1. Filozofia to umiłowanie mądrości, sposób życia, rodzaj myślenia o rzeczywistości i

człowieku.

2. Charakterystyka myślenia filozoficznego:

• filozof krytycznie patrzy na rzeczywistość, poszukuje istoty rzeczy

• poznanie filozoficzne nie ma swojego kresu, twierdzenia filozoficzne mają charakter nieostateczny i niepełny

• w nauce postęp jest ciągły w filozofii jest to rozwój wewnętrzny człowieka filozofującego

• filozofia chce być nauką bezzałożeniową

• filozofia pyta o całość rzeczywistości, inne nauki pytają o fragmenty

• filozofia pyta o człowieka jako całość, a nie traktuje go jako organizm biologiczny czy istotę społeczną

3. Psychologiczne podstawy uprawiania filozofii:

Punktem wyjścia dla filozofii jest codzienne ludzkie doświadczenie, nabyta wiedza,

własna refleksja, są jednak takie momenty, które nas popychają do stawiania pytań

filozoficznych:

• zdziwienie

• wątpienie

• chęć poznania prawdy

• poszukiwanie idealnego porządku społecznego

• sytuacje graniczne, wiążące się z możliwością utarty takich dóbr jak: zdrowie, życie, bliska osoba. Sytuacje te wiążą się z cierpieniem, samotnością, bezradnością

4. Greckie źródła filozofii:

• początki filozofii sięgają starożytnej Grecji w VI w. p. n. e.

• Antyczne miasta, w których powstały szkoły filozoficzne to: Milet, Efez, Ateny, Elea

• w kulturze greckiej dokonało się przejście od myślenia mitycznego (mitologicznego) do myślenia abstrakcyjnego. Grecy zainicjowali poszukiwania odpowiedzi na pytania o to: z jakich cząstek zbudowany jest świat?, jakie zasady nim rządzą?, co stoi na straży porządku w kosmosie?

• Ślady myślenia filozoficznego można znaleźć także w innych kulturach: Chiny, Indie. Jednak tam filozofia pozostaje w ścisłej relacji z religią. Wypracowanie reguł porozumiewania się między różnymi kulturami do dzisiaj stanowi ogromne wyzwanie

5. Dyscypliny filozoficzne:

a) z filozofii wywodzą się wszystkie dziedziny wiedzy, które na przestrzeni 2 500 lat

systematycznie się od niej oddzieliły. W chwili obecnej wiele z tego, czym w przeszłości

zajmowała się filozofia zostało przejęte przez inne nauki

b) główne dyscypliny filozoficzne to:

• ontologia, bądź metafizyka - teoria bytu, inaczej teoria tego, co jest. Refleksja nad tym, co istnieje, dlaczego istnieje?, z czego świat jest zbudowany - czy jest to jeden element (moniści - materia), dwa (dualiści - materialny i duchowy) czy jest ich wiele (pluraliści)?, jaki jest cel istnienia rzeczywistości (czy świat ma swój początek, czy ma swój kres)?

• epistemologia (teoria poznania) - bada możliwości poznania świata przez człowieka. Na poznanie składają się akty poznawcze (spostrzeganie, przypominanie sobie, wydawanie sądów) i rezultaty poznawcze (pojęcia i twierdzenia, które formułujemy). W filozofii chodzi o ocenę aktów i rezultatów poznawczych z punktu widzenia prawdy i fałszu.

Ma ona trzy działy:

► spór o źródło poznania - w ramach tego sporu mamy takie stanowiska jak:

empiryzm (poznajemy świat dzięki zmysłom), racjonalizm (dzięki rozumowi),

intuicjonizm (dzięki intuicji)

► spór o granice (przedmiot) poznania - w ramach tego sporu mamy takie

stanowiska jak: realizm (docieramy do prawdziwej rzeczywistości), idealizm

(poznajemy wytwory naszej świadomości, a od prawdziwej rzeczywistości

jesteśmy oddzieleni „szybą”)

► spór o kryteria prawdy o poznaniu - w ramach tego sporu mamy takie

stanowiska jak:klasyczną definicję prawdy (zgodność myśli z rzeczywistością) i

nieklasyczne definicje prawdy (zgodność myśli z wybranym kryterium -

oczywistość, powszechna zgoda, konsensus naukowców), koherencja

(zgodność myśli między sobą, zdrowy rozsądek, pożytek w działaniu)

6. Inne dyscypliny filozoficzne:

• filozofia człowieka (antropologia filozoficzna) - w centrum zainteresowania stawia człowieka: pyta kim jest?, co odróżnia go od zwierząt?, jaki jest sens ludzkiego życia?

• aksjologia (teoria wartości) - bada obiektywny status istnienia świata wartości takich, jak: przyjemność, użyteczność, życie, prawda, dobro, piękno, słuszność, świętość. Bada również kulturową i historyczną różnorodność jego sposobów odczytywania

• etyka - ustala co należy uważać za dobre / złe, powinne / zakazane, a także formułuje reguły uzasadniania dlaczego dane postępowanie uważamy za dobre, bądź złe

• estetyka (teoria piękna) - ustala na jakiej zasadzie uznajemy coś za piękne lub brzydkie, rozważa źródła wrażliwości estetycznej, zajmuje się definiowaniem dzieła sztuki

• filozofia religii - bada zjawisko doświadczenia religijnego, rodzaje otwarcia człowieka na rzeczywistość sacrum, niekiedy rozważa kwestie dowodów na istnienie Boga oraz nieśmiertelności ludzkiej duszy

• filozofia społeczne - to refleksja nad zasadami życia społecznego, relacjami między jednostką i społeczeństwem, regułami powstawania i podtrzymywania więzi wspólnotowych. Analizuje problemy związane z życiem wielokulturowych i wieloreligijnych społeczności

• logika - to nauka o poprawnym myśleniu, używaniu pojęć, formułowaniu zdań oraz ocenie zdań z punktu widzenia prawdy i fałszu

• filozofia języka - analizuje język potoczny i naukowy, stara się wypracować reguły poprawnego użycia języka

• historia filozofii - bada wielowiekowe dyskusje filozoficzne, znajomość wcześniejszych rozwiązań jest potrzebna do zrozumienia aktualnych zagadnień

• filozofia przyrody - bada zjawiska i zdarzenia w przyrodzie w poszukiwaniu zapisanych w niej idealnych proporcji, włącza w obszar swoich badań dane nauk przyrodniczych i ścisłych

• filozofia nauki - bada metody stosowane w naukach przyrodniczych (indukcja), ścisłych (dedukcja), humanistycznych (sztuka interpretacji), stara się wypracować metody poznania niezawodnego

7. Historia filozofii:

Okresy w historii filozofii Zachodu:

• filozofia starożytna (VI w. p. n. e. - VI w. n .e.). Symboliczny koniec starożytności to rok 529, czyli zamknięcie pogańskich szkół filozoficznych.

• filozofia średniowieczna (VI w. - XVI w.). W tym okresie filozofia uzupełnia teologię. U schyłku średniowiecza mamy do czynienia z Renesansem, czyli odrodzeniem zainteresowania kulturą starożytną.

• filozofia nowożytna (XVII w. - połowa XX w.). W tym czasie rozwijają się nauki przyrodnicze i ścisłe. Filozofia uzupełnia te nauki, próbuje wypracować reguły poznania prawdziwego i prawego.

• filozofia najnowsza (od połowy XX w.). Poszukuje swojego miejsca we współczesnym obrazie świata.

8. Historia filozofii starożytnej (VI w. p. n. e. - 529 r. n. e.):

a) okresy filozofii starożytnej:

• naturalistyczny (filozofia przyrody)

• humanistyczny (sofiści, Sokrates)

• wielkich syntez (Platon, Arystoteles)

• hellenistyczny (stoicy, epikurejczycy, sceptycy)

• religijny (Plotyn, Porfiriusz)

b) okres naturalistyczny:

• pytanie o Arche: to pytanie o początek (w przestrzeni o w czasie), źródło, zasadę, pierwszą przyczynę, władzę - co kieruje rzeczywistością

• szkoła jońska: Tales (arce to woda), Anaksymander (arche to bezkres), Anaksymenes (arche to powietrze), Heraklit (arche to ogień), o jego zmianach decyduje boski Logos

• szkoła eleatów: Parmenides, Zenon (arche to byt)

• szkoła pitagorejczyków: Pitagoras (arche to liczba)

• szkoła atomistów: Demokryt, Leucyp (arche to atom)

• elektycy: Empedokles (arche to woda, powietrze, ogień, ziemia, które się przyciągają, bądź odpychają), Anaksagoras (istnieje wiele cząstek, którymi rządzi boski rozum - Nous)

c) okres humanistyczny - poglądy sofistów:

• Protagoras, Goriasz, Hippiasz, Trazymach. Sofiści to nauczyciele mądrości (V w. p. n. e.), uczyli za pieniądze

• wiedza praktyczna (techne): sofiści nauczali jak żyć w państwie (polis). Zajmowali się kształceniem i wychowywaniem młodych ludzi

• uczyli sztuki argumentacji, ponieważ działalność publiczna wiązała się z umiejętnością przekonywania innych do własnych racji

• konwencjonalizm wszystkich zasad życia społecznego i religijnego (relatywizm kulturowy)

• relatywizm etyczny: nie można zdobyć wiedzy pewnej na temat dobra i zła; o tym, co dobre i prawdziwe decyduje użyteczność, czyli zastosowanie wiedzy w praktyce

d) Sokrates: intelektualizm etyczny:

• Sokrates urodził się i mieszkał w Atenach (399-369 p. n. e.), z zawodu był kamieniarzem

• jego zdaniem cnota (dzielność etyczna) jest tożsama z wiedzą na temat wartości oraz umiejętności jej przełożenia na działanie praktyczne

• cnota wynika z natury ludzkiej, dlatego zalety charakteru mają charakter uniwersalny, niezależny od społeczności

• cnota to zalety ducha takie, jak: sprawiedliwość, męstw, pobożność, roztropność, umiarkowanie

• trzy metody dochodzenia do wniosku:

► elenktyczna - zbijania wiedzy pozornej, czyli wykazywanie sprzeczności w

argumentacji przeciwnika

► majeutyczna (położnicza) - wydobywanie wiedzy zapisanej w duszy rozmówcy

► indukcyjna (od szczegółu do ogółu) - jej celem jest ustalenie definicji danego

pojęcia etycznego (męstwo, sprawiedliwość, pobożność)

e) mniejsze szkoły posokratejskie:

• cynicy - założyciel: Anatystens z Aten, Diogenes z Synopy. Cnota jest w życiu najważniejsza. Polega ona na trosce o dobra duchowe i nie troszczeniu się o dobra materialne. Cynicy odrzucali życie w polis i uważali się za obywateli świata. Postulowali odrzucenie dóbr materialnych i życie proste

• Cyrenaicy - założyciel: Arystyp z Cyreny. Człowiekowi są znane tylko jego strony, a te są przyjemne albo przykre. Przyjemność jest dobra a nieprzyjemność zła. Przyjemności są natury cielesnej. Szczęście jest zbiorem chwilowych przyjemności - stąd „łap chwilę”, czyli staraj się wykorzystać każdą przyjemną chwilę w życiu

f) Platon: okres wielkich syntez:

• Platon żył w latach 427-347 p. n. e. w Atenach (Arystokles). W młodości wiele podróżował, przebywał w Egipcie, na Sycylii (tam chciał reformować państwo, ale to mu się nie udało). W wieku 40 lat założył w Atenach własną szkołę filozoficzną (Akademia)

• platońska teoria idei (idealizm obiektywny):

► idea to forma, substancja, wzór zapisany w strukturze świata i w umysłach

ludzkich

► idee są poznawane przez intuicję i intelekt

► są niecielesne, czyli niezależnie od świata zmysłowego

► są niezmienne i wieczne

► istnieją samoistnie, tzn. że nie zostały stworzone

► dzięki nim istnieje porządek we wszechświecie

g) Platon: hierarchiczna struktura rzeczywistości:

• pierwsza zasada (jedno - wiele)

• świat idei (liczby i figury idealne)

• byty matematyczne (obiekty geometryczne i bryły)

• dusza świata i dusze indywidualne

• świat zmysłowy (obiekty cielesne)

• świat został utworzony przez boskiego budowniczego - Demiurga, który wziął wzór ze świata idei i połączył go z wieczną materią i w ten sposób uczynił znaną nam postać świata (w Biblii Bóg stworzył świat z niczego)

• miejscem tego połączenia są czas i przestrzeń

h) Platon: koncepcja poznania:

• świat zmysłowy to rzeczywistość cieni, złudny, poznajemy go przez wzrok, słuch, dotyk, smak, węch (metafora jaskini)

• istnieje prawdziwe przysługuje ideom (wzorom rzeczy). Sposobem na poszukiwanie idei (idealnych proporcji w strukturze świata) jest anamneza (przypomnienie sobie). Kiedyś dusza ludzka przebywała w świecie idei i teraz musi sobie to tylko przypomnieć

• kolejne etapy zdobywania wiedzy to dialektyka wstępująca, która polega na uwalnianiu nas od przyzwyczajeń zmysłowych i prowadzi do rzeczywistości idealnych wzorów rzeczy, oraz dialektyka zstępująca - w której wychodzimy od pierwszej zasady i świat idei dochodzimy do tego, co zmysłowe

i) Platon: dowody na nieśmiertelność duszy:

• dusza zdolna do poznania rzeczy wiecznych i nieśmiertelnych, zatem jest do nich podobna (nawet niewykształcony niewolnik jest w stanie zrozumieć podstawowe prawdy matematyczne)

• dusza kieruje ciałem, a boską jest kierować, zatem dusza jest pokrewna temu, co boskie i wieczne

• dusza warunkuje życie. Śmierć jest przeciwieństwem życia, zatem kiedy ciało umiera, dusza wędruje dalej i łączy się z innym ciałem - matampsychoza (wędrówka dusz)

• dobrem jet to, co trwa i nie ulega zepsuciu, a złem to, co niszczeje. Każda rzecz ma w sobie dobro i zło, ciało jest złe a dusza dobra

j) Platon: aspekty duszy i cnoty:

Dusza odpowiada za biologiczną funkcję życia oraz za czynności psychiczne. W ludzkiej

psychice Platon wyróżnił trzy aspekty:

• dusza rozumna (odpowiada za myślenie) - cnotą dla niej jest mądrość

• dusza gniewna (odpowiada za czynności woli) - cnotą dla niej jest męstwo

• dusza zmysłowa (odpowiada za nasze uczucia i pragnienia) - cnotą dla niej jest umiarkowanie

Kiedy harmonijnie rozwijamy w sobie te trzy cnoty, to dodatkowo otrzymamy cnotę

sprawiedliwości.

k) koncepcja państwa wg Platona:

• rządzący (filozofowie) - cechuje ich mądrość. W państwie rządzą ci, którzy posiadają wiedzę i kompetencję. W tym wypadku nie decyduje urodzenie

• strażnicy (żołnierze) - cechuje ich męstwo

• żywiciele (kupcy i rolnicy) - cechuje ich umiarkowanie

Wzorcowe państwo ma być podobne do dobrze funkcjonującej ludzkiej duszy, nie ma w

nim własności prywatnej.

Państwo ma być samowystarczalne (obywatele dzięki posiadanym dobrom i własnej

pracy powinni się wyżywić i obronić).

l) Arystoteles: obszary wiedzy:

• Arystoteles (384-322 p. n. e.). Urodził się w Storgirze, na północy Grecji, był uczniem Platona. Filozofię łączył z zainteresowaniami przyrodniczymi. Był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego. Założył własną szkołę filozoficzną w Atenach (Likejon - stąd liceum)

• podziały władzy:

► teoretyczna - wiedza dla samej wiedzy: metafizyka, fizyka, psychologia,

matematyka

► praktyczna - wiedza po to , aby dobrze postępować w życiu społecznym: etyka,

polityka

► wytwórcza - wiedza potrzebna do wykonywania użytecznych przedmiotów:

architektura, kamieniarstwo, rzemiosło

m) Arystoteles: przyczyny bytowe i kategorie:

• formalna - istota rzeczy: np. dusza rozumna w człowieku, plan w umyśle architekta

• materialna - to, z czego dana rzecz jest zrobiona: np. ciało i kości w przypadku człowieka, cegłówki, z których zrobiony jest dom

• sprawcza - pierwsza przyczyna, gdy mówimy o człowieku: np. murarz w przypadku domu

• celowa - życie szczęśliwe dla człowieka: np. po to, aby mieszkać w przypadku domu

• kategorie to sposoby orzekania o bycie i sposoby poznawania tego, co istnieje.

Arystoteles wymienił ich dziesięć:

► substancja

► ilość

► jakość

► relacja

► działanie

► doznawanie działania

► miejsce

► czas

► posiadanie

► położenie

n) Arystoteles: założenia bytowe:

• Arystoteles zaproponował inne od Platona rozumienie bytu (realizm metafizyczny). Twierdził, że nie istnieje odrębny świat idei, ponieważ wzory rzeczy są wkomponowane w strukturę bytu. Istnieją konkretne byty, które składają się z określonych części.

• Substancja (cechy wewnętrzne) - przypadłości cechy zewnętrznej, w przypadku człowieka jego cechy zewnętrzne to: płeć, kolor, wzrost, zdolności

• materia (potencja) - budulec, z którego można uczynić określoną postać rzeczy, w przypadku człowieka to: kości, mięso

• forma (akt) - zbiór cech rodzajowych, dzięki którym należymy do rodzaju ludzkiego. Entelechia oznacza przejście od potencji do aktu, czyli urzeczywistnienie konkretnego bytu (ten oto konkretny Jan Kowalski)

o) Arystoteles: koncepcja duszy:

Arystoteles zajmował się biologicznym aspektem funkcjonowania ludzkiej duszy.

Wyróżnił:

• dusza wegetatywna - odpowiada za odżywianie i rozmnażanie się (posiadają ją rośliny, zwierzęta i człowiek)

• dusza zmysłowa) - odpowiada za potrzeby, uczucia, poznanie zmysłowe (posiadają ją zwierzęta i człowiek)

• dusza rozumna - odpowiada za myślenie (posiada ją człowiek)

Dusza rozumna dzieli się na duszę teoretyczną (wiąże się z myśleniem) i duszę

praktyczną (wiąże się z działaniem). Wszystkie części duszy biorą udział w

podejmowaniu przez nas decyzji.

p) szczęście wg Arystoklesa:

• eudajmonia - jest efektem dojrzałości i jednostki, osiągnięciem najlepszego rozwoju jako jednostka może zdobyć, przy określonym stanie swojej natury. Eudajmonia jest możliwym do osiągnięcia, stanem wewnętrznej doskonałości moralnej jednostki.

• ludzie życie szczęśliwe wyobrażają sobie na trzy sposoby:

► zbiór przyjemności (dotyczy także zwierząt)

► zaszczyty (wynikające z działalności publicznej - vita activa)

► bezinteresowna kontemplacja prawdy

Ten ostatni sposób na życie szczęśliwe jest dla Arystoklesa szczególnie wartościowy

q) cnoty intelektualne:

• cnoty główne (określają cele działań):

► wiedza instrumentalna - praktyczna umiejętność rozwiązywania problemów

► wiedza naukowa - dotyczy faktów występujących w świecie i praw, które

nimi rządzą

► roztropność - pozwala znaleźć równowagę między własnymi potrzebami a

potrzebami innych osób

► inteligencja - umiejętność kojarzenia różnych rzeczy ze sobą

► mądrość - wynika z wieku i życiowego doświadczenia

• cztery pomocnicze (określają sposoby ich realizacji):

► pomysłowość, bystrość, rozwaga spryt - uzupełniają wymienione wcześniej

cnoty główne

r) cnoty etyczne:

• cnota jest trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju postanowień, polegająca na zachowaniu właściwej ze względu na nas średniej miary, którą określa rozum i to w sposób w jaki by ją określał człowiek rozsądny. Potrzebna jest wiedza, ćwiczenia wewnętrzne, przyjaźń we wspólnocie

• cnota jest warunkiem koniecznym, a niekiedy wystarczającym do dobrego i szczęśliwego życia. Człowiek cnotliwy nie unika namiętności, ale doznaje ich we właściwym czasie, we właściwym miejscu, z właściwych przyczyn, wobec właściwych osób, we właściwym celu i we właściwy sposób

• zasadą złotego środka stanowi sposób na rozwój umiejętności związanych z życiem cnotliwym

s) przykłady cnót etycznych:

• obowiązuje zasada złotego środka, inaczej zasada właściwej miary

• umożliwia ona panowanie nad własnymi emocjami i pragnieniami, i dóbr, odpowiedniego postępowania

• cnoty etyczne wybieramy w sobie przez nawyk i doświadczenie, itp.

• męstwo jest środkiem pomiędzy zuchwalstwem i tchórzostwem

• szczodrość środkiem między rozrzutnością i skąpstwem

• umiarkowanie środkiem między rozwiązłością i niewrażliwością

• dowcip środkiem między kpiarstwem i ponuractwem

t) przyjaźń wg Arystotelesa:

• przyjaźń (philia) łączy społeczność we wspólnotę, skierowaną na realizację wspólnych celów, ma charakter państwowotwórczy

• istnieją trzy typu przyjaźni:

► dla przyjemności (ludzie młodzi)

► dla oralnej doskonałości (jest nakierowana na wewnętrzny rozwój przyjaciela)

► ten ostatni typ to przyjaźń obywatelska (cechuje ją bezinteresowność, czyli

większa troska o dobro przyjaciela niż o moje własne. Nie potrzebuje

sprawiedliwości, ponieważ zawiera w sobie zasady społecznej sprawiedliwości)

9. Filozofia hellenistyczna:

• epikureizm - kluczową rolę spełnia aponia, czyli dystans wobec odczucia fizycznego bólu i umiejętność neutralizowania cierpień duszy

• stoicyzm - kluczową rolę odgrywa apatia, gdzie spokój ducha oznacza dystans wobec skrajnych negatywnych emocji, takich jak zazdrość, zawiść, odraza, które są traktowane jako choroby duszy

• sceptycyzm - kluczowa jest atonia, kiedy spokój ducha oznacza dystans wobec poglądów i teorii filozoficznych, które wprowadzają zamęt w życiu. Wówczas etyka polega na dawaniu dobrych przykładów (wzorów do naśladowania)

10. Filozofia jako sztuka dobrego życia:

• w szkołach hellenistycznych filozofia staje się sztuką dobrego i szczęśliwego życia, które ma zapewnić ataraksję, czyli spokój ducha oraz autarkię, czyli samowystarczalność jednostki w realizacji postulatu życia szczęśliwego

• filozofia jest psychoterapią, zajmuje się leczeniem chorób duszy (lęków i negatywnych emocji)

• uczy jak dobrze żyć, uczy jak umierać, godząc się na nieuchronność rzeczy koniecznych, uczy jak czytać, aby czytane teksty zmieniały nasze życie, uczy jak aktywnie słuchać innych, aby umożliwić nam wzajemne komunikowanie się

11. Epikur: zrozumienie ludzkich potrzeb:

Epikur żył w latach 342-270 p. n. e. Urodził się na wyspie Samos. W Atenach założył

własną szkołę filozoficzną (Ogród Epikura).

• podzielił ludzkie potrzeby na:

► naturalne i konieczne: jedzenie, picie, sen

► naturalne i niekonieczne: wykwintne jedzenie, seks

► nienaturalne i niekonieczne: zaszczyty, nieśmiertelna sława, prestiż społeczny

• epikureizm polega na ascezie pragnień: im mniej pragnień, tym większe prawdopodobieństwo ich zaspokojenia, do życia szczęśliwego wystarcza realizacja tych pierwszych

• przyjemność to przede wszystkim brak cierpień, a dopiero później zaspokojenie pragnień

12. Epikur: lęki i sposoby terapii:

• filozofia stanowi lekarstwo na ludzkie lęki

• lęk przed śmiercią: nie należy się bać śmierci, ponieważ kiedy żyjemy, to śmierci nie ma, a kiedy przychodzi śmierć, to nie ma już nas

• lęk przed bogami: bogów nie należy się bać, ponieważ żyją w odrębnym świecie i nie interesują się nami

• lęk przed cierpieniem: nie należy się go bać, ponieważ kiedy ból jest silny, to nie trwa długo, a kiedy trwa długo, to nie jest silny, zatem można go znieść

• lęk przed niemożliwością szczęśliwego życia: z koncepcji świata przyjętego przez Epikura wynika, że mamy wpływ na swój los

• cnota jest niezależnością człowieka wobec losu, lepiej być nieszczęśliwym z rozumem niż szczęśliwym bez rozumu

13. Stoicy: życie cnotliwe:

• założyciel szkoły stoików to Zenon z Kition (ok. 300 p. n. e.), obok niego ważną postacią był Chryzyp z Solo i Kleantos z Asos

• nazwa stoicyzm pochodzi kolorowego portyku, przy którym się spotykali. Za rządów 30 Tyranów zamordowano przy nim wielu obywateli Aten. Stoicy chcieli zmienić złą sławę tego miejsca

• wyróżnia się trzy okresy w historii szkoły:

► szkoła starsza

► szkoła średnia

► szkoła młodsza - okres rzymski

• najbardziej znani przedstawiciele to: Seneka, Marek Aureliusz, Epiktet

• stoicy korzystali z koncepcji wcześniejszych filozofów (pitagorejczycy, cynicy, Arystoteles)

14. Fizyczne założenia etyki stoików:

• materializm - świat zbudowany jest z materii biernej i czynnej - phneuma, która ożywia materię bierną, a także stanowi rodzaj ładu w niej zapisany

• panteizm - rzeczywistość jest wypełniona obecnością boskiego Logosu, który wypełnia świat rozumnością

• celowość świata - obecność Logosu sprawia, że w świecie nie ma rzeczy przypadkowych i zbytecznych, wszystko ma swój cel i sens

• cykliczność świata - rzeczywistość podlega stałym zmianom, to co umiera staje się zaczątkiem rzeczy następnych

15. Etyka stoików:

• cnota to konieczny warunek, życia szczęśliwego

• cnota jest niezależnością od zewnętrznych okoliczności i życie zgodne z rozumną naturą

• natura ludzka jest częścią natury w ogóle. Kosmiczna natura to Logos, który określa ład panujący w świecie i określa zasady dotyczące ludzkiego życia (stąd hierarchia praw: prawo kosmiczne - dotyczy wszystkich bytów, prawo natury - dotyczy wszystkich istot żywych, prawo ludzkie - ma być efektem odczytania tego prawa natury przez konkretne społeczności)

• cnota to niezależność od skrajnych namiętności (szczególnie takich jak: zazdrość, zawiść, odraza, smutek, przygnębienie), czyli apatia

16. Ideał mędrca u stoików:

• stoik nie chce zmieniać świata, ale zmienia swoje nastawienie do rzeczywistości

• człowiek wolny to ten, który zrozumiał konieczności pośród których żyje, nie ulega skrajnym emocjom, jest nieporuszony wobec zmieniających się okoliczności losu (amor fati - ukochaj swój los)

• mędrzec jest obojętny na zaszczyty, władzę, pozycję społeczną, ale może także pełnić określone funkcje publiczne

• mędrzec troszczy się najpierw o siebie (swój rozwój wewnętrzny), o państwo, a dopiero potem o swoją rodzinę

17. Źródła filozofii średniowiecznej: 529 n. e. - XVI w:

• Biblia (Stary i Nowy Testament)

• tradycja Kościoła (doktrynalne wypowiedzi Kościoła na temat: Trójcy Świętej, wcielenia, zmartwychwstania Chrystusa, Ducha Świętego, Matki Bożej)

• filozofia grecka (do XI w. przede wszystkim Platon i neoplatończycy, od XII w. Arystoteles). Filozofia grecka dostarczyła chrześcijaństwu pojęć do opisu świata i człowieka (np. substancja, osoba, cnota, natura). Niektóre jednak kwestie były oryginalnym wkładem myśli chrześcijańskiej (np. łaska, pokora, stworzenie świata)

• filozofia arabska (komentatorzy pism Arystotelesa - Awicenna i Awerroez)

• filozofia żydowska (Mojżesz Majmonodes)

18. Filozofia średniowiecza - okres trwania: 529 n. e. - XVI w.

Filozofia potwierdza teologię (naukę o Bogu).

19. Główni przedstawiciele filozofii średniowiecza:

• św. Augustyn (354-430 r.) - kluczowe kwestie, które analizował: wolna wola, łaska, iluminacja, egzemplaryzm

• Anzelm z Cantembery - dowody na istnienie Boga

• św. Bonawentura

• św. Tomasz z Akwinu (1223-1274) - kluczowe kwestie, analizował chrystianizację Arystotelesa, argumenty za istnieniem Boga, etyka ogólna i szczegółowa

• Jan Duns Szkot

• Wilhelm Ockham

• Jan Butydan

20. Augustyn: hierarchia dóbr:

Świat został stworzony przez Boga w sposób hierarchiczny: dobra stojące niżej

zawierają w sobie cząstkę dobra najwyższego (egzemplaryzm)

• Dobro Najwyższe (Bóg)

• Dobra wyższe (miara, postać, porządek, cnoty teologiczne i etyczne)

• Dobra średnie (materia i ciało)

Człowiek jest połączeniem dóbr średnich i niższych, ale posiada zdolność poznania

dóbr wyższych i dobra najwyższego (ilumonacjonizm)

21. Augustyn: wolna wola:

• człowiek ma wolną wolę (liberum arbitrium) i dlatego może wybierać w sposób wolny (libertas) między dobrem i złem

• wola wybierając dobra wyższe, jednocześnie poznaje właściwą miarę postępowania i dzięki temu człowiek wie jak dobrze postępować

• wola odwracając się od dóbr wyższych traci zdolność poznania właściwej miary postępowania i w konsekwencji wybiera źle

• utrata właściwej miary wiąże się z pożądliwością (niewłaściwe skłonności ciała) i pychą (niewłaściwe skłonności woli)

22. Augustyn: stworzenie świata:

• creatio ex nihilo: świat został stworzony przez Boga z niczego (Bóg niczego nie potrzebował, aby go stworzyć)

• między Bogiem i światem istnieje różnica, od samego początku

• różnica ta pogłębia po grzechu pierwszych rodziców (wygnanie z raju)

• Bóg jednak kocha ludzi i obdarza ich łaską (miłość człowieka do Boga i innych ludzi stanowi odpowiedź na miłość Boga do ludzi)

• Bóg obdarza ludzi łaską (nie wszystkich w takim samym stopniu, stąd predestynacja, czyli podział przeznaczonych do zbawienia i potępienia)

23. Anzelm: Ontologiczny dowód na istnienie Boga:

• Anzelm z Cantembury stworzył ontologiczny dowód na istnienie Boga

• wśród wielu pojęć w naszym umyśle (krzesło, dom, drzewo) jest także pojęcie Bóg. Bóg jest synonimem tego, co najdoskonalsze, tzn., że nic doskonalszego niż on nie można pomyśleć

• byt doskonały, to taki byt, któremu niczego nie brakuje, zatem nie brakuje mu także istnienia

• konkluzja: skoro Bóg jest bytem najdoskonalszym i niczego mu nie brakuje, tzn., że istnieje

• (krytycy tego dowodu wskazywali, że Anzelm pomylił porządek myślenia z porządkiem istnienia)

24. Tomasz: argumenty za istnieniem Boga:

• argumenty za istnieniem Boga Tomasza z Akwinu, to argumenty wynikające z doświadczenia, opierają się na metodzie analogii obserwujemy istnienie w świecie pewnych zależności i wnioskujemy, że dotyczą one także sfery pozazmysłowej

• z ruchu - istnieje Nieruchomy Poruszyciel, który porusza inne byty

• z przyczyny - istnieje Pierwsza Przyczyna związków przyczynowych

• z przygodności istnienia świata i konieczności istnienia Boga - człowiek jest bytem skończonym, a Bóg bytem koniecznym

• ze stopni doskonałości - Bóg jest bytem najdoskonalszym spośród wielu innych bytów

• z celowości przyrody - Bóg wpisał w świat naturalny cel i wszystkie stworzenia go realizują

25. Tomasz: hierarchia bytów:

• wszystkie byty w świecie ułożone są porządku hierarchicznym

• Bóg - samo istnienie

• Aniołowie - istnienie, istota (dusza), bez ciała

• człowiek - istnienie, istota (dusza rozumna), ciało

• zwierzę - istnienie, istota (dusza zmysłowa), ciało

• roślina - istnienie, istota (dusza roślinna), materia

• przyroda nieożywiona: rzeczy, kamienia, itp. - istnienie, istota bez duszy, materia

• Bóg jest dawcą istnienia dla wszystkich istot żywych i wszystkich rzeczy, Bóg jest tym, który stworzył świat i podtrzymuje go w istnieniu

26. Etyka Tomasza z Akwinu:

• etyka ogólna - to rozważania o działaniach ludzkich, wolnej woli, sprawnościach, cnotach i prawie, analiza czynu ludzkiego

• etyka szczegółowa - to refleksja nad miłością, innymi uczuciami, życiem osobistym, zbiorowym i religijnym człowieka

• wszystkie istoty dążą do właściwego dla siebie celu, tym celem jest życie szczęśliwe. Człowiek tym się różni od innych istot, że jest istotą wolną, dlatego indywidualnie dobiera środki, które go do tego celu prowadzą

• ludzka wola i intelekt określają cel i sposoby jego realizacji. Wola z konieczności chce dobra, chociaż niekiedy myli jej się dobro jednostkowe z dobrem ogólnym. Moralne zło wynika z błędnej wiedzy (intelektualizm etyczny)

• etapy działania ludzkiej woli:

► intencja - skierowanie woli ku jakiemuś celowi (np. student chce zdać

egzamin)

► rozwaga - określenie środków, które do tego celu prowadzą

► sąd rozumu praktycznego - na które środki możemy się zgodzić, a na które

nie

► wybór - wybieramy jedną z możliwości. Wybór jest aktem mieszanym działania

rozumu i woli

► tym, co usprawnia człowieka do dokonywania odpowiednich czynów, to

wrodzone dyspozycje i nabyte sprawności. Sprawności dobre to są cnoty, a

sprawności złe to wady moralne

27. Cnoty wg Tomasza:

• cnoty intelektualne - mądrość (obejmuje wolę i intelekt), zrozumienie, wiedza praktyczna, roztropność (jej zadanie polega na dobieraniu właściwych środków do realizacji zamierzonego celu)

• cnoty etyczne - roztropność (powtórzenie sugeruje powiązanie działania woli i intelektu), męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość. Pochodną sprawiedliwości jest wdzięczność wobec ludzi od których otrzymało się dobro, pobożność i religijność w relacjach z Bogiem

• cnoty określają podmiotowe reguły działania człowieka, a prawo przedmiotowe reguły działania

28. Tomasz: koncepcja prawa natury:

• prawo jest orzeczeniem rozumu praktycznego wydanym przez władcę, który rządzi wspólnotą. Zbiorowością największą jest wszechświat kierowany przez Boga, on nadaje światy prawo. To prawo jest zhierarchizowane

• prawo wieczne - dotyczy całego kosmosu

• prawo natury - dotyczy wszystkich istot żywych (odniesienie do człowieka określane jest jako prawo naturalne). W człowieku prawo to „odzywa się” w synderezie i sumieniu: czyń dobrze, unikaj zła

• prawo szczegółowe wynikające z natury: zachowuj swoje życie i zdrowie, rozmnażaj się i wychowuj dzieci, szukaj prawdy i prowadź życie zbiorowe wg zasad etycznych

• prawo ludzkie, które dzieli się na prawo narodów i prawi szczególnych państw

29. Sumienie wg Tomasza:

• dzięki rozumowi poznajemy zasady, a dzięki synderezie i sumieniu wiemy jak dobrze postępować (współcześnie łączy się obie zdolności)

• syndereza - to sprawność intelektu zawierająca przepisy prawa naturalnego, dzięki której wiemy co należy czynić i czego unikać

• sumienie - pozwala na to, aby ogólne zasady prawa naturalnego, które mamy w synderezie odnieść do poszczególnych przypadków

• nakaz sumienia jest dla nas zobowiązujący (należy słuchać głosu własnego sumienia). Kiedy Bóg osądzi nasze postępowanie, to weźmie pod uwagę osądy naszego sumienia

30. Prawo państwowe wg Tomasza:

• prawa w państwie muszą być zgodne z prawem natury. Władca, Tomasz szczególnie wyróżniał monarchię, powinien działać na rzecz dobra wspólnego. Dobro wspólne to zbiór tego rodzaju dóbr, które służą całej społeczności

• w momencie, gdy władca nie dba o dobro wspólne, ale o swoje własne, wówczas poddani mogą odmówić wypełnienia jego nakazów (nieposłuszeństwo obywatelskie)

• ważną funkcję prawa jest sankcja (kara, bądź nagroda). Sankcja dokumentuje moralność, wzmacnia przekonanie o jej powszechnym obowiązywaniu prawa

31. Filozofia nowożytna (od XVII w. do połowy XX w.).

Filozofia wspiera nauki przyrodnicze i ścisłe.

32. Zadania filozofii nowożytnej:

• uzasadnić wiedzę prawdziwą i pewną

• R. Descartes - filozofię łączył z geometrią i algebrą (metoda dedukcji: analiza, intuicja)

• F. Bacon - filozofię łączył z naukami przyrodniczymi - zoologia, biologia (metoda indukcyjna: od szczegółu go ogółu)

• J. Locke - filozofię łączył z psychologią (metoda psychologiczna) - „umysł ludzki to tabula rasa”

• B. Pascal - filozofię łączył z wiarą (religią) - „porządek serca”

• dwaj najwybitniejsi to Immanuel Kant i Georg W. Hegel - dokonali syntezy wcześniejszych koncepcji

33. Kartezjusz: sceptycyzm metodyczny:

• można wątpić w wiedzę dostarczoną przez zmysły (niekiedy ulegamy złudzeniom zmysłowym)

• możemy wątpić w wiedzę dostarczoną przez rozum (być może istnieje złośliwy Demiurg - bóg, który nas stale oszukuje)

• możemy wątpić w to, czy potrafimy odróżnić jawę od snu (być może to, co nazywamy jawą jest snem i na odwrót)

• czy można być czegoś pewnym?

34. Kartezjańskie cogito ergo sum:

• nie możemy zwątpić w samo wątpienie (dubito ergo): cogito ergo sum - wątpię, zatem myślę, więc jestem jako ten, który myśli - to archimedesowy punkt filozofii i nowożytnego sposobu myślenia o człowieku

• człowiek to istota myśląca, testem na właściwe myślenie jest zachowanie odpowiedniej metody

• człowiek myślący to ten, który podporządkowuje sobie świat - zwierzęta i przyrodę, przestaje się bać przyrody, zaczyna nad nią panować i używać wg własnych potrzeb (rozum technologiczny)

35. Metoda dedukcji wg Kartezjusza:

• metoda dedukcji pozwala nam rozłożyć naszą wiedzę na elementy proste, czyli dokonanie analizy. Wyróżnić idee, które przedstawiają się w sposób jasny i wyraźny w naszym umyśle

• jasno, czyli jawią się nam w sposób oczywisty - to aksjomaty geometrii i algebry

• wyraźnie, czyli tak, że potrafimy je oddzielić od innych - np. trójkąt, koło

• punktem wyjścia dla naszej wiedzy jest intuicja prostych treści, które następnie rozumowo łączymy w coraz bardziej skomplikowane zależności

36. Idee wrodzone w ujęciu Kartezjusza:

• rozum stanowi miarę ludzkiego poznania, a zmysły go tylko uzupełniają (racjonalizm). Wrażenia zmysłowe są przydatne w życiu, ale nie w poznaniu

• analiza treści jakie mamy w umyśle wskazuje, że znajdujemy tam idee:

► nabyte w procesie wychowania i edukacji

► skonstruowane przez nas samych

► wrodzone - „urodzone z nami” - są jasne i wyraźne

• idee wrodzone zostały człowiekowi wpojone przez Boga (światło naturalne) i dają nam gwarancję poznania niezawodnego (wszyscy mamy takie same treści w umysłach) - np. Bóg, dusza aksjomaty geometrii (prosta, punkt) i algebry (liczba)

37. Kartezjański dualizm ontologiczny:

• w świecie mamy dwie substancje:

► rozciągłą (res extensa) - to materia, którą można rozciągać i dzielić w

nieskończoność; stanowi całkowicie identyczną jednorodną w sobie masę, to

przyroda nieożywiona, rośliny, zwierzęta, ludzkie ciało

► myślącą (res cogitans) - nie zajmuje miejsca w przestrzeni, jej atrybutem jest

myślenie: rozumowanie, spostrzeganie, odczuwanie, zdolność do miłości,

nienawiści, itp. Dotyczy człowieka i Boga

• w kosmosie są one oddzielone, jedynie w człowieku się łączą (w szyszynce)

38. Istnienie Boga wg Kartezjusza:

• myśl ludzka jest niedoskonała, nie istnieje sama przez się, musi mieć swoją przyczynę

• ostateczna przyczyna jest doskonała, jest Bogiem. Istnienie Boga wynika z samej idei, którą mamy o nim w myśli. Myśl ludzka nie może wymyśleć czegoś doskonalszego od siebie, stąd wniosek, że została nam ona podarowana

• istnienia ciał można dowieść dopiero po udowodnieniu istnienia Boga

39. Franciszek Bacon: wiedza empiryczna:

• nauka (wiedza) ma służyć realizacji praktycznych celów. Wiedza to potęga, którą daje człowiekowi władzę nad przyrodą

• badanie przyrody nie odbywa się przez kontemplację i rozmyślania, ale przez czynne zabiegi i eksperymenty

• najbardziej stosowaną do tego jest metoda indukcji, czyli stopniowego uogólnienia danych zmysłowych. Zmysły i rozum uzupełniają się w procesie zdobywania wiedzy

40. Teoria złudzeń wg Bacona:

Złudzenia (idole) przeszkadzają nam w prawidłowym poznaniu świata:

• plemienne - wynikają z natury ludzkiej, wynika z nich skłonność do interpretacji świata zgodnie z ludzką miarą

• jaskini - to złudzenia indywidualne, wynikają z zachowania, lektury, wpływu otoczenia

• rynku - są powodowane przez mowę; ludzki język jest wieloznaczny, sprzyja niejasności pojęć

• teatru - to błędy wynikające z przyjętych wcześniej hipotez i teorii filozoficznych i naukowych

41. Metoda indukcji w ujęciu Bacona:

• podstawą metody indukcji jest eksperyment. Dzięki niemu zostają ustalone fakty, które następnie rozum uogólnia. Eksperyment zastępuje przypadkowe zbieranie faktów

• indukcja jest procedurą badawczą, która wychodzi od zbierania faktów, a następnie ich porównywania

• porównywanie dokonuje się przez trojakie wykazy: obecności danych cech, nieobecności cech oraz stopnia obecności

• zadanie indukcji polega na znalezieniu stałych własności rzeczy, które Bacon nazywa prawem naukowym

42. John Locke: metoda psychologiczna:

• punktem wyjścia dla wiedzy jest doświadczenie („nie ma niczego w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmyśle”)

• w momencie narodzin umysł ludzki jest tabula rasa (niezapisaną tablicą), która zapisze dopiero doświadczenie

• wiedza ludzka ma charakter subiektywny (czuję ciepło, widzę kolor, słyszę głos)

• wiedza pewna nie dotyczy faktów empirycznych, ale idei, które powstają w umysłach w momencie kontaktu ze światem zmysłowym

43. Odrzucenie idei wrodzonych przez Locke'a:

• dla wyjaśnienia tego, czym są idee (pojęcia) należy podać ich proste składniki, w tym celu badamy umysły dzieci, umysłowo chorych oraz ludzi niecywilizowanych

• odkrywamy, że w umyśle nie ma niczego wrodzonego, jedynie to, co zostało urobione przez doświadczenie oraz nabyte przez edukację

• doświadczenie ma dwie formy:

► doświadczenie rzeczy zewnętrznych

► doświadczenie samego siebie (autorefleksja)

44. Koncepcja idei wg Locke'a:

• idee dzielimy na proste i złożone

• idee proste odpowiadają dwojakim własnościom rzeczy:

► jakości pierwotne - zależą od przedmiotu (rozciągłość, kształt, ruch, ilość)

► jakości wtórne - zależą od podmiotu (barwy, dźwięki, smaki)

• umysł łączy idee proste w idee złożone (dusza substancja, Bóg); pojawiają się one w umyśle na zasadzie łączenia prostych własności rzeczy

45. Blaise Pascale: porządek serca:

• w pierwszym okresie życia interesował się naukami ścisłymi (matematyka, logika, metodologia), w późniejszym okresie sceptycznie patrzył na kompetencje rozumu

• krytyka rozumu: nie jest on w stanie poznać nieskończoności ani rozwiązać kwestii etycznych i religijnych dotyczących sensu ludzkiego istnienia. Sama wiedza jest próżnością umysłu i szaleństwem

• racje serca: ono może poznać rzeczy nadprzyrodzone; serce jest rodzajem mistycznej intuicji, która pozwala człowiekowi poddać się boskiemu objawieniu

46. Zakład Pascala:

• rozum nie może rozstrzygnąć tego czy Bóg istnieje, czy też nie, ale możemy przyjąć zakład, którego stawką jest nasze życie - to rodzaj hazardu

• możemy przyjąć, że Bóg istnieje i przestrzegać przykazań albo przyjąć, że Boga nie ma i odrzucić przykazania

• przyjmując pierwsze rozwiązanie niewiele tracimy (możliwość korzystania z życia tu i teraz, a wiele zyskujemy, gdy okaże się, że on rzeczywiście jest)

• przyjmując drugie rozwiązanie niewiele zyskujemy, w wiele tracimy - nagrodę życia wiecznego

47. Hierarchia dóbr wg Pascala:

• za myślicielami średniowiecza Pascal uznał, że istnieje hierarchia dóbr: materialne, duchowe, boskie

• dobra te są niesprowadzalne do siebie, suma dóbr materialnych nie daje dóbr duchowych, a suma dóbr duchowych nie przekłada się na dobra boskie

• porządek boski jest poznawalny jedynie dzięki objawieniu

• człowiek stoi na pograniczu tych trzech rodzajów dóbr - składa się z ciała i duszy, i zdolny jest do poznania dóbr boskich. Spotyka się w nim słabość z wielkością

48. Wielkość i małość wg Pascala:

• człowiek jest trzciną myślącą na wietrze, jest najsłabszy w przyrodzie, a jednocześnie posiada świadomość, którą daje mu przewagę nad innymi istotami

• człowiek ma świadomość własnej śmiertelności i własnych ograniczeń. Łatwo go życia pozbawić, ale z drugiej strony jest zdolny do czynów niezwykłych. Spotyka się w nim skończoność z nieskończonością

• w sporze o łaskę bożą i dobre uczynki Pascal bronił jansenistów przed zarzutami jezuitów (głosił rygoryzm moralny, a odrzucił legalizm i wygodne usprawiedliwienia dla zła moralnego)

49. Filozofia transcendentalna Kanta:

• pogodzenie racjonalizmu (Kartezjusz) z empiryzmem (Locke), jego propozycja to filozofia krytyczna

• odejście od dogmatu (należy przyjąć świat takim jakim jest) i sceptycyzmu (należy zwątpić każdy rodzaj poznania), jego propozycja to filozofia transcendentalna, badająca nie empiryczne podstawy poznania zmysłowego

• filozofia transcendentalna to krytyczna analiza poznania ludzkiego

• estetyka transcendentalna to nauka o zmysłowości, czyli o odbieraniu wrażeń. Wrażenia odbieramy poprzez czas i przestrzeń, które są częścią uposażenia podmiotu. Czas i przestrzeń to formy naoczności

• analiza transcendentalna to nauka o intelekcie i kategoriach. Kategorie są sposobami orzekania o rzeczach. Kant wyróżnił cztery grupy kategorii: ilości, jakości, relacji i modalności

• dialektyka transcendentalna to nauka o ideach regulatywnych. Kant wymienił idee: kosmosu (uspójnia doświadczenie zmysłowe), duszy (uspójnia doświadczenie wewnętrzne), Bóg (uspójnia całość naszej wiedzy o świecie)

50. Etyka Kanta:

• kluczową rolę odgrywa czysty rozum praktyczny (czystość oznacza, że jest pozbawiony elementów zmysłowych)

• w czystym rozumie każdego człowieka znajdują się idee postulatywne: Bóg, dusza, wolność. One pozwalają na stworzenie prawa moralnego o powszechnej ważności (generalnej normy etycznej), którą Kant określił jako imperatyw kategoryczny

• imperatyw ten brzmi: postępuj wg takiej zasady, co do której mógłbyś jednoznacznie chcieć, aby stała się powszechnym prawem

• Kant imperatyw kategoryczny uzupełnił o imperatyw praktyczny: traktuj człowieczeństwo w tobie i w drugim człowieku zawsze jako cel, a nigdy jedynie jako środek prowadzący do celu

• szacunek powinniśmy każdy jest nośnikiem człowieczeństwa i związanie z nim rozumności

• oprócz tego istnieją jeszcze imperatywy hipotetyczne, które wskazują, że zasada etyczna jest sposobem na realizację innego celu (np. stosując zasadę uczciwości w postępowaniu pragniemy akceptacji ze strony innych osób)

51. Wolność w ujęciu Kanta:

• człowiek posiada dobrą i wolną wolę, która pozwala mu dobrze postępować

• autonomia woli polega na tym, że człowiek może być, czyli postępować niezależnie od nacisku czynników zmysłowych

• heteronomia woli polega na tym, że w swoim działaniu zależymy od czynników zewnętrznych (np. własnego szczęścia, pragnień, powszechnej woli, czynników religijnych)

• pełna autonomia woli jest możliwa dzięki temu, że podmiot swoje działanie podporządkowuje rozumowi (wolność to sztuka autodeterminacji)

52. I. kant: podział czynów ze względu na intencję:

Moralna ocena czynu zależy od podmiotu (intencja, cel działania) i przedmiotu (skutek

i okoliczności) Kant wyróżnił:

• czyny legalne - zależne od prawa państwowego, bądź boskiego, np. jestem uczciwy, ponieważ chcę uniknąć kary

• czyny teologalne - zależne od celu, jako sobie stawiamy, np. jestem uczciwy, ponieważ chcę zasłużyć na nagrodę

• czyny moralne - zależne od samej wartości czynu, np. jestem uczciwy, ponieważ cenię sobie wartość uczciwości

53. Utylitaryzm etyczny:

• prekursorzy: J. Locke, T. Hobbes, A. Smith, B. Manderill

• przedstawiciele: J. Bentham, J. St. Mill

• założenia utylitaryzmu:

▪ naturalny egoizm - człowiek jest skłonny do myślenia o sobie, jednak egoizm nie

jest aspołeczny. Społeczeństwo ma więcej pożytku z egoistów niż z altruistów

(rywalizacja i zazdrość napędzają gospodarkę)

▪ prawo do wolności - jednostka jest wolna (dotyczy wykształconych

europejczyków) pod warunkiem, że nie szkodzi innym i nie narusza norm prawa

państwowego

▪ nominalizm społeczny - społeczeństwo to suma interesów jednostkowych (nie

ma dobra wspólnego)

54. J. Bentham: zasada użyteczności:

• zasada użyteczności to inaczej zasada max. szczęścia, wg której słuszne jest to, co przyczynia się do największego szczęścia, dla jak największej liczby osób, co jednocześnie nie przysparza przykrości

• człowiek z natury pragnie żyć szczęśliwie, czyli dąży do max. przyjemności i min. przykrości. Bentham twierdził, że tak właśnie powinniśmy postępować

• źródła przyjemności / przykrości:

▪ fizyczne - polegają na zmysłowym odczuciu przyjemności / przykrości

▪ moralne - źródłem przyjemności / przykrości są zwyczajowe relacje

Międzyludzkie

▪ polityczne - źródłem przyjemności / przykrości są instytucje państwowe

▪ religijne - źródłem przyjemności / przykrości jest istota wyższa

55. Kryteria pomocnicze w określaniu przyjemności / przykrości:

Jeremi Bentham wymienił siedem takich kryteriów:

• intensywność - lepsza jest przyjemność bardziej intensywna od mniej intensywnej

• trwania - lepsza jest przyjemność trwająca dłużej od tej, która trwa krócej

• pewność lub niepewność - lepsza jest przyjemność bardziej pewna od mniej pewnej

• bliskość lub dalekość - lepsza jest przyjemność bliższa niż dalsza

• płodność - pytamy czy dana przyjemność prowadzi do dalszych przyjemności

• czystość - pytamy czy dana przyjemność nie wiąże się z ewentualnymi przykrościami

• rozciągłość - ilu osób przyjemność dotyczy

Wszystkie te kryteria dotyczą ilości przyjemności / przykrości.

56. J. St. Mill: przyjemności zmysłowe i duchowe:

• przyjemności / przykrości różnią się od siebie ze względu na kryterium ilościowe i jakościowe

• wybór przyjemności duchowych (wyższych) zależy od wychowania i wrażliwości estetycznej (osobowości)

• wybór przyjemności duchowych sprawia , że jesteśmy bardziej wrażliwi na kwestie społeczne

• wybierając przyjemności wyższe mamy pełniejszy ogląd przyjemności w ogóle. Potrafimy w odpowiednich proporcjach realizować przyjemności wyższe i niższe

• w momencie, gdy mamy wątpliwości, która przyjemność jest wyższa możemy zapytać o radę kompetentnych sędziów, bądź odnieść się do rozumnej woli większości

57. J. St. Mill: wolność jednostki:

• wolność to niezależność od tego, co jednostkę ogranicza (tym bardziej jestem wolny, im mniej rzeczy na mnie wpływa)

• wolność może być ograniczona wtedy, gdy przynosi krzywdę innym, bądź wiąże się z łamaniem prawa

• prawo jest wynikiem umowy społecznej, gwarantującym bezpieczne współżycie jednostkom

• ludzkość zyskuje więcej, gdy pozwalamy każdemu żyć wg upodobania, niż wtedy, gdy wprowadzamy ograniczenia

• wychowanie powinno polegać na rozwijaniu indywidualnych pragnień. Swobodny rozwój jednostki jest jednym z głównych składników ludzkiego szczęścia

58. F. Nietzsche: wola mocy:

• Nietzsche - filolog klasyczny, filozof

• wola mocy (wcześniej życie) główna kategoria w filozofii Nietzschego, opisująca całą rzeczywistość, rozumiana jako zbiór nieuporządkowanych i nieskoordynowanych działań i przemian

• wola mocy znajduje się poza dobrem i złem, jako taka nie poddaje się wartościowaniu

• należy odrzucić wszelkie zasady i normy, które pochodzą od świata idei, Boga czy ponadnaturalnych racji, samo życie jest wartością

59. F. Nietzsche: Bóg jest martwy:

• sens tego wyrażenia polega na negacji obiektywnego ładu świata (praw Natury, praw Bożych, rozumu historii)

• Nietzsche postulował przewartościowanie wszystkich wartości (miarą dla porządku wartości ma być nadczłowiek - wcześniej człowiek dostojny, człowiek wyższego rzędu)

• teza Bóg jest martwy nie prowadzi do ateizmu, ale do nihilizmu czynnego polegającego na odrzuceniu obiektywnych wartości. Od tej pory jednostka, dysponujące wolą mocy ma stanowić miarę dobrego postępowania (subiektywizm etyczny)

• subiektywizm opiera się na zasadzie miłości odległego i wiąże się z doświadczeniem samotności

60. F. Nietzsche: moralność panów i niewolników:

• moralność panów jest efektem tworzenia norm przez ludzi silnych w celu potwierdzenia własnej wartości. Cechuje ich odwaga, dobry „gest” wobec innych, szczerość, otwartość, nie chowa uraz, jawne wyrażenie swoich opinii, nie okazuje litości i miłosierdzia

• moralność niewolników jest wyrazem sprzeciwu wobec moralności dostojnej, zabezpiecza interesy słabych mas. Cechuje go zapobiegliwość o swoje dobro, zawiść, zazdrość, satysfakcja z powodu niepowodzenia innych, resentyment (negowanie tych wartości, których jednostka nie jest w stanie sama zrealizować), ale także zdolność do okazywania miłosierdzia i współczucia

61. F. Nietzsche: nurt apolliński i nurt dionizyjski:

• życie jest groźne i niszczycielskie, sztuka jest sposobem na przeciwstawianie się jego niszczycielskiemu działaniu. W kulturze greckiej, stojącej u źródeł kultury Zachodu, ścierały się dwa wymiary: apolliński i dionizyjski

• Apollo symbolizował światło, rozum, powściągliwość, umiar, prymat formy i piękna nad chaosem, dystans wobec natury

• Dionizos to radość życia i twórczego działania, łamiąca bariery i wszelkie ograniczenia

• połączenie tych dwóch elementów daje twórczą siłę genialnej jednostki (geniusza), która jest w stanie zmieniać świat, odsłaniać nowe prawdy i wpływać na myślenie innych ludzi

62. Kierkegaard: filozofia egzystencja:

• egzystencja jest cechą wolnej jednostki, twórczej i samodzielnej. Egzystować to realizować siebie poprzez wolny wybór (albo-albo) spośród co najmniej dwu możliwości

• egzystować to doświadczać samotności, tworząc własną tożsamość w opozycji do tożsamości społecznej. Chcąc uzyskać odpowiedź na pytanie o sens życia należy je pracowicie tworzyć

• podstawową cechą ludzkiego życia jest doświadczenie nieskończoności (czasowości, utracania życia, utracalności zdrowia i dóbr materialnych)

• w człowieku ścierają się przeciwstawne uczucia: lęk z odwagą, wolność z koniecznością, nadzieja ze słabością

63. S. Kierkegaard: trzy typy życia:

Kierkegaard wyróżnił trzy typy życia, których sam doświadczył, i które mogą stać się

udziałem innych ludzi:

• typ estetyczny - jest pochłonięty rzeczywistością zmysłową, bawi się, żyje na powierzchni, konsumuje, sprawdza jak widzą go inni

• typ etyczny - charakteryzuje go poczucie odpowiedzialności, jest stały w swoich wyborach, jest przewidywalny, stara się racjonalnie przeżyć życie

• typ religijny - niekiedy religia stanowi jedynie tło życia, jednak człowiek autentycznie religijny żyje z przekonaniem o stałej obecności Boga w swoim życiu. Bóg domaga się od niego całkowitego zaufania i oddania (np. Abrahama i Izaaka). Nagrodę za zaufanie jest pogłębiona świadomość własnego „ja”, samodzielność i samoświadomość

64. J. P. Sartre: absolutna wolność:

• człowiek jest bytem, który wykracza poza teraźniejszość w przyszłość. Jest określony przez swoje możliwości. Dzięki projekcji wykracza poza to, czym aktualnie jest ku temu, czym może się dopiero stać, co może ze sobą uczynić

• człowiek jest tym, co z sobą uczyni. Tworzywem bytu człowieka jest wolność i całkowita odpowiedzialność za własne wybory („każda wojna, w której biorę udział, to moja własna wojna”)

• człowiek jest skazany na wolność, dlatego nie może tak naprawdę odrzucić swojej wolności. Każdy wybór jest wyrazem jego dobrowolnej zgody. W tym sensie ludzkie życie to projekt, który stale się zmienia i podlega ciągłej aktualizacji

65. J. P. Sartre: radykalna odpowiedzialność:

• nie istnieje Bóg, który przekazuje człowiekowi swą istotę, dlatego sam człowiek określa się w swojej egzystencji

• inni to „piekło”, które wprowadza na jednostkę różnego typu ograniczenia. Bycie osądzonym przez innych krępuje jednostkę i powinno być przezwyciężone

• człowiek jest obciążony pełną odpowiedzialnością za siebie, chociaż często jej unika wymyślając różne powody

• jednostka jest odpowiedzialna za siebie i przed sobą za to, co ze sobą uczyniła

• w ostatnich swoich pracach Sartre próbował połączyć egzystencjalizm z marksizmem, mówił wówczas o zapośredniczeniu wolności jednostki w warunkach społecznych i ekonomicznych

66. Z. Freud: psychoanaliza a filozofia:

• psychoanaliza to wypracowana przez Freuda metoda leczenia schorzeń psychicznych. W kontekście psychoanalizy Freud wypracował koncepcję człowieka i kultury

• Freud uważał, że los człowieka rozgrywa się przede wszystkim w sferze nieświadomości (tego, co znajduje się poza naszą kontrolą)

• ludzka psychika składa się z trzech warstw: id, superego i ego. Tylko tej ostatniej jesteśmy części jesteśmy tak naprawdę świadomi

67. Z. Freud: Id, superego:

• Id (ono) to najgłębsza warstwa psychiki, siedlisko ludzkich pierwotnych popędów i kompleksów, a także tych przeżyć, które wypieramy ze świadomości (kompleksy)

• Superego to warstwa psychiki na którą składają się przekazane nam w procesie wychowania i kształcenia, przez rodziców i wychowawców, normy moralne oraz społeczne nakazy i zakazy. W procesie wychowania nakazy te zostają zinternalizowane (uwewnętrznione) i zapisują się w nas w formie sumienia. Sumienie trzyma na uwięzi sferę id i nie dopuszcza do świadomości

68. Z. Freud: ego (ja):

• pomiędzy id i superego rozpięte jest ego (ja). Tej części psychiki jesteśmy świadomi. Ego ma bezpośredni kontakt ze światem zewnętrznym, odbiera od niego bodźce i świadomie na nie reaguje

• ego ma bezpośredni kontakt ze światem zewnętrznym, odbiera od niego bodźce i świadomie na nie reaguje

• popęd seksualny młodego człowieka domaga się zaspokojenia. Wpojony mu przez superego (rodzic) zakaz zabrania mu to czynić. Zaspakajając popęd młody człowiek wchodzi w konflikt z sumieniem, a kiedy z tego rezygnuje, tłumi popęd i ma kompleksy

69. Z. Freud: eros i tanatos:

• dwie są zasadnicze energie zakorzenione w sferze id - popęd życia (eros) oraz popęd śmierci (tanatos)

• Eros to biologiczna siła życia, pęd do życia, do miłości, do zaspakajania pragnień, do przyjemności. Pęd do przyjemności jest korygowany przez zasadę rzeczywistości. Energią erosa jest libido.

• Tanatos to instynkt śmierci, dążenie do destrukcji i zniszczenia. Siła ta może być skierowana na zewnątrz, wówczas polega na destrukcji relacji społecznych, bądź jest skierowana do wewnątrz, wówczas polega na autodestrukcji (podmiot niszczy siebie) - różnego typu nałogi

• oba te czynniki decydują o losach jednostki, społeczeństw i ludzkości

70. E. Fromm: psychoanaliza humanistyczna:

• Fromm uznawał, że dla bytu ludzkiego kluczowy jest wymiar życia społecznego i psychologiczno-egzystencjalny.

• jako istota cielesna człowiek należy do królestwa zwierząt, ale jednocześnie wykracza ponad to królestwo.

• zwierze jest biernym elementem świata przyrody, nie ma sumienia, ani świadomości samego siebie, żyje w harmonii z naturą

• narodziny człowieka do ludzkiego życia wiąże się z zerwaniem więzi z naturą. Wówczas instynkt przestaje bezpośrednio wpływać na nasze działanie

71. E. Fromm: życie człowieka:

• człowiek jest istotą rozumną i samoświadomą. Jesteśmy istotami, której nie wystarcza to, że żyje, on pragnie żyć sensownie.

• życie ludzkie jest doświadczeniem wyobcowania od tego, co jest naszym pierwotnym domem, a następnie powolnego odbudowywania więzi z innymi ludźmi i kulturą

• zwierze jest zadowolone, gdy zaspokoi swoje potrzeby fizjologiczne, natomiast ludzkie potrzeby są bardziej rozbudowane

• zdrowe społeczeństwo składa się z ludzi twórczych i produktywnych. Produktywność jest realizacją tkwiących we nas możliwości, rozumienia siebie i nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi

72. E. Fromm: problem osamotnienia:

• najsilniejszą ludzką potrzebą jest przezwyciężanie stanu osamotnienia.

• dokonujemy to przez stany orgistyczne (przeżycia seksualne, alkoholizm, narkomania) - są silne, obejmują ludzkie ciało i psychikę, ich działanie nie trwa długo i stale domaga się nowych bodźców

• inną formą pokonywania osamotnienia jest konformizm (zespolenie z grupą) - to stan trwały, ale dotyczy jedynie psychiki

• innym sposobem przełamywania osamotnienia jest działalność twórcza (zespolenie z pracą, bądź swoim dziełem) - ma charakter trwały, ale nie dotyczy relacji międzyosobowych

• najlepszym sposobem radzenia sobie z osamotnieniem jest dojrzała miłości, nastawione na dawanie, a nie na branie. Taki związek nie niszczy indywidualności osób, które w nim pozostają.

73. E. Fromm: inne potrzeby ludzkie:

• potrzeba transcendencji - to dążenie do wykraczania poza to, kimś się aktualnie jest. Z tym wiąże się pragnienie wolności i samostanowienia o sobie

• potrzeba zakorzenienia - proces dojrzewania polega na zrywaniu więzów rodzinnych, a następnie ich powolnemu odbudowywaniu (dla własnego zdrowia psychicznego musimy być z kimś i z czymś związani)

• potrzeba poczucia tożsamości - chcemy bronić własnej odrębności i wyjątkowości. Mając wrobione poczucie własnej wartości możemy wchodzić w zdrowe relacje z innymi osobami

• potrzeba układu odniesienia i czci - nie zadawala nas jakakolwiek wizja świata, chcemy rozumieć rzeczywistość obiektywnie. Na tą potrzebę odpowiadają systemy religijne, naukowe i filozoficzne

---