KIERUNKI I NURTY WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI

Filozoficzne i historyczne aspekty rozwoju pedagogiki naukowej na gruncie europejskim i polskim

Geneza filozoficzna i historyczna

Ja podaje koncepcja Stefana Wołoszyna - na wiedzę o wychowaniu składają się 2-a elementy:

1. Poglądy pedagogiczne wyrażające się w filozoficznej refleksji nad zjawiskami wychowania.

Refleksja filozoficzna istnieje od zawsze, cały czas trwa i będzie trwać. Źródłem tej refleksji nad edukacją bywa praktyka wychowawcza, drugim źródłem są ogólne przyjmowane poglądy na człowieka, jego istotę i sens życia , by na tej podstawie ustanowić dyrektywy wychowawcze, cele, treści i metody wychowania

2. Wyniki empirycznych badań nad rzeczywistością edukacyjną.

Badania empiryczne (empiryczna pedagogika naukowa) liczą sobie niewiele ponad 100 lat (Wilhelm Count), badania rzeczywistości edukacyjnych za pomocą wywiadów, kwestionariuszy:

• rozwijają one i stosują naukowe metody badania, praktyki edukacyjnej czy wychowawczej i kontroli osiąganych wyników

• służy do naukowego przewidywania dalszego przebiegu praktyki wychowawczej

• na podstawie badań i prognoz formułuje sie reguły skutecznego i pożądanego postępowania pedagogicznego

Zarówno refleksja filozoficzna jest i empiryczna pedagogika naukowa razem tworzą historyczne uwarunkowany obraz nauk o wychowaniu.

FILOZOFIA

(pragmatyka, pramacierz)

Refleksja kosmogeniczna Refleksja antropologiczna

I I

w centrum zainteresowania Człowiek w centrum zainteresowania

Świata Skąd, jaki jest, dokąd zmierza

I jakie jest jego miejsce w świecie

skąd, jaki jest, dokąd zmierza I

I nauki humanistyczne

nauki przyrodnicze I

nauki społeczne

I

pedagogika

(zjawiska dyferencji i dezintegracji)

dyscypliny szczegółowe

ped. niemowlęca ped. reso. peg. ogólna ped. społ. ped. specjalna

reintegracja

(musimy odnosić się do tego co było wcześniej)

Filozoficzna myśl pedagogiczna rozwijała sie od starożytności do XVIII (bo w XIX w pojawił sie Herbart i unaukowił pedagogikę). Szczególnie zaznaczyła sie w obszarach tzw wielkich systemów filozoficzno - pedagogicznych nowożytnej Europy, których autorzy to: Platon, Arystoteles, św. Tomasz, św. Augustyn, John Locke, Jan Jakub Rousseou.

John Locke (Anglia) w swoim dziele „Myśli o wychowaniu” snuje charakterystykę edukacji gentlemana (subtelny, elegancki). Trzy działy wychowania takowego chłopca: zdrowy (wychowanie fizyczne), cnota, sprawiedliwość, szacunek (wychowanie moralne) oraz kształcenie intelektu. Locke był empirystą i stworzył podwaliny swojego systemu i mówił że człowiek rodzi się jako tabla rasa. Uważał iż nie ma idei wrodzonych, uczymy się wszystkiego dopiero poprzez doświadczenie.

Jan Jakub Rousseau (XVIII Francja) w swoim dziele „Rozprawa o naukach i sztukach” mówił,że główną przyczyną zepsucia ludzkości jest otoczenie, które go odmoralnia zaś szczególnie źle wpływa na człowieka własność prywatna. Głównym założeniem, źródłem jest naturalizm tzn człowiek rodzi się z natury dobry. Główne dzieło pedagogiczne napisane w duchu naturalizmu to „Emil” w którym snuje życie Emila od momentu narodzin do momentu spotkania żony. Trzeba człowieka odseparować od społeczeństwa i wywozić go na łono natury. Emil jest tylko że swoim nauczycielem, obserwatorem. To dobro kieruje go, kształtuje, mówi jak ma postępować. Kobieta ma być dla mężczyzny a nie na odwrót. Główny cel kobiety to: gotowanie i rodzenie dzieci. „Umowa społeczna” w tym dziele ludzie umawiają się do tego jak będzie sprawować władzę. Jest prekursorem systemu demokratycznego.

Jan Henryk Pestallozi (XVIII - XIX Szwajcaria) swoją uwagę skupiał na niższych warstwach społecznych. Dzieło „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” mówiło o nauce dzieci warstw niższych, było ojcem szkoły Ludowej. Jest twórcą nowożytnego systemu nauczania początkowego. W ciągu swojego życia zakładał placówki edukacyjne dla dzieci opuszczonych, sam też uczył w tych szkołach, dobierał treści nauczania. Założenia filozoficzne: człowiek rodzi się z natury egoistyczny. Wychowanie powinno pomóc przejść jednostce od stanu egoistycznego do stanu społecznego, w którym życie jest regulowane przez porządek społeczny (zasady, nakazy, zakazy) a następnie do stanu moralnej autonomii (niezależność).

Immanuel Kant (XIX Niemcy) dzieło „O pedagogice” wykładał na Uniwersytecie w Królewcu, również nie zgadzał się z naturalizmem Rousseu. Uważał, że człowiek rodzi się jako istota czysto biologiczna, kierują nią nie tylko odruchy i chęć przetrwania. Celem wychowania jest osiągnięcie pełni społeczeństwa, ale nie każdemu uda się ją osiągnąć. Udział w kulturze sprawia, że człowiek staje się dobry, gdyby w niej nie uczestniczył to pozostałby zwierzęciem.

Wilhelm von Houmboldt (XVIII 0 XIX Niemcy) był reformatorem pruskiego szkolnictwa, w duchu neohumanizmu (powrót do kultury starożytnej, do łaciny, greki w szkole, czytanie dzieł starożytnych), takie kształcenie nazywa się kształceniem formalnym, a szkoły nazywały się gimnazjami klasycznymi. Najważniejszym celem wychowania miał być silny, moralnie charakter, silna osobowość człowieka.

Jan Fryderyk Herbert (XIX Niemcy) jest twórcą pedagogiki naukowej. Unaukowienie pedagogiki polegało na oparciu praktyki edukacyjnej (pracy szkoły i nauczyciela) na naukowych podstawach i osiągnięciach nauk szczegółowych. W 1806 r. Herbert wydał dzieło „Pedagogika ogólna wywiedziona z celów wychowania” w tym dziele zawarł poglądy na samodzielność pedagogiki jako nauki.

Refleksja filozoficzna - pomost - myślenie naukowe

(ukierunkowanie pedagogiki)

Filozofia Psychologia

I Środki (sposoby, metody)

Etyka

I stopnie formalne: masy apercepcyjne apercepcja

cnoty jasność postrzeganie

I kojarzenie nowych rzeczy

cel wychowania system

I metoda

silny moralnie charakter

System herbertowski to nauczanie wychowujące

Polska pedagogika naukowa podobnie jak na zachodzie wyrosła z tej samej tradycji filozoficznej. Jak podaje Wołoszyn wyrosła ona z „ducha wielkiej, idealistycznej filozofii niemieckiej”. Przykładem są polskie systemy pedagogiki XIX w., które można określić jako filozofię romantyczną lu filozofię czynu narodowego

Bronisław Ferdynant Trendowski dzieło „Chowanie czyli system pedagogiki naukowej jako umiejętności wychowania nauki i oświaty słowem wykształcenie naszej młodzieży”. Dzieło to zawiera charakter narodowego systemu narodowego i ukazany jest tu plan edukacji na wszystkich szczeblach. Chciał aby oświata była powszechna , system wychowania i kształcenia opary na koncepcji wg której Polaków uznał za naród, który szczególnie miłuje wolność i ma do spełnienia misję dziejową. Celem działalności edukacji miało być wykształcenie silnego charakterem moralnego człowieka, który będzie samodzielny , śmiały, szlachetny.

Karol Libert - dzieła „ O odwadze cywilnej”, „O miłości ojczyzny”, „Pomysły o wychowaniu ludów”. Zwolennik wychowania narodowego, patriotycznego, kształcenia mas ludowych, propagator języka narodowego, zwolennik narodowego kształcenia nauczycieli. Twierdził, że naród Polski ma szanse przetrwać i istnieć bez państwa.

Ewaryst Estkowski dzieła „Wybór pism pedagogicznych” Założył w Poznaniu Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Był twórcą i redaktorem pierwszego Polskiego pisma pedagogicznego „Szkoła Polska” 1849- 1853 to pismo miało dodatek dla dzieci „Szkółka dla dzieci” (opowiadania z dziejów, zagadki, bajki). Domagał się reformy szkoły elementarnej, mówił o podniesieniu poziomu szkoły ludowej. Tworzył wiele podręczników do nauki czytania i pisania języku polskim np. „Elementarzyk ułożony podukt metody czytania i

pisania”. Napisał dużo prac z zakresu literatury dla ludu.

Henryk Wernic (Warszawa) dzieła: „Przewodnik wychowania”, „Praktyczny przewodnik wychowania”. Autor wielu różnych prac dotyczących kształcenia i wychowania dziecka. Były to poradniki. Był zwolennikiem nauczania domowego. Mówił, że całość działań należy oprzeć na etyce i psychologii. Był zwolennikiem pracy u podstaw, zwolennik utylitaryzmu (użyteczności).

Antoni Danysz dzieła: „O wychowaniu”. W tych dziełach zawarł wskazówki dotyczące wychowania i kształcenia. Określił warunki teoretyczne idealnego nauczyciela i ucznia.

Idealny nauczyciel (na podstawie Herbarta):

• idea wewnętrznej wolności

• idea życzliwości

• idea społeczna

Idealny uczeń:

• nienaganność w nauce

• nienaganność w prowadzeniu się

• karność

W 1919 r. A. Danysz organizuje i obejmuje na Uniwersytecie Poznańskim Katedrę Pedagogiki. Jest to moment zamykający etap przednaukowy, a rozpoczynający etap rozwoju naukowego pedagogiki Polskiej.

Mieczysław Tytus Baranowski- tworzy w Galicji ( zabór austriacki). W głównej mierze skupił się na tworzeniu, pisaniu podręczników dla nauczycieli. Te podręczniki były popularne i obowiązkowe od XIX w, do II wojny światowej. Według niego ważne było wykształcenie silnego, moralnego charakteru. Polaków widział jako uczciwych, mądrych i użytecznych dla społeczeństwa. Specyfikę rozwoju polskiej pedagogiki przez cały wiek XIX aż do 1918r. ( odzyskanie niepodległości) określały warunki panujące w zaborze.

Po okresie romantyzmu przychodzi okres pozytywizmu, a podstawą teoretyczną dla polskich pedagogów stały się prace Augusta Comte. Innymi myślicielami byli: John Stuart Mill i Herbert Spencer.

Ruch pozytywistyczny rozwinął się najbardziej w zaborze austriackim, a dokładniej w Warszawie. I znany głównie z myślicieli:

Julian Ochorowicz- zajmował się stroną psychiczną człowieka,

Aleksander Świętochowski- ojciec pozytywizmu, redaktor „ Tygodnika powszechnego.

Adolf Dygasiński- twórca nowel i powiastek, pisał książki z zakresu wychowania i kształcenia dziecka oraz poradniki do nauczania domowego, interesował się również psychologią.

Piotr Chmielowski- wszyscy ci pedagodzy swoich poglądach trzymali się głównych idei pozytywistycznych:

3. emancypacja kobiet- dostęp kobiet do średniego i wyższego wykształcenia, wyzwolenia kobiety spod dominacji mężczyzn w każdej dziedzinie, otwarcie dróg do wyboru zawodu, możliwość udziału w życiu politycznym.

4. użyteczności i utylitaryzmu- młodzież przez proces edukacji miała przygotowywać się do realnego życia, wiedza powinna być praktyczna i użyteczna.

5. propagowanie nauczania domowego i samokształcenia- masowe publikowanie dla samokształcenia, „ Poradnik dla samouków”

6. praca u podstaw- podstawą społeczeństwa jest najniższa warstwa społeczna, która jest większością, to ją należy uczyć i kształcić

7. praca organiczna- mimo panujących warunków zaborowych należy rozwijać wszystko co polskie: gospodarkę, organizacje, politykę i inne dziedziny, by Polska mogła rosnąć w siłę po odzyskaniu niepodległości i prężnie się rozwija

W tym samym czasie na zachodzie zaczął się rozwijać nurt unaukowienia pedagogiki oparty na naukach biomedycznych i psychologicznych, dzięki któremu na przełomie XIX i XX wieku następuje rozwój pedagogiki empirycznej i eksperymentalnej.

Kierunek ten rozwinął się głównie w USA i Europie zachodniej. Zaś szczególną osobą jest

Wilhelm Wundt. W 1879 r. na uniwersytecie w Lipsku założył pierwsze w dziejach laboratorium psychologiczno- eksperymentalne.

Po tym fakcie następuje szybki rozwój badań psychologicznych, pedagogicznych i eksperymentalnych nad dzieckiem. Badania te skupiały się w głównej mierze na:

- szkolnym rozwoju dzieci i młodzieży

- zagadnieniami dydaktyki

- procesie higieny nauczania

Do badań tych wykorzystywano różne kwestionariusz, testy, ankiety, obserwacje, eksperymenty. Do najbardziej znanych przedstawicieli pedagogiki eksperymentalnej należeli: Wilhelm Preyer, Ernst Neumann( Niemcy), Juliusz Gabriel Compayre i Alfred Binet ( Włosi). Panowie Ci utworzyli test na inteligencję.

Edward Claperede ( Szwajcar) i Stanley Hall ( USA) dzięki nim powstała nowa eksperymentalna nauka o dziecku- PEDOLOGIA- empiryczna nauka i wiedza o fizycznym i psychicznym rozwoju dzieci i młodzieży. Rozwój ten miał się odbywać na zasadzie wzajemnych wpływów, zadatków wrodzonych i wpływów środowiska.

Badania te szybko dotarły z zachodu na tereny Polski. Polskim pedagogiem pedologiem był

Jan Władysław Dawid. Działał, tworzył i pracował w Warszawie. Jego dzieła najbardziej znane to: „ Zasób umysłowy dziecka”; „ Nauka o rzeczach”; „ Inteligencja. Wola i zdolność do pracy”; „Program postrzeżeń psychologiczno- wychowawczych nad dzieckiem od urodzenia do 20-tego roku życia”. Do tych dzieł organizował szkolenia i kursy dla nauczycielek, matek i wychowawczyń w duchu pedagogiki eksperymentalnej, uczył w jaki sposób mają prowadzić, realizować te kwestionariusze. Był za indywidualizmem w nauczaniu. Zajmował się głównie: wyobrażeniami u dzieci, rozwojem pojęciowym, myśleniem, inteligencją, rozwojem umysłu i działaniem.

Kontynuatorką i uczennicą jego pracy była Aniela Szycówna. W 1907 r. w Warszawie powołała organizację, która zajmowała się tymi badaniami „ Towarzystwo do badań nad dziećmi”.

Pedagogika eksperymentalna i pedologia z czasem docierają na uniwersytety. We Lwowie na uniwersytecie działa Kazimierz Twardowski, a w Krakowie Władysław Henrich. Pedologia staje się w początku wieku XX obowiązkowym przedmiotem kształcenia młodych pedagogów.

Kończą się okres zaborów i w 1918 r. po 132 latach niewoli Polska odzyskuje niepodległość. Następuje gwałtowny rozwój nauki, w tym pedagogiki. Pedagodzy wyjeżdżają kształcić się na uniwersytety zachodnie. Przywozili wzory, pomysły i idee naukowe, które wszczepili na ziemiach polskich.

Maria Grzegorzewska- uznawana za matkę pedagogiki specjalnej. Zajmowała się dziećmi niepełnosprawnymi w różnych kategoriach. Jej prace to: „ Psychologia niewidomych”; „ Listy do młodego nauczyciela”. Założyła i kierowała dwoma instytutami- Instytut pedagogiki specjalnej i Instytut nauczycielski w Warszawie. Stworzyła teoretyczne i organizacyjne ramy dla pedagogiki specjalnej i szkolnictwa specjalnego w Polsce. Interesowała się kształceniem nauczycieli i stworzyła metodę dydaktyczną, której uczyła, stosowała „ metodę ośrodków pracy”- osoby niepełnosprawne wdrożyć do pracy.

Janusz Korczak- Prawdziwe imię i nazwisko to Henryk Goldszmitd. Pisał prace pedagogiczne i literaturę dziecięcą. Pedagogiczne to: „ Jak kochać dziecko”; „ Prawo dziecka do szacunku”; „ Prawidła życia”. Dziecięce to: „ Król Maciuś I”; „ Jóźki, Jaśki i Franki”; „ Mośki, Jaśki i Srule”. Był prekursorem o prawa dziecka, zwracał uwagę na nierówną pozycję dziecka w społeczeństwie, domagał się uznania indywidualności dziecka. Dziecko według niego powinno być samodzielne, aktywne i wolne. Opracował formy samorządności uczniowskiej. Założył i prowadził dom dla sierot ( dom dla dzieci żydowskich) oraz osobny dom dla Polaków „ Nasz Dom” w Warszawie. Z wykształcenia lekarz , przez radio prowadził „ Gadaninki starego doktora”. Redagował i tworzył razem z dziećmi pisemko dziecięce „Mały przegląd” np. historyjki, opowiadania, rebusy itp. Był pedagogiem z prawdziwego zdarzenia. Przebywał razem z dziećmi w getcie warszawskim. Przewieziony to Treblinki i tam razem z tymi dziećmi zagazowany.

Helena Radlińska jest to twórczyni polskiej szkoły pedagogiki społecznej definicja pedagogiki społecznej według niej to nauka o wzajemnych oddziaływaniach człowieka i środowiska w procesie wychowania. Była propagatorką oświaty dorosłych (kształcenia ustawicznego). Jej główne dzieła to: książka wśród ludzi, stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych.

Florian Znaniecki twórca polskiej socjologii, nadał jej ramy instytucjonalne (w 1920 powstała w Poznaniu na uniwersytecie katedra socjologii i filozofii kultury, natomiast w 1921 założył Instytut Socjologiczny również w Poznaniu). Jego główne dzieła to: socjologia wychowania, wstęp do socjologii, chłop polski w europie i Ameryce. Szczególne miejsce w jego działalności zajmują: socjologiczne badania wychowania jako procesu społecznego i jego szerokie społeczne uwarunkowania (radykalny socjolog - uważał że socjologia - socjologizm - będzie w stanie zastąpić wszystkie inne nauki). Stworzył i zastosował jako pierwszy w nauce metodę dokumentów osobistych , która polegała na analizie dokumentów tj. pisane źródła np. autobiografie, pamiętniki, listy, dzienniki dzięki czemu można odtworzyć cykl życia jednostki.

Inni myśliciele to min.: Józef Chałasiński, Ludwik Chmaj, Józefina Joteyko, Józef Mirski, Henryk Jorid.

Kształcenie w okresie międzywojnia miało charakter szeroko profilowy - szerokie podstawy humanistyczne. Badania miały charakter interdyscyplinarny ( nie zamykano się tylko w swojej dziedziny,a korzystano z wiedzy innych nauk).

W okresie międzywojnia zinstytucjonalizowano polską naukę (otworzono instytucje), założona jednostki kształcenia nauczycieli na poziomie wyższym np. Kraków, Warszawa, Lublin.

Koniec międzywojnia. Rok 1939 początek II wojny światowej. Gwałtownie hamuje się dokonania na gruncie polskiej pedagogiki. Całą elitę eksternizowano (wywożona, zsyłano, mordowano). Następuje rozwój tajnej nauki i oświaty (od szkoły elementarnej do wyższej) Mimo tego, że nauka funkcjonowała w sposób tajny to nie dało się funkcjonować prawidłowo, jednakże zdobycie wykształcenia było uznawane).

Przychodzi koniec wojny 1944- 1945 układ sowiecki, rozpoczyna się okres PRL-u w którym pedagogika zostaje całkowicie poddana wpływom związku radzieckiego i rozwija się w klimacie marksizmu. 1951r. Pierwszy Kongres Nauki Polskiej - naukowcy polscy zmuszeni byli do przyjęcia wzorów i wpływów sowieckich (radzieckich). Lansowany jest model wychowania socjalistycznego (komunistycznego). Pedagogika staje się na usługach polityki (jednej partii) i ma służyć wychowawczej indoktronizacji politycznej. Cechują pedagogikę: ideologizacja, upolitycznienie, odfilozoficznienie. Pedagogika została ograniczona od kierunków filozoficznych i doktryn społecznych, które były blokowane i eliminowane z obiegu pisiemniczego, kontrolowane i filtrowane przez sfery władzy totalitarnej za pomocą cenzury i szeroko zaleconej krytyki.

W 1947r wprowadzono tzw program ofensywy ideologicznej tj programu ideologicznego nadzoru nad całokształtem życia indywidualnego i społecznego w systemie totalitarnym. Zawierał projekt akcji „N” - w ramach tego projektu były 3-y zadania: krytyka i samokrytyka tego co powstało (pedagogika burżuazyjna); tłumaczenie i upowszechnianie dzieł pedagogów i psychologów rodzicielskich; tworzenie nowej naukowej pedagogiki socjalistycznej.

Ta nowa pedagogika funkcjonowała w paradygmacie nauki praktycznej, ideologicznej, instrumentalnej (była nastawiona na realizację konkretnego celu).Celem tej pedagogiki była indoktrynacja szerokich mas społecznych, zgodnie z dominującym modelem wychowania socjalistycznego. Została pedagogika zredukowana do pedagogiki. Pedagogika za Leksykonem PWN to zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli. Pojęcie to odnosi się do praktycznej sztuki wychowania w odniesieniu do pedagogiki która jest teoretyczną i naukową refleksją dotyczącą praktyki edukacyjnej. Uwarunkowania polskiej pedagogiki w czasach PRL-u sprawiły, że był to okres ścierania się 2-ch paradygmatów: paradygmat pedagogiki tradycyjnej ma określać tradycje rozwoju polskiej nauki na swoje korzenie w filozofii, nawiązuje do tradycji rozwoju polskiej pedagogiki, cechowała się - uprawiana była przez tzw „pokolenie sprawiedliwych” to ludzie, którzy byli wykształceni w okresie międzywojnia bądź ich uczniowie, podejmowali oni próby rozpatrywania problemów niezgodnych z dominującym nurtem, próbowali sięgać do filozofii, historii, do zachodu, działali tajnie, pedagogowie ci zostali nazwani pedagogami z marginesu (poza głównym nurtem), oraz drugi paradygmat naukowej pedagogiki socjalistycznej.

W 1989r na zasadzie ustaleń okrągłego stołu, następuje transformacja ustrojowa, która miała konsekwencje dla rozwoju nauki i pedagogi. Wielu pedagogów z marginesu, którzy dotąd pozostawali w sprzeczności z dominującym nurtem znalazło ponownie wolną drogę do przywrócenia pedagogiki rodowodu humanistycznego. Ta część pedagogów z radością przyjęła przełom, natomiast jak podaje Kwieciński reakcje na przełom były różnorodne i kształtowały się w układzie kontinuum, które obejmowało zachowania od braku reakcji prze z formalne adaptacje, reakcje ucieczkowe do prób tworzenia teorii adekwatnych do nowej sytuacji.

W wieku XXI pedagogika jest sztuką, która systematycznie powraca do swojego rodowodu humanistycznego (filozoficznego). Stała się nauką wielo pragmatyczną. Cechuje ją wielość strukturalna, a więc dział, specjalności, subdyscypliny, różnorodność pod względem kierunków, a więc orientacji i prądów, złożoność metodologiczna, a także polisemantyczność w sferze językowej (wielość językowa) np. język charakterystyczny dla matematyki, kultury, muzyki, religii itd.

Pedagogika współczesna otwarta jest na wpływy i prądy z zachodu jak pisze prof. Palka współczesna pedagogika znajduje się ciągle w stanie tworzenia.

WIELOPARADYGMATYCZNOŚĆ POLSKIEJ PEDAGOGIKI NAUKOWEJ XXI WIEKU

Krzysztof Rubach budowanie teorii pedagogicznej [w:] Kiwciński, Śliwierski Pedagogika - podręcznik akademicki t. I (s. 59 - 69) Paradygmaty

Zmiany w Polskiej pedagogice w ostatnich dekadach opisywane są jako:

• przejście od ortodoksji do heterogeniczności

Jeden paradygmat nie Nadal jest dominujący paradygmat, Funkcjonuje wiele parad-

ma żadnych innych ale przebijają się inne paradygmaty gmatów, nurtów nie walczą

Wszystkie inne są prądy, które próbują obalić paradygmat 1 ze sobą, wszystkie są równe

oddzielone murem „Walka paradygmatów” Jest jeden ale nie jest najwa-

Inna wiedza jest gorsza żniejszy. Funkcjonuje jako

jeden z wielu „debatująca

społeczność”

Za Hejnicką - Bezwińską i Kwiecińskim [w:] Bogusław Śliwierski współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków 2004 (s. 38 - 39 tab. Badania metaporównawcze współczesnych teorii wychowania.

Art. Prof. Kwiecińskiego Minikra czy sternik? Dramat pedagogiki w sytuacji przesilenia transformacyjnego [w:] Kwieciński Tropy, ślady, próby. Studia i szkice z pedagogiki pogranicza 2000.

Etap ortodoksji - panuje paradygmat funkcjonalny (człowiek musi być taki a nie inny, ukształtowanie człowieka idealnego). W tym etapie cała pedagogika oparta jest na założeniach pozytywizmu, naturalizmu i neopozytywistycznej metodologi. Przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian. Wysiłek pedagogów skoncentrowany jest na poszukiwaniu najbardziej funkcjonalnego i efektywnego projektu edukacyjnego dla którego punktem wyjścia był określony ideał człowieka i jego kształtowanie. W PRL-u po 1947 przejęcie przez KCPPR ofensywy ideologicznej, przemoc i represja w celu podporządkowania przez centrum systemu oświatowego, tworzenie monocentrycznego ładu społecznego, krytyka i samokrytyk nurtów teoretycznych z okresu II RP, adaptacja i upowszechnianie pedagogiki radzieckiej. Lata 1960 - 1970 w Polsce to etap całościowej dominacji paradygmatu naukowej pedagogiki socjalistycznej. Marginalizacja wszystkich innych paradygmatów. Zamknięcie przed przenikaniem innej, równa się gorszej wiedzy. Brak pedagogiki ogólnej jako metody teorii wychowania.

Etap heterodoksji - lata 1970 - 1980 czas powstania w polityce ruchu „solidarność” i zmiany ustrojowe w 1989. Pojawienie się opozycji wobec systemu (innych paradygmatów). Załamanie się dominującego paradygmatu pedagogiki instrumentalnej (socjalistycznej), pojawienie się wariantów neo - nowych, anty - sprzecznych, krytycznych i opozycyjnych wobec dominującego paradygmatu. Ścieranie się teorii odmiennych światopoglądów. Wzajemne zwalczanie się koncepcji funkcjonalizmu (dominującej)_ , krytycznej i interprecjonalizmu (człowiek odbiera rzeczywistość według własnej interpretacji indywidualnie). Otwieranie na poglądy, nurty wychowania z zachodu.

Etap heterogeniczności - 1990 XX w w Polsce i do dziś trwa. Pedagogika traci monopol na urządzanie świata przez edukację. Jest to okres dyskutujących ze sobą, przeplatających się komplementarnych wobec siebie różnych teorii, kierunków, prądów i szkół naukowych. Eklektyczny (mieszanie stylów) styl uprawiania nauki. Otwarcie się na różne kierunki. Postmodernistyczny zachwyt różnorodnością. Zaistnienie pełnej mapy teorii pedagogicznych. Pluralizm, wielość teorii pedagogicznych, dyskursów wychowania, pojawienie się paradygmatów humanistycznych i interpretatywistycznych.

• Przejście od modernizmu do postmodernizmu

MODERNIZM

POSTMODERNIZM

* uniwersalność dyskursu, nadający się do zastosowania przez wszystkich i wszędzie *uniwersalna ludzka podmiotowość w stosunku do świata zewnętrznego, wszyscy ludzie mają być tacy sami, ma zostać wytworzone społeczeństwo masowe poprzez inżynierię społeczną *powtarzalność i schematyzm *uniwersalizm prawd i wartości, są narzucane, dane z góry *kultura, oświata i edukacja zjednoczona wokół centralnych wartości *pedagogika fundamentalistyczna tzn oparta na fundamentalnych wartościach kulturowych *jeden centralny program nauczania narzucony przez centrum *kumulatywizm i systematyczność wiedzy *realizm poznawczy, wiedza reprezentuje świat (wiedza naukowa) arbiter (sędzia) jest Rozum Oświecony jest to określenie wiedzy naukowej *społeczeństwo postrzegane jako całość uniwersalistyczna

*lokalność dyskursu, to jest charakterystyczne i obowiązujące na danym gruncie pedagogiki *podmiotowość konstruowana lokalnie w danej sytuacji i kontekście, człowiek będzie taki w jakim np. środowisku będzie żył, w zależności od kontekstu, w jakiej rodzinie się wychowywał *ambiwalencja i zróżnicowanie . Ambiwalencja to postawa charakteryzująca się występowaniem jednocześnie pozytywnego jaki i negatywnego nastawienia do obiektu *relatywizm prawd i wartości, każdy ma swoją rację *kultura rozproszenia, jest wiele możliwości realizacji się w kulturze *kontekst pogranicza edukacji *cele i wartości zdecentralizowane *pedagogika rozproszenia, swoisty puder damski zafundowany prze postmodernizm *wiele różnorodnych programów nauczania *pragmatyczność wiedzy *porzucenie realizmu poznawczego, wiedza nie reprezentuje świta (wiedza naukowa) *nie ma jednego zewnętrznego arbitra, który rozstrzygałby prawidłowości wiedzy * społeczeństwo lokalne zdecentrowane, zróżnicowane, pojmowane antyuniweralistycznie (nie jest takie samo)

• Przejście od nowoczesności do ponowoczesności.

Nowoczesność powstała na zasadzie oświeceniowej idei postępu. Prof. Zbigniew Krasnodębski charakteryzuje jako rozumowanie, które ma na celu eliminację wszelkiej żywiołowości, zwiększenie autonomii i wolności człowieka,a w konsekwencji poprawę ogólnego bilansu szczęścia. To nauka, wiedza naukowa ma zapewnić człowiekowi rozwiązanie wszelkich jego problemów, panowanie nad światem i szczęściem. Nowoczesność jest nazywana epoką pewności. Obiektywny rozum umożliwia poznanie naukowe pozwalające na opisanie świata w sposób jasny , pewny i obiektywny.

Ponowoczesność to epoka braku pewności. Wiedza jest różnorodna, jest chaos, wielość współzawodniczących ze sobą form życia, zgoda na życie z ambiwalencją, sprzeczność między obfitością wytwarzanych dóbr, obiektów, idei a niemożnością ich skonsumowania, trudność dokonywania przez ludzi wyborów. Wolność, swoboda, różnorodność, tolerancja, wielkość i odmienność.

NOWOCZESNOŚĆ

PONOWOCZESNOŚĆ

* wielkie narracje - oświecony rozum * poszukiwanie pewności i słuszności * poznanie naukowe jest to pewne, jasne i obiektywne * rozwiązywanie problemów człowieka i świata *t worzenie świata * uniwersalizm * idea postępu * jednoznaczność * wydajność * porządek, pewność * inżynieria społeczna - określona jakość człowieka, zgodnie z przyjętym ideałem kształtowanie go MUSI BYĆ TAKI MY CIĘ KSZTAŁTUJEMY

* chaos * wielkość * nie wyraźność * nieokreśloność * różnorodność * tolerancja * ambiwalencja MOŻESZ BYĆ KAŻDYM

• Przejście od ładu społecznego monocentrycznego do policentrycznego (charakterystyczne dla Polski)

Monocentryzm:

• jeden pojedynczy ład, porządek społecznych

• jedna prawda

• zasada jedności interesów

• zasada posiadania przez państwo monopolu na sprawowanie władzy

• odgórne podejmowanie decyzji (narzucanie)

• jeden ośrodek decyzyjny (centrum)

• jednostki traktowane są przedmiotowo (instrumentalnie)

• kontrola i sterowanie życiem publicznym

• eliminacja wolności politycznej, wolności słowa, wolności intelektualnej

• sterowanie dostępem do informacji

• kształcenie w ludzkich głowach tzw jedności przedstawień poprzez uniformizację wiedzy (wszyscy na jeden wzór), przekonań wiedzy

• monopol centrum na wytworzenie prawdy i dystrybucję informacji

• system, partia żąda od grup społecznych zajmujących się kształtowaniem świadomości społecznej (ludzie nauki, ludzie sztuki, media, nauczyciele). Żądał uczestnictwa w procesie kształtowania z góry określonej wizji człowieka i świata, człowieka utopijnego i zaprojektowanego przez centrum

• dominuje w ładach totalitarnych

• wyklucza demokrację i społeczne gospodarowanie strefy publicznej

• pedagogika w ładzie monocentrycznym staje się pedagogiką praktyczną, czyli pedagogią, przybiera kształt pedagogiki instrumentalnej, technologicznej jest ahistoryczna (pozbawiona warstw teoretycznych), afilozoficzna, ateoretyczna

• głównym zadaniem jest projektowanie rzeczywistości, najważniejsza staje się wiedza praktyczna odpowiadająca na pytanie jak?

Policentryzm:

• po roku 1989 (po zmianie transformacyjnej)

• wielość, różnorodność

• zróżnicowanie

• pluralizm

• światopoglądowy

• kulturowych

• wielość ośrodków władzy

• demokracja

• nie ma przymusu jest porozumienie

• jednostka jest autonomiczna, wolna

• policentryzm jest typowy dla społeczeństw demokratyczny

W konsekwencji wyżej dokonanych zmian dokonały się w pedagogice następujące przesunięcia:

Przesunięcie w konsekwencji nauki.

• Nastąpiło odejście od przekonania, że zadaniem nauki jest wskazanie środków i sposobów mających na celu zapewnienie szczęście całej ludzkości. [Od tego się odchodzi].

• Przekonanie, że istnieje wiele nauk które są równoprawne. Odejście od przekonania o społecznym tworzeniu rzeczywistości na rzecz przekonania że nauka jest podstawą różnorodnych możliwych interpretacji. Nauka nie jest już pojmowana jako wielka narracja, czy oświecony rozum. Oświecony rozum to jeden uniwersalny, uwolniony ze społecznego kontekstu w którym funkcjonuje, by wyrazić uniwersalny stan ludzkości. Obejmuje wszystkie czasy i miejsca, pomija jakiekolwiek dwuznaczności, znaczenia i interpretacje (to wszystko to wiedza naukowa)

• Nauka obecnie (współcześnie) pojmowana jako lokalny paradygmat. Lokalny czyli taki który jest charakterystyczny dla danego obszaru. Mający na celu realizację różnorodnych interesów,a nie tylko poszukiwanie jednej obiektywnej wiedzy czy prawdy jak to czynił oświecony rozum.

Przesunięcie w koncepcji wiedzy.

• Odchodzi się od przekonania o uprzywilejowaniu wiedzy naukowej i od stwierdzenia, że wiedza naukowa jasna, pewna i obiektywna nie jest jedynym i najlepszym rodzajem wiedzy (a tak uważano w nowoczesności, ortodoksji itd). [Scjentyzm - przekonanie o najwyższej pozycji i roli poznania naukowego].Odchodzi sie pod tego Na rzecz równouprawnienia różnych rodzajów wiedzy, bogactwo dróg i rezultatów ludzkiego poznania. np. tekst prof. Joanny Rutkowiak Wielość języków pedagogiki a problem jej tożsamości - wskazuje w nim kilka rodzajów wiedzy, które są równoprawne min wiedza religijna, naukowa, filozoficzna, potoczna, mityczna, wiedza z kręgów sztuki, wiedza publicystyczna. Wskazany wykaz nie jest jedyni i skończony.

• Wiedza potoczna to najbliższa nam wiedza. Charakterystyczna jest dla każdego z nas, jest niepowtarzalna bo każdy z nas ma ją inną, czerpiemy ją z codziennego życia. Jest pełna stereotypów, uproszczonych sądów, jest nie do końca racjonalna. Wiedza ta pozwala nam budować nasze uniwersum - miejsce w świecie. Leppert w książce Potoczne teorie nauczania- wnioski z tej książki: wiedza potoczna jest najczęściej wykorzystywana. Wszystkie rodzaje wiedzy mogą się ze sobą miksować. Zjawisko mieszania różnych rodzajów wiedzy i towarzyszącej jej wielości języków nazywa sie miksowaniem. Polisemantyczność - wielość wiedzy.

Przesunięcie w koncepcji uczonego intelektualisty

• nastąpiło odejście od roli prawodawcy (zawsze rządzi narzuca) na rzecz interpretatora i tłumacza. Interpretator to ktoś kto interpretuje, próbuje pomóc na zrozumieć wielość. Tłumacz ma nam pomagać dokonywać wyborów, i tłumaczy konsekwencje wyborów i wielkość dróg.

• Przejście od nowoczesnego pojęcia pielgrzym (ktoś kto zdąża do jednego celu jedna drogą) nastąpiło przejście do pojęcia spacerowicz (nie idzie do jednego celu), turysta (zwiedza różne zakątki wiedzy, nie ma już jednej teorii), włóczęga (spaceruje bez celu), gracz (osoba która do swojej gry wykorzystuje różne elementy wiedzy)[ponowoczesność]

• w okresie ortodoksji mówiło się o pedagogu wędrowcu jednej drogi poznawczej, w okresie heterodoksji pedagog wędrowiec 2-ch dróg poznawczych, ale przeciwstawnych, zwalczających się paradygmatów. A w okresie heterogeniczności (współcześnie) pedagog wędrowiec wielu dróg poznawczych.

Przesunięcie w koncepcja metodologicznych:

• odejście od opozycji naturalizm - antynaturalizm i dwóch modeli poznania obiektywistycznego (inaczej:empirystyczne, pozytywistyczne, racjonalne, scjentystycznym, modernistycznym) i konstruktywistycznego. Odchodzi się od tej dychotomii. Współcześnie stosuje sie pojęcie pulsujących kategorii i pojęcie tzw mappingu (twórca pojęcia mappingu Ronadl Paulston)

• odejście od dominacji jednego paradygmatu (jednego sposobu postrzegania świata) na rzecz wieloparadygmatyczności dyscyplin naukowych.

Konsekwencje wielopragmatyczności polskiej pedagogiki współczesnej:

• przełom 89 spowodował że nauka stała się podatna na wpływy, możemy mówić o wielości paradygmatów, wolność słowa, intelektualna, tworzenia.

• Jak podaje J. Rutkowiak współcześnie mamy do czynienia z: * przypominaniem (to wracanie do tego co było kiedyś - do koncepcji, idei, założeń - i w pełni z nich korzystać jeśli nam to jest potrzebne); * odsłanianiem (odsłaniamy to co było zakryte, zakazane, schowane za kurtyną); * ujawnianie (ujawniają sie ci którzy sie ukrywali np. ci którzy działali w podziemiu - pedagodzy z marginesu); * tworzenie (tworzenie wielu jakości pedagogiki i wielu jej rodzajów, tworzy się coś od nowa, co jest potrzebne w określonym kontekście i w określonych warunkach)

• Nie ma już jednej teorii czy wiedzy uniwersalnej, każda teoria może w jakimś stopniu opisywać świat, pozwala dotrzeć do danego zakątka rzeczywistości i spojrzeć na niego z charakterystycznej tylko dla siebie perspektywie.

• T. Hejnicka - Bezwińska mówi, że te zmiany które dokonały się po 89 są bliższe zmianie rewolucyjnej (gwałtowne odwrócenie porządku społecznego) niż ewolucyjnej (stopniowe przekształcanie). W wyniku tej rewolucji dokonało się otwarcie na wielość. Zdaniem prof. Bezwińskiej to gwałtowne otwarcie dokonane w polskiej rzeczywistości, należy obawiać się czy ta wielość, pluralizm możliwości poznawczych nie przekształci się w chaos, dezintegrację. W pedagogice również istnieje takie niebezpieczeństwo prof. Z. Baumman używa pojęcia paraliż pluralizmu (zagubienie się w wielości). W paraliżu pluralizmu pedagogika i głos pedagogów tracą znaczenie w społecznym dyskursie o edukacji. Ten głos przestaje być słyszalny i słuchany. Metafora S. Palki mówi o kakafonia głosów, to rozbieżność dźwięków, niespójność, niezgrana orkiestra. prof. J. Rutkowiak

J. Rutkowia pisze , że wobec pedagogiki i pedagogów formułowane są 2 typy roszczeń i oczekiwań - sprzeczne ze sobą:

• zapotrzebowanie na jednoznaczne postulaty, dyrektywy, wskazówki, gotowe rozwiązania, porady, strategie działań edukacyjnych, takie roszczenia wysuwają ci którzy pracują bezpośrednio od praktyków, którzy pracują z dziećmi. Oczekują odpowiedzieć jak coś zrobić

• inni oczekują koncepcji, teorii naukowych, kategorii pojęciowych, które dadzą sie ułożyć w mapy przydatne do poszukiwania i projektowania własnych badań edukacyjnych. Takie roszczenia wysuwają np. młodzi naukowcy - teoretycy.

Te dwa typy roszczeń składają się, wyznaczają pełne continuum oczekiwań społecznych wobec pedagogiki współczesnej. Jest to coś ciągłego co ma dwa bieguny, a pomiędzy takie rozwiązania które wiążą teorię z praktyką.

W warunkach wielkości i pluralizmu prof. Rutkowiak wskazuje na 2 możliwe reakcje na ową wielkość i możliwość drug pedagoga wędrowca:

• Maksymalna tolerancja, przeświadczenie że wszystko wolno, ale z poczuciem powszechnego pomieszania, dezorientacji, chaosu, obfitości i wielości znaczeń. W tym wypadku pojawia sie głos krytyków postmodernizmu, którzy ostrzegają że w tej wielkości możemy utracić kulturę jak korzenie całokształtu wiedzy i wartości.

• Wzmożony wysiłek intelektualny (WWI), nastawiony jest na ogarnianiu bogactwa dnia dzisiejszego, na zrozumienie dynamiki życia, w którym uczestniczymy czy tego chcemy czy nie bo jesteśmy częścią społeczeństwa. Jest to słuszne i konieczne aby ogarnąć całość przekształcającego świata.

Jak nie zgubić się w tej pedagogicznej różnorodności? Jak ją zrozumieć i opisać?

Tworzenie mapy konturowej, wyznaczonej przez określone kategorie, uznane za jej punkty orientacyjne.

Definicja kategorii pulsujących wg Rutkowiak - pulsujące kategorie to punkty orientacyjne, to rodzaj pojęć o wysokim stopniu ogólności zarysowujące pole określonej problematyki, które są na tyle wykrystalizowane, ze są w stanie to pole wytyczyć, ale na tyle otwarte, że dają możliwość dalszej penetracji (badania) zagadnienia, mają one moc teorio twórczą, dzięki którym kreśli się mapy odmian pedagogicznego myślenia. Autor mapy edukacyjnej pełniący rolę kartografa kreśli ją w zależności od swoich potrzeb i doświadczeń.

Źródłem kategorii tworzących punkty orientacyjne mapy jest empiria edukacyjna (to dośwaidczenia). Prof. Rutkowiak wskazuje min takie kategorie pulsujące jak: intelektualizm, polityczność, podmiotowość, praktyczność, przedmiotowość, wielość, praktycyzm. A np. prof. Leppert podjął się badania kategorii potoczność [potoczne teorie wychowania]. Źródłem pulsowania kategorii czyli życia są one same oraz ich relacje z historycznie zmiennym otoczeniem. Pojawiają się lub zanikają (usypiają) w zależności od potrzeby czasu, kontekstu pojawiających się aktualnie pytań, problemów i ich historycznego okrzepnięcia.

Druga metoda zbliżona do map Rutkowiak. Mapping to jest metoda fenomenograficzna , autorem jest Ronald Paulston polega ona na kreśleniu map paradygmatów i teorii. Metoda pochodzi z socjologii nauki i służy porównywaniu reprezentatywnych trendów pedagogiki w dłuższych odstępach czasu. Metoda ta zakłada, że każde zjawisko może być doświadczane na ogromną liczbę jakościowo odmiennych sposobów. Jest to rysownie graficzne fenomenów. Fenomen może być badane na wiele różnorodnych sposobów, jakościowo odmiennych, ponieważ każde może być postrzegane z różnych perspektyw.

Tworzenie map jest bardzo praktyczne, gdyż dostarczają orientacji badaczom i pomagają usystematyzować mnożące sie szkoły intelektualne.

DYLEMATY METODOLOGICZNE WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI

Do 89 była tylko jedna droga poznawcza, natomiast współcześnie zrobił się misz masz. Do podstawowych dylematów metodologii pedagogiki zaliczyć można min kwestie:

• scjentyzm - antyscientyzm - scjentyzm jest poglądem w który można, że jedyna i pewna jest wiedza naukowa jest ona pierwsza w hierarchii. Wiedza naukowa to ta która uzyskiwana jest w wyniku badań empirycznych. Badania empiryczne badają nagie fakty. Pochodzi z tzw metodologii badań ( to metody ilościowe) mówi się , że najlepiej aby stosować się na naukach przyrodniczych zwłaszcza w fizyce. Scjentyzm zakładał, ze można przewidywać i projektować rzeczywistość . Mamy tu pojęcie inżynierii społecznej - próba tworzenia człowieka określonej jakości. Oświeceniowa idea postępu - człowiek jest w stanie za pomocą wiedzy naukowej panować nad światem. W scjentyzmie mówimy o wiedzy technicznej, wiedza typu ja.

Antyscientyzm Wilhelm Dilheim który dokonał antynaturalistycznego przewrotu. Powiedział, że nie da sie zbadać człowieka w kategorii nagiego faktu. Człowieka należy próbować zrozumieć. Hermeneutyka - rozumienie. Powiedział, ze najważniejsza jest duchowość człowieka. Należy badać ludzką świadomość.

• Dobór metody do przedmiotu badań.

• Zgodność lub niezgodność z paradygmatami innych nauk

• Monizm czy pluralizm metodologiczny (czy stosować jedną metodę czy wiele metod)

• dominacja czyli wyższość wyłączność czy równoprawność, różnorodność, wielość dróg poznania modeli refleksji i sposobów interpretowania czyli rozumienia.

• Metody ilościowe czy jakościowe

• Pedagogika teoretyczna czy praktyczna

Dylematy:

• naturalizm - antynaturalizm

Naturalizm (orientacja pozytywistyczna)

Atynaturalizm (orientacja humanistyczna)

Jest to orientacja empiryczna uznawana przez operacjonalistów empiria jest podstawą orientacja pozytywistyczna jedność teoretyczna i metodologiczna wszystkich nauk, według wzoru nauk przyrodniczych założenie materialistycznej wizji świata i behawioralnej koncepcji człowieka (ogranicza się do mierzalnych, jasno zdefiniowanych eksperymentów w których ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i obserwuje sie jakie reakcje te bodźcie wywołały) przedmiotem badań mogą być tylko ludzkie zachowania, bo one są dostępne bezpośrednio - możemy je zaobserwować metody stosowane to eksperyment i obserwacja definicja wychowania: wychowanie to czynność świadoma, celowa, zaplanowana, profesjonalna, niezależna od stanów wewnętrznych jednostek uczestniczących w tym procesie (dzieci)- urabia się dzieci według tego samego wzorca, wszyscy są tacy sami- konieczne jest ścisłe zdefiniowanie, określenie celów wychowania, musimy dobrać system kar i nagród by dane zaplanowane zachowanie wyuczyć przedmiot badań pedagogiki: poszukiwanie najskuteczniejszych sposobów realizacji określonych celów wychowania, cele te mogą mieć swoje źródła narzucane przez różne układy społeczne, pedagogika jest pedagogią ma charakter praktyczny bo służy do stworzenia określonego człowieka zgodnie z centrum

Jest to orientacja humanistyczna, uznawana przez tych, którzy nauki społeczne traktują jako nauki których centralnym zadaniem jest rozumienie nie neguje się dorobku nauk przyrodniczych tutaj mamy założenie istnienia wewnętrznych stanów i dyspozycji w człowieku, a więc postaw, opinii, motywacji, wartościowania, orientacji, które są czynnikami sprawczymi ludzkich zachowań, wyborów i działań całe życie społeczne ma swoje źródło w świadomości człowieka, dlatego w badaniach humanistycznych (antynaturalistycznych) konieczne jest branie pod uwagę światopoglądu jednostkowego czy grupowego, nauki, wiedzy, ideologii, obyczajowości, moralności rozpatrujemy tu kontekst, pytamy dlaczego, próbujemy zrozumieć i zinterpretować definicja wychowania: wychowanie jest jednym z wielu procesów społecznych, które wzajemnie na siebie oddziałują, przynoszą określone skutki społeczne (patrz dekader edukacyjny Kwiecińskieg) w innych procesach mogą tkwić czynniki osłabiające lub wzmacniające proces wychowania (bariery i szanse) przedmiot badań pedagogiki: opis i wyjaśnienie barier i szans tkwiących w społecznych warunkach, które umożliwiają realizacje celów wychowania w kategoriach bardzo ogólnych, stawiając na rozwój jednostki - wszechstronny rozwój

1

1

1

---