bonorum possessori ten spadek. Reskrypt Antoniusza Piusa zapewnił dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica ustawowego. Wskutek czego utrzymywał się on przy bonorum possessio i stawał się bonorum possessio cum re.

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W NIEMCZECH

Szczególnie zaznaczyła się recepcja w Niemczech w szczególności po utworzeniu w 1495r Sądu Komory Rzeszy (Reichkammergericht), w którym sądzili juryści wychowani w duchu prawa rzymskiego. W XVI w. rzymskie prawo prywatne recypowano w całości (w zmienionej formie z naciskiem na szkołę komentatorów).dzieło to przebiegało XVI - XIX w.) - w ten sposób powstało prawo pandektowe (pyt. 4) (usus modernus Pandectarum) - obowiązujące do 1900r (BGB).

HISTORYCZNY ROZWÓJ TESTAMENTU

Testament w prawie rzymskim było to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sutanawiajace dziedzica lub prawny wyraz tego co ma się stać po śmierci testora. Testament jest to więc czynność prawna jednostronna polegająca na uzewnętrznieniu woli testora bez udziału osób zainteresowanych. Akt ten był zmienny do chwili śmierci testora a jego moc prawna obowiązywała dopiero z chwilą jego śmierci. Treścią testamentu było najczęściej ustanowienie dziedzica lub dziedziców oraz rozdzielenie pomiędzy nich składników majątkowych które testor pozostawiał po sobie. Testament mógł sporządzać tylko ten kto miał do tego określoną zdolność testamenti factio activa.

Początkowo podstawową forma testamentu była wypowiedz ustna i publiczna dokonana na zgromadzeniu ludowym przez testora. W wojsku mogła to być wypowiedz dokonywana bezpośrednio przed walką na wypadek śmierci. Z czasem jednak wykształciły się testament mancypacyjny polegający na ustnym ustanowieniu powiernika majątku w obecności świadków który miał spadek po śmierci testora podzielić wg wskazanych mu osób. Taki testament przyjmował także formy pisemne spisywane za tabliczkach opieczętowanych przez uczestniczących świadków. Każda osoba która po śmierci testora zgłaszała się z ową tabliczką do pretora była uwzględniana w powołaniu do spadku. Takie postępowanie dało początek dziedziczeniu wg prawa pretorskiego gdyż pretor to udzielał bonorum possessio osobom upoważnionym. Oprócz testamentów wg prawa cywilnego i pretorskiego pojawiły się testamenty publiczne i prywatne. Pierwsze z nich polegały na wpisaniu do akt sądowych lub gminnych ostatniej woli testora lub bezpośrednie złożenie testamentu u cesarza. Testamenty prywatne zaś nabrały formy pisemnej i były sporządzane początkowo w obecności świadków lecz z czasem powstał testament holograficzny tzn. spisany i podpisany własnoręcznie przez testora który nie wymagał dla swej ważności obecności świadków. W prawie rzymskim specyficzną formę przyjęły testamenty szczególne które z racji wyjątkowych okoliczności nie wymagały spełnienia ogólnych wymogów prawnych. Dotyczyły one głównie żołnierzy lub były sporządzane w miejscach klęsk żywiołowych.

MAŁŻEŃSTWO I WYMOGI JEGO ZAWIERANIA

Małżeństwo rzymskie zwane nuptiae lub matrimonium było związkiem monogamicznym a więc uznanym przez prawo wzajemnym pożyciem jednej kobiety i jednego mężczyzny. Skutki zawarcia małżeństwa dotyczą wzajemnych praw i obowiązków współmałżonków a dzieci uchodzą za prawa i należą do rodziny tylko wtedy gdy poczęte zostaną w czasie trwania małżeństwa. Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa i mogło się to odbywać za pomocą np. confarocatio czyli sakralnej formy wejścia żony pod władzę męża, coemptio - kupno żony, usus - nabycie przez męża władzy nad żona na skutek jednorocznego nieprzerwanego pożycia czyli w formie zasiedzenia. Związek małżeński był więc związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron.

Związek małżeński wg prawa rzymskiego był związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron.

Małżeństwu rzymskiemu przeciwstawiano inne związki takie jak konkubinat, związki mieszane Latynów i Peregrynów z Rzymianami czy tez między samymi latynami czy Peregrynami. Związki takie nie były małżeństwem lecz również miały na celu wspólne pożycie kobiety i mężczyzny. Dzieci zrodzone w takich związkach uchodziły za dzieci poza małżeńskie i dzieliły los prawny swojej matki. Z biegiem lat konkubinat został prawnie dopuszczony i uchodził za niższą formę małżeństwa.

Aby małżeństwo było pełnoprawne musiało spełniać parę niezbędnych do tego kryteriów takich jak: conubium czyli zdolności małżeńskiej którą powinni posiadać kandydaci do małżeństwa czyli brak przeszkód zawarcia małżeństwa, dojrzałość fizyczna czyli wiek okreslony w prawie rzymskim na 14 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt oraz consensus czyli zgoda zainteresowanych stron. Poza tymi kryteriami występowały tez liczne przeszkody małżeńskie takie jak choroba umysłowa, pokrewieństwo, powinowactwo czy też w przypadku osób podległych zwierzchnikowi familijnemu jego osobista zgoda. Z biegiem lat wprowadzono mezalians a więc zakaz małżeństw ludzi z różnych

OKRES PRAWA KLASYCZNEGO

-prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic między instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VI w. -565).

O jurysprudencji klasycznej można mówić od początku pryncypatu do czasów Dioklecjana 284 r. n.e. .

Charakterystyczną cechą tego okresu była prawotwórcza działalność jurystów zdanie, których nabrało w owych czasach mocy wiążącej w rozpatrywaniu sporów prawnych. (IUS respondendi ex auctoritate principis).

Ius respondendi otrzymywali prawnicy osiadli w Rzymie, przez co ich liczba nie była wielka a autorytet, jakim byli obdarzeni sprawiał, że opinie przez nich wydawane były respektowane w analogicznych sprawach. W ten sposób dzieła prawników zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem. W przypadkach, gdy dwóch prawników zajęło przeciwstawne sobie pozycje decydującym głosem było zdanie sędziego, który mógł przychylić się do jednej z opinii. W owych czasach powstały dwie szkoły przwnicze nazwane od nazwisk swoich przywódców: Sabinianie i Prokulejanie

Sławnymi jurystami owych czasów byli: LEBEO - konserwatywny pogląd z zachowaniem dawnego ustroju republikańskiego, który był śmiałym nowatorem w swoich pracach. SABINUS, którego dzieła stały się podstawą do ułożenia digestów a praca o prawie cywilnym była jedną z najważniejszych w owych czasach. JULIAN, który rozstrzygał w swoich pracach wiele kwestii będących -spornymi i wątpliwymi.

DZIEDZICZENIE, POWOŁANIE, TRANSMISJA

Dziedziczenie było to przejęcie przez dziedzica lub dziedziców (heres) spadku po osobie zmarłej czyli krótko mówiąc przejście spadku na jedną lub więcej osób. Podstawę dziedziczenia stanowi testament lub ustawa na mocy której wchodziło się w prawa po zmarłym. Wg prawa rzymskiego wyróżniamy dziedziczenia: testamentowe(ex testamento), beztestamentowe(ab intestato),przeciw testamentowe(contra tabulas). Od rodzaje dziedziczenia zależało powołanie do spadku.

Samo powołanie do spadku - delacja było formą zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać. Powołanie do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex testamento), bez testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze dwa wynikały z woli spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Drugim warunkiem stania się dziedzicem oprócz powołania do spadku był akt nabycia spadku czyli akwizacja spadku która określała wolę osoby do przyjęcia spadku. Powoływany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku. Nabycie spadku było wejściem w ogół praw i obowiązków pozostawionych przez zmarłego przez jego dziedzica.

Transmisja powołania dotyczyła osób które z mocy obowiązującego prawa były dziedzicami testora. Prawo do przyjęcia spadku miało charakter osobisty i nie przechodziło początkowo na dziedziców powołanego. Osoba powołana do spadku winna w terminie 1 roku określić czy spadek przyjmuje czy też go odrzuca. Transmisję powołania polegała na wyznaczeniu osoby która mogła starać się o nabycie spadku.

INSTYTUCJE GAIUSA

Gaius - nauczyciel prawa za czasów rozwiniętego okresu klasycznego.

Instytcje Gaiusa - Institutionum commentarii quattuor - podręcznik prawa w 4 księgach (ok. 160r.n.e.)zastosował podział prawa - personae - res - actiones - ( Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones ),co znalazło później zastosowanie w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.). Dzieło Gaiusa odkrył w 1816r niemiecki uczony B. Niebuhr w bibliotece kapituły werońskiej.

Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) - res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) - actiones (postępowanie sądowe).

INSTYTUCJE JUSTYNIANA

Instytucje justyniańskie -(dzieło Dorotheusa i Theophilusa pod kierownictwem Tryboniana) podręcznik powstały podczas prac nad Digestami, razem też wszedł w życie. Oparli się na instytucjach Gaiusa (personae - res - actiones). Dzielą się na 4 księgi, te na tytuły, a tytuły na paragrafy, są też principia; podobnie też się cytuje - I.(lub Inst.)4,6,2.

Wejscie żony pod władzę męża-Od zawarcia malzenstwa rzymianie odrozniali akt wlaczenai zony do agnacyjnej familii męza. Nastepowalo ono w wyniku 1 z 3 zdarzen prawnych: Contarreatio-sakralna forma wejscia zony pod wladze meza. Obecnych przy akcie było 10 swiadkow i 2 najwyzszych kaplanow.Coemptio- forma uroczystego „kupna” zony. Wykorzystywany abstrakcyjna mancypacje, w charakterze nabywcy wystepowal maz kobiety.Usus- nabycie przez meza wladzy nad zona z mocy samego prawa w wyniku jednorocznego nieprzerwanego pozycia malzenskiego.Aby temu skutkowi zapobiec kobieta musiala co roku opuszczac dom meza na 3 kolejne noce. (ustXII)

PRAWO PODMIOTOWE A PRZEDMIOTOWE -Prawo podmiotowe to przyznana przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (prawo względne

i bezwzględne). Prawo podmiotowe może reprezentować jakąś wartość ekonomiczną - prawo majątkowe, lub nie być uwarunkowane żadnym interesem ekonomicznym uprawnionego - prawo niemajątkowe.

Przedmiotowe: Według Ulpiana „prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek”. Prawo publiczne - w zakres wchodziły normy dotyczące całości państwa

Prawo prywatne - w zakres wchodziły normy dotyczące poszczególnych jednostek wchodzących w skład państwa. W przypadkach kolizyjnych ważniejsze było dobro państwa (Cyceron - „dobro ludu najwyższym prawem”). Nie zapominano jednak o interesie jednostek. Z czasem sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa.

Prawo względne i bezwzględne

Prawo względne to prawo do domagania się jakiegoś zachowania od konkretnej osoby, a prawo bezwzględne od kogokolwiek (obowiązek pozytywny - działania i negatywny - zaniechania).

Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące

Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku muszą być bezwzględnie respektowane. Przepisy te nie mogą być zmieniane umowami stron zainteresowanych i dotyczą z reguły prawa publicznego. Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) to prawo, którego przepisy

w konkretnym przypadku nie muszą być użyte, jeśli taką wolę wyrażą strony zainteresowane, są zatem przepisami pomocniczymi. Będą miały zastosowanie wtedy, kiedy np. zmarły nie sporządzi testamentu

Litis contestatio (str. 64).

Rezultatem postępowania w I fazie było ustalenie treści formułki, którą pretor przekazywał powodowi. Powód wręczał formułkę pozwanemu (edere iudicium), a pozwany przyjmował formułkę (accipere iudicium). W ten sposób strony ugruntowywały spór i wyrażały aprobatę co do zasad wymienionych w formułce i sędziego. Akt ten kończył postępowanie in iure i zwany jest litis contestatio. Skutkiem była konsumpcja skargi (strony mogły procesować się tylko raz). Pretor działał przez denegatio actionis lub uzupełniał formułkę specjalnym zarzutem. Konsumpcja ipso iure występowała gdy: 1) iudicium = legitimum, 2) skarga jest in ius concepta, 3) jest in personam. Przy braku któregoś z tych warunków, konsumpcja skargi następowała dopiero, gdy pozwany podniósł zarzut przeciw powodowi, iż w sporze już raz miała miejsce litis contestatio (exceptio rei in iudicium deductae), lub spór został rozstrzygnięty wyrokiem (exceptio rei iudicatae). Litis contestatio było istotne dla sędziego, gdyż ustalało stan faktyczny i prawny stanowiąc podstawę wyroku (przerwie ulegał bieg terminu przedawnienia powództw ograniczonych w czasie - actiones temporales).

NABYCIE I UTRATA WŁADZY OJCOWSKIEJ

Urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa, adopcja lub legitymacja powodowały powstanie władzy ojcowskiej.

Władza ojcowska powstawała w sposób sztuczny w myśl zasady matka jest zawsze pewna a ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo. Władza ojcowska za to była nieograniczona z prawem do życia i śmierci włącznie. Pod władzę tę wchodziły dzieci narodzone w czasie trwania związku małżeńskiego lecz narodzone nie wcześniej jak po 182 dniu od jego zawarcia bądź też narodzone maksimum 300 dni po jego rozwiązaniu. Zaznaczyć również należy że powstanie władzy ojcowskiej w licznych przypadkach wymagało zgody samego pater familiae który mógł zaakceptować lub odrzucić potomka. Oprócz tych naturalnych sposobów powstania władzy ojcowskiej wyróżniamy w prawie rzymskim jeszcze inne możliwości takie jak adrogacja i adopcja jako czynności prawne mające na celu objęcie władzy ojcowskiej nie tylko nad swoim własnym potomstwem lecz również nad osobami obcymi. Istniała taka możliwość była ona jednak obwarowana licznymi utrudnieniami i warunkami które należało bezwzględnie spełniać. Ostatnim sposobem powstania władzy ojcowskiej było legitymatio które dotyczyło osób żyjących w konkubinacie a zawarcie przez nich małżeństwa powodowało automatycznie legalizację dzieci.

Naturalnym sposobem zagaśnięcia władzy ojcowskiej była śmierć pater familiae gdyż funkcja ta była dożywotnia. Znane są jednak inne przypadki zagaśnięcia tej władzy. Są nimi przede wszystkim utrata wolności lub obywatelstwa przez zwierzchnika familijnego lub osóby mu podległe; Przejście pod władzę innego zwierzchnika familijnego; objęcie wysokich funkcji kapłańskich przez osobę podległą czy w końcu władza ta mogła wygasnąć za karę czyli w przypadku rażącego zaniedbania osoby alieni iuris przez pater familiae. Utrata władzy zwierzchniej mogła także nastąpić na skutek emancypacji osoby podległej zwierzchnikowi familijnemu. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej następowało także po trzeciej sprzedaży dziecka przez ojca.

TESTAMENT MACYPACYJNY

Testament mancypacyjny - kilka etapów tworzenia:

-sprzedaż mancypacyjna (przy obecności 5 świadków i libripensa) osobie zaufanej -familiae emptor - co powodowało wyjście tego majątku z dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor miał instrukcje jak ma rozdysponować majątek;

-z czasem znaczenia nabrały tabliczki na których spisywano dyspozycje, sprzedaż mancypacyjna była już wtedy formalności (ale konieczną), a familiae emptor i libripens stali się świadkami testamentowymi (razem 7) (nie znali treści testamentu - zaświadczali jedynie jego autentyczność) tak powstał testament prywatny. Osoba przedstawiająca tak spisany i zaświadczony testament otrzymywała od pretora bonorum possessio, jeśli testament nie był ważny pretor udzielał bonorum possessio sine re (pyt 160); od reskryptu cesarza Antoniusa Piusa (IIw.) - powstała bonorum possessio cum re - odrębne dziedziczenie pretorskie obok cywilnego.

1) testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram ) - testament prywatny - polegał na tym, że spadkodawca mancypuje w obecności 5 - ciu świadków i obsługującego wagę libripensa swój spadek ( familia ) powiernikowi ( tzw. familiae emptori ), zobowiązując go za pomocą nunkupacji do wydania spuścizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapłata ze strony powiernika była symboliczna. Testament ten posłużył za podstawę do stworzenia testamentu pretorskiego.

1. ACTIO - POJĘCIE I ZNACZENIE

Actio to działanie, czyn lub rozprawa sądowa. Chodzi jednak głownie o czynności o charakterze procesowym. Pojęcie to nie było jednak dokładnie zdefiniowane. W języku prawniczym actiones oznaczało działanie według prawa. Actio był to zatem zespół czynności procesowych (powoda lub pozwanego) dopuszczanych i sanowanych przez władzę publiczną w postaci jej przedstawiciela (w osobie magistratur). Był to akt, za pomocą którego pokrzywdzony wzywał pomocy państwa przeciwko naruszycielowi jego praw. W tym znaczeniu actio stawało się środkiem ochrony procesowej.

Actio wielokrotnie utożsamiało się z prawem materialnym. Prawnicy używali tego pojęcia zamiennie (jako akt prawa procesowego lub materialnego). Jednak w większości przypadków actiones nie miały swego odpowiednika w prawie materialnym. Actiones kształtował pretor. Niezależnie od tego czy w prawie cywilnym poszkodowany miał ochronę czy nie, pretor i tak przyznawał środek ochrony w postaci actiones w swym corocznym edykcie, bo tak wymagały zasady dobrej wiary. Były jednak przypadki, gdy actiones znajdowały oparcie w prawie materialnym - actiones stricti iuris (powództwa ścisłego prawa), które były oparte na prawie cywilnym dla obywateli rzymskich.

Actiones może zatem oznaczać zarówno uprawnienia materialne, wynikające z prawa cywilnego (może być prawem podmiotowym, jakie na podstawie ustawy przysługuje obywatelowi) ale pojęcie można rozumieć w sensie procesualnym (jako środek ochrony procesowej). W republice i pryncypacie używano go zamiennie, w znaczeniu materialnym bądź procesowym w zależności od tego czy roszczenie wynikało z prawa materialnego czy też nie.

Z czasem podział ten stracił na znaczeniu. Edykt pretora został bowiem około 130 r. skodyfikowany. Nastąpiła identyfikacja prawa podmiotowego z actio i doszło do równowagi między prawem materialnym a procesowym. Nastąpiła identyfikacja actio w znaczeniu materialnym z actio w znaczeniu formalnym. Doprowadziła ona do wykształcenia się actio w znaczeniu materialno-prawnym jako roszczenia wynikającego z prawa materialnego (bez względu na efekt procesowy, jaki przyniesie jego dochodzenie). Według Celsusa actio jest prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy. Niezależnie od tego czy roszczenie zostanie w procesie uznane czy nie actiones służy do dochodzenia tego roszczenia. System actiones był niezwykle rozbudowany. Kolejni pretorzy i jurysprudencja r tworzyli nowe actiones.

W historycznym rozwoju procesu rzymskiego wyróżniamy 3 etapy pojmowania actio:

1. Jako środek procesowy

2. Jako zamiennie: środek procesowy lub materialnoprawny

Jako środek materialnoprawny. W dominacie actiones zaczęto pojmować w znaczeniu tylko materialnym a nie procesowym.

Skargi- podział- 1 actiones in rem(dochodzenie praw o charakterze wladczym nad rzeczami i osobami) actiones in personam( przyslugiwaly wierzycielowi wylacznie przeciwko pewnym osobom) || 2 Skargi cywilne (przyznawane na podstawie uprawnien których ochrone przewidywalo ius civile, gdy spelnione zostaly przeslanki ochrona opierala się na imperium pretora) | 3 skargi pretorskie : -actiones utiles: skargi analogiczne, mialy odniesienie do unormowan istinejacych w ius civile. -Actiones ficticiae : umozliwaly skargi dzieki przyjeciu fikcji, iż zostaly spelnione wymogi przewidzanie w istniejacych już unormowainach prawnych
-skargi z przestawieniem podmiotow w formulce, podanie nazwiska innej osoby niż tej uznanej za powoda lub pozwanego, umozliwienie zmiany osoby dluznika lub iwerzyciela bez odnowienia zobowiazania
-actiones in factum: skargi za pomoca których pretor chronil jakis stan faktyczny nieunormo-wany w ius civile, udzielenie skargi nie na prawie lecz na fakcie. - skargi scislego prawa i skargi dobrej wiary: granica jest swoboda sedziego, przy stricti iuris musial się trzymac tresci formulki, przy bona fidei klauzula dobrej wiary upowazniala sedziego do brania pod uwage okolicznosci mieszczacych się w tym pojeciu | -odszkodowawcze | -realne: wymierzenie kary prywatnej | -skargi wieczyste (bez ograniczen w czasie) -czasowe( w okreslonym czasie )

exceptiones - zarzuty procesowe pozwanegoexceptiones (ekscepcje) ® zarzuty procesowe pozwanego: - dylatoryjne - odraczające na pewien czas żądanie powoda,- peremptoryjne - uniemożliwiające powodowi skuteczne dochodzenie roszczenia,- exceptio rei iudicatae - ekscepcja sprawy osądzonej (res iudicata - powaga sprawy osądzonej),- exceptio doli - zarzut procesowy podstępu ® najistotniejszy, pretorska ekscepcja skierowana przeciwko wadliwej czynności prawnej związanej z celowym wprowadzeniem lub utrzymaniem w błędzie.W procesie formułkowym pozwany mógł się domagać zamieszczenia ekscepcji w formułce, na co odpowiadał powód - repliką (praescriptiones); zasada: reus excipiendo fit actor.

OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ

Zdolnosc prawna-mozliwosc zajecia w stos prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiazku(wlasciciel,wierzyciel).
Ograniczenia- infamia-umniejszenie czci obywa- telskiej, uszczerbek na wartosci jednostki w spoleczenstwie.W przypadku nagannego zachowania, zlego prowadzenia się,ze wzg na wykonywany zawod mogla ona dotknac np. gladiatora, zone która zdradzala swojego meza.
Addictus-osoba przeciw której wszczeto egzekucje osobista. | Redempti ab hostibus- obywatele rzymscy wykupeni z niewoli wroga zobowiazani do odpracowania wylozonej na nich ceny wykupu. | Wplyw na zdolnosc pr miala również plec - kobieta pozbawiona była prawa do opieki nad wlasnymi dziecmi i w niektórych przypadkach do dziedziczenia test.

---