Nr 101
Sport niepełnosprawnych / Sport of the handicaped

Waldemar Kikolski

Sport niepełnosprawnych - wyczyn czy rehabilitacja?
sport of the handicaped - feat or rehabilitation?

Przyjęło się w naszym społeczeństwie obiegowe stwierdzenie: "Jeżeli zapewnimy osobie niepełnosprawnej dobre warunki leczenia, rentę, pracę czy mieszkanie to czego ona jeszcze chciałaby więcej?" Zadający takie pytanie zapominają, że osoba niepełnosprawna, jak każda inna, ma potrzeby wyższego rzędu. Okazuje się, że dla niepełnosprawnych wyjście poza własne środowisko i integracja ze społeczeństwem są niezwykle ważne.

Sport przechodzi, na przestrzeni lat, wiele zmian i przeobrażeń. Podobnie dzieje się ze sportem osób niepełnosprawnych. Zjawisko to nasiliło się zwłaszcza w ostatnich latach.

Przez lata zastanawiano się nad tym czy niepełnosprawni mogą uprawiać sport. Aktywność ruchowa miała służyć rehabilitacji, szybszemu powrotowi do zdrowia. Sport powinien być ważnym czynnikiem terapeutycznym i profilaktycznym. Powszechnie wiadomo, że ćwiczenia mają oddziaływanie lecznicze. Trening powinien być kontynuacją leczenia szpitalnego przez dobór odpowiednich dyscyplin. Trening zwiększa też aktywność ruchową, która jest istotnym czynnikiem kompensującym utracone funkcje.

Z drugiej strony spotyka się głosy krytyczne odnośnie celowości uprawiania sportu przez osoby niepełnosprawne, głównie ze względu na możliwość wystąpienia licznych przeciążeń, rozwoju deformacji i chorób zwyrodnieniowych.

Czy niewidomy może uprawiać narciarstwo zjazdowe? Czy amputowani mogą skakać wzwyż bądź uprawiać siatkówkę w pozycji stojącej? Jest wiele podobnych pytań, na które rehabilitanci i lekarze nie są w stanie odpowiedzieć. Jeśli przed laty mówiło się o doborze odpowiednich dyscyplin sportowych, które miały być kontynuacją leczenia, to narciarstwo zjazdowe nie powinno być polecane osobie niewidomej.

Psycholodzy i terapeuci mają natomiast całkowicie odmienne zdanie twierdząc, że sport (w tym przypadku - narciarstwo zjazdowe) pomaga w przezwyciężeniu lęków oraz barier psychicznych i jest wręcz zalecany. Trudna jest więc do określenia granica co wolno, a czego nie. Czy osoba z epilepsją i porażeniem mózgowym może uprawiać biegi? Czy niedowidzący, któremu grozi odklejenie siatkówki, może skakać w dal? Człowiek jest istotą wolną i ma prawo podejmować decyzje sam, zgodnie z sumieniem i ze swoimi pragnieniami. Nikt nie ma prawa niczego nikomu zabraniać!

Ujawniono liczne przypadki zatrzymania się procesu chorobowego i poprawy stanu zdrowia poprzez uprawianie sportu przez osoby niepełnosprawne. Znane są też przypadki pogłębiania przykurczów, chorób zwyrodnieniowych i pogorszenia stanu zdrowia. Wybitna zawodniczka, trenująca przed laty lekką atletykę, cierpiąca na chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa, zapytana czy nie żałuje tego, że uprawiała sport, odpowiedziała: "To co przeżyłam jest moje. Zwiedziłam świat. Spotkałam ciekawych ludzi. Robiłam to co lubiłam. Czego więc mogę żałować? Ile osób w moim wieku ma podobne problemy?" Jeśli tak twierdzi sportowiec pełnosprawny, to co mógłby powiedzieć inwalida zamknięty w czterech ścianach domu, pracujący w spółdzielni inwalidzkiej, przebywający nieustannie w hermetycznym środowisku? Dla osoby niepełnosprawnej integracja z ludźmi zdrowymi i wyjście poza własne środowisko są niezwykle ważne. Sport daje taką możliwość "wyjścia do ludzi", zapomnienia o kalectwie, poczucia własnej wartości.

Czy mamy więc prawo zabraniać osobie niepełnosprawnej uprawiania sportu? Absolutnie nie! Czy mamy prawo polecać i dobierać odpowiednie dyscypliny sportowe pod kątem dysfunkcji? Na to pytanie powinni pomóc odpowiedzieć lekarze i medycyna sportowa, ale ostateczny wybór należy do osoby niepełnosprawnej, wolnej w podejmowaniu decyzji. Czy sport może więc pomagać w rehabilitacji? Kasperczyk twierdzi: "Postulat aby sport stanowił integralną część składową programu postępowania rehabilitacyjnego jest nierealny." Czy w świetle powyższego stwierdzenia można mówić, że sport pomaga w rehabilitacji? Jeśli nie, to mamy dziś do czynienia wyłącznie ze sportem kwalifikowanym, a przecież nie o to tu chodzi. Należy więc zdefiniować sport aby uniknąć nieporozumień. Grabowski dzieli sport na wyczynowy, którego celem jest wynik sportowy oraz na sport rekreacyjny, służący utrzymaniu sprawności fizycznej i kondycji. Przy zaakceptowaniu owego podziału także sport osób niepełnosprawnych trzeba rozpatrywać jako sport wyczynowy i sport rekreacyjny. W Polsce trenuje systematycznie 4260 zawodników (dane z 1998 roku). Sportowcy ci ćwiczą w klubach, stowarzyszeniach i innych organizacjach. Rywalizują miedzy sobą w spartakiadach, mistrzostwach województwa, Polski i innych zawodach. Ich celem jest uzyskanie jak najlepszego wyniku. Grabowski mówi, że sport, którego celem jest wynik sportowy, jest sportem wyczynowym. W związku z powyższym sportowcy niepełnosprawni, trenujący w sekcjach i rywalizujący między sobą, są sportowcami wyczynowymi. Czy istnieje więc w populacji osób niepełnosprawnych grupa ludzi trenująca w celu utrzymania sprawności fizycznej i kondycji?

Niepełnosprawni uczestniczą w spływach kajakowych, rajdach pieszych, wycieczkach rowerowych itp. W tych, przed laty, bardzo popularnych formach wypoczynku i podnoszenia sprawności fizycznej, uczestniczy niestety coraz mniej osób, głównie ze względów finansowych. Takie formy aktywności ruchowej służą rehabilitacji, powrotowi do zdrowia, lepszej kondycji. Czy zawodnik niepełnosprawny biegający systematycznie, poprawiający w ten sposób stan krążenia, zwiększający pojemność wyrzutową i minutową serca i mający na celu osiągnięcie jak najlepszego wyniku, uprawia sport wyczynowo czy rekreacyjnie?

I wyczynowo, i rekreacyjnie. Sport wyczynowy i rehabilitacja jednocześnie. Nie należy oddzielać sportu wyczynowego od rehabilitacji, gdyż nawet najwięksi sportowcy pełnosprawni, podnosząc wydolność, wpływają na poprawę ogólnego stanu zdrowia. Rawicz-Mańkowski rozpatruje sport niepełnosprawnych w aspekcie historycznym, dzieląc go na kilka etapów. Według niego pierwotnie była to bardziej rehabilitacja niż sport. Dziś, zdaniem Rawicza-Mańkowskiego, o rehabilitacji nie ma już mowy. Pozostał już tylko sport. Czy można zgodzić się z podobnym stwierdzeniem?

Obecnie sportowcy niepełnosprawni co 4 lata startują w Paraolimpiadach (Igrzyska Olimpijskie dla osób niepełnosprawnych), które odbywają się tuż po zakończeniu Igrzysk Olimpijskich, w mieście goszczącym sportowców pełnosprawnych. Zawody mają taką samą oprawę, a zmagania sportowców oglądają dziesiątki tysięcy widzów. Zachowany jest identyczny rytuał olimpijski. Co 4 lata rozgrywane są Mistrzostwa Świata, a co 2 lata - Mistrzostwa Europy.

W 1980 roku, podczas Igrzysk Paraolimpijskich w Arnhem (Holandia), sportowcy polscy (80 zawodników) zdobyli 179 medali, w tym 78 złotych. Zdobycie medali w różnych konkurencjach przez jednego zawodnika nie stanowiło większych problemów. Zofia Mielech z Białegostoku zdobyła 5 medali: w pchnięciu kulą, rzucie dyskiem, skoku w dal, skoku wzwyż oraz w biegu na 100 m.

Jeszcze do niedawna zawody sportowe, zgodnie z ideą twórców sportu niepełnosprawnych ze Stoke Mandeville, służyły rehabilitacji i szybszemu powrotowi do zdrowia. W spółdzielniach inwalidów, w czasie pracy, miała miejsce przerwa tzw. rehabilitacyjna. Przerywano pracę i ćwiczono gimnastykę. Do dziś w wielu miejscach pracy inwalidów zatrudnieni są kierownicy ds. rehabilitacji. Niestety, ich znaczenie jest coraz mniejsze. Temu celowi powinny służyć ośrodki zdrowia i specjalistyczne ośrodki rehabilitacyjne, a nie zakłady pracy. Taki model narzuca gospodarka rynkowa. W pogoni za pieniędzmi zapomina się o wyższych wartościach, o zdrowiu niepełnosprawnych. O ile w 1978 r. niepełnosprawni stanowili 7,1% całej populacji (2485 tys.), w 1988 r. - 9,9% (3735 tys.), o tyle w 1995 r. było to już 14,8% (4376 tys.).

W wyniku przeobrażeń gospodarczych zlikwidowany został Centralny Związek Spółdzielczości Inwalidów, a wraz z nim zniknęły środki finansowe na rehabilitację. Nie ma już Centrum Naukowo-Badawczego Spółdzielczości Inwalidów. Polski Związek Niewidomych, Polski Związek Głuchych i inne organizacje zrzeszające niepełnosprawnych, nie mają już środków służących rehabilitacji. Z drugiej strony, jeszcze do niedawna, ludzie niepełnosprawni byli bardzo aktywną częścią społeczeństwa. Często uczestniczyli w pieszych rajdach, jednodniowych wycieczkach rowerowych, spływach kajakowych itp. Obecnie te najprostsze formy ruchu zastępowane są przez oglądanie telewizji, bierny wypoczynek i konsumpcyjny, konformistyczny model życia.

Do 1988 roku (Igrzyska Paraolimpijskie w Seulu) w niektórych konkurencjach startowały 2, 3 osoby. Obecnie do rozegrania zawodów potrzebny jest udział co najmniej 6 zawodników z 4-ch państw. W wielu krajach sportowcy niepełnosprawni otrzymują wynagrodzenie za starty, pomoc stypendialną, a ich warunki treningowe nie różnią się od najlepszych, pełnosprawnych sportowców świata.

Od 1997 roku, na mocy zarządzenia Prezesa Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, medaliści Igrzysk Paraolimpijskich, Mistrzostw Europy i Mistrzostw Świata mogą ubiegać się o stypendia sportowe. Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych "Start" oraz Stowarzyszenie "Sprawni Razem" starają się zapewnić sportowcom niepełnosprawnym jak najlepsze warunki przygotowań oraz starty zagraniczne. W 1999 roku polscy sportowcy niepełnosprawni na Mistrzostwach Europy i Mistrzostwach Świata zdobyli łącznie 202 medale (70 złotych, 57 srebrnych, 75 brązowych).

W 1998 roku powołany został do życia Polski Komitet Paraolimpijski, który, oprócz krzewienia idei paraolimpijskich, ma przede wszystkim na celu przygotowanie sportowców niepełnosprawnych do startu w Igrzyskach. W 1999 roku Polski Komitet Paraolimpijski wysłał 18 sportowców do Sydney (Australia) na rekonesans przedolimpijski, w celu zapoznania się z różnymi reakcjami organizmu na zmianę czasu, klimatu itp. Tylko takie poważne podejście gwarantuje osiągnięcie bardzo dobrych wyników. Dziś, gdy chce się zdobywać medale, nie ma mowy o rehabilitacji!

Zatracony został cel leczniczy sportu osób niepełnosprawnych. Liczą się medale i zwycięstwa. Medale potrzebne są w klubach aby wykazać się przed władzami samorządowymi z dobrze wykonanej pracy. Związki sportowe i Stowarzyszenia rozliczane są przez Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki. Medale świadczą o dobrej pracy trenerów, działaczy i samych zawodników. Udział w zawodach nie jest już istotny. Liczą się medale. One są ważne dla wszystkich. 21.01.1999 r. został powołany Sztab Przygotowań Paraolimpijskich. Kadra paraolimpijska została objęta specjalistycznymi i systematycznymi badaniami lekarskimi. Organizowane są szkolenia, na których trenerzy (a ostatnio też zawodnicy) korzystają z pomocy psychologów, specjalistów ds. żywienia itp. W pracach nad występem sportowców na Igrzyskach Paraolimpijskich "Sydney 2000" wielce pomocny okazuje się Zespół Analiz i Prognoz Wyników Sportowych Centralnego Ośrodka Sportu. Jeśli wziąć pod uwagę różnorodność zgrupowań (z obozami wysokogórskimi włącznie) widać wyraźnie, że sport osób niepełnosprawnych nie różni się od sportu ludzi zdrowych. Coraz częściej pojawiają się przypadki dopingu, a urazowość wśród sportowców niepełnosprawnych stała się zjawiskiem powszechnym. Żaden lek nie zastąpi ruchu, dlatego każdy rodzaj aktywności ruchowej jest wskazany. Ruch polecany jest zwłaszcza osobom niepełnosprawnym, które, na skutek ograniczeń ruchowych, korzystają z niego rzadziej aniżeli pozostali. Ruch to najlepszy lek, dlatego trzeba z niego korzystać. Sport osób niepełnosprawnych uległ ogromnym zmianom. Na Igrzyskach Paraolimpijskich w Atlancie (1996) startowało 3,5 tys. sportowców ze 127 krajów. Sport jako forma zabawy, spędzania czasu przeszedł do historii. Nie można zatrzymać biegu czasu. Obecnie sport niepełnosprawnych jest sportem wyczynowym. Pomaga niepełnosprawnym w zintegrowaniu się ze społeczeństwem, w pokonywaniu barier psychicznych, w uwierzeniu w siebie.

Te wartości są niezwykle ważne w rehabilitacji społecznej. Ale nie o taką rehabilitację chodziło twórcom sportu osób niepełnosprawnych. Nie do nas należy rozstrzyganie sporu czy ważniejsze jest rehabilitacja lecznicza czy społeczna? Trzeba jednak przyznać, że sport w życiu osób niepełnosprawnych jest bardzo ważny.

Choć w pogoni za wynikami sportowcy niepełnosprawni zapominają często o zdrowiu - nie można im w tym przeszkadzać. Lekarze i medycyna sportowa mogą tylko doradzać, nigdy zakazywać.

Piśmiennictwo

1. Beck J., Sport w rehabilitacji inwalidów. AWF, Warszawa 1977.

2. Grabowski H., Teoria fizycznej edukacji. Warszawa 1997.

3. Kasperczyk T., Sport jako środek rehabilitacji, w: Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. Kraków 39-41, 1999.

4. Kikolski W., Sytuacja życiowa osoby niewidzącej, Katowice, 1998.

5. Maszczak T., Aktywność ruchowa jako obszar edukacji osób niepełnosprawnych, w: Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. Kraków, 173-177, 1999.

6. Milanowska K., Sport i aktywność ruchowa jako istotny czynnik w reabilitacji osób niepełnosprawnych, w: Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. Kraków, 23-24, 1999.

7. Orzech J., Sobiecka J., Sport osób niepełnosprawnych, AWF, Kraków, 1989.

8. Podgórecki A.P., Społeczeństwo polskie. WSP, Rzeszów 1995.

9. Rawicz-Mańkowski G., Związki rehabilitacji ze sportem niepełnosprawnych. Medycyna Sportowa III, nr 92, 11-14,1999.

Nr 101
Sport niepełnosprawnych / Sport of the handicaped

Tomasz Tasiemski
Katedra Kultury Fizycznej Osób Niepełnosprawnych
Instytut Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego, Poznań

Sport w życiu osób z para- i tetraplegią
Sport in the life of people with para- and tetraplegia

Streszczenie / Summary
Wprowadzenie
Cel pracy
Charakterystyka ośrodków sportu osób niepełnosprawnych
Rehabilitacyjna rola sportu w para- i tetraplegii
Sport wyczynowy osób po URK
Przez sport do rekreacji i turystyki osób po URK
Podsumowanie
Wnioski
Piśmiennictwo

Streszczenie

Sport osób po urazach rdzenia kręgowego (URK), w zależności od celu jaki sobie stawiamy (medal, usprawnienie, miłe spędzenie czasu, wycieczka) oraz środków (ruch), przy użyciu których zamierzamy ten cel osiągnąć, może być rozumiany jako element sportu, rehabilitacji, rekreacji czy turystyki.

Rodzi się więc pytanie - w którym kierunku aktualnie podąża sport osób po URK? W niniejszej pracy, na przykładzie amerykańskich i brytyjskich ośrodków sportu osób niepełnosprawnych, zaprezentowano współczesne tendencje rozwojowe sportu para- i tetraplegików.

Summary

Sport of people with spinal cord injuries (SCI), depends on the aims we intend to reach (medal, increase of efficiency, pleasurable recreation, trips) and means (motions) we are going to use to reach these aims might be understood as part of sport, rehabilitation, recreation or tourism.

The above raises the question: in which direction at present the sport for people with SCI is moving? In this paper, on the basis of the American and the British sport centers for the disabled, current tendencies of development of sport in para- and tetraplegia are presented.

Wprowadzenie

Przystępując do analizy współczesnej roli sportu para- i tetraplegików przydatne będą, jako wprowadzenie, krótkie rozważania pojęciowe z zakresu kultury fizycznej, by jej podstawowe elementy rozumieć w sposób jednolity [6]. Za przykład rozważań niech posłuży narciarstwo alpejskie osób po urazach rdzenia kręgowego (URK) [18,19] (Fot).

Jeśli celem uprawiania narciarstwa przez osobę po URK będzie osiągnięcie mistrzostwa sportowego, punktowanego miejsca w Pucharze Świata, Mistrzostwach Świata czy Igrzyskach Paraolimpijskich, a jego zdobycie poprzedzone zaplanowanym i regularnie prowadzonym treningiem sportowym, to postrzegać będziemy narciarstwo jako element sportu czy wręcz sportu wyczynowego.

Jeśli natomiast celem będzie usprawnienie funkcji narządu ruchu np. kończyn górnych, a uzyskamy to poprzez odpowiednio przygotowane i dawkowane ćwiczenia narciarskie - jako rodzaj intensywnego usprawniania w okresie zimowym, to narciarstwo w tym przypadku będzie elementem rehabilitacji, a precyzyjniej - rehabilitacji ruchowej.

Jeśli z kolei narciarstwo, o którym mowa, będzie uprawiane w czasie wolnym, w gronie znajomych, w celu samodoskonalenia i miłego spędzania wolnego czasu, to stanowić będzie element rekreacji, a konkretnie - rekreacji fizycznej.

Jeśli w końcu uprawnianie tego narciarstwa połączone będzie z elementami krajoznawstwa to będziemy je postrzegać jako element turystyki, czy też w przypadku narciarstwa wysokogórskiego, zjazdu żlebami itp. - jako turystykę kwalifikowaną.

Jak zaobserwować można na powyższych przykładach, w zależności od celu jaki sobie stawiamy (medal, usprawnienie, miłe spędzenie czasu, wycieczka) oraz środków (ruch), przy użyciu których zamierzamy ten cel osiągnąć, to samo narciarstwo może być rozumiane jako element sportu, rehabilitacji, rekreacji czy turystyki. Wszystkie te pojęcia mieszczą się w obszarze współcześnie pojmowanej kultury fizycznej [6].

Rodzi się więc pytanie: w którym kierunku aktualnie podąża sport osób po URK? Pytanie jest tym trudniejsze, że współcześnie, gdy miarą cywilizacji społeczeństwa jest także jego stosunek do osób niepełnosprawnych, podejmuje się szereg różnorodnych działań, mających umożliwić tym osobom uprawianie sportu [7]. Mimo, iż w Polsce w ostatnich latach można odnotować wiele sukcesów w sporcie osób niepełnosprawnych [4,5,6,7,16], to jednak ukazanie jego kierunków rozwoju najłatwiej będzie zobrazować na przykładzie państw wysoko rozwiniętych, o wysokim poziomie życia społeczeństwa, gdzie sport jest powszechny i łatwo dostępny. Do państw takich z pewnością należą Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, gdyż głównie tam pojawiają się nowe pomysły na uprawianie dyscyplin do niedawna niedostępnych dla osób niepełnosprawnych i nowe rozwiązania konstrukcyjne w produkcji specjalistycznego sprzętu sportowego [1,17,18].

Cel pracy

Celem pracy jest przedstawienie kierunków rozwoju sportu osób po URK (para- i tetraplegików) w latach 1994-1999 na podstawie przeglądu piśmiennictwa z ostatnich pięciu lat i doświadczeń własnych autora z zagranicznych staży naukowo-szkoleniowych w: Stanach Zjednoczonych w National Ability Center (1994), Recreation Unlimited National Challenge Center for People with Disabilities (1996), National Sports Center for the Disabled (1999) i w Wielkiej Brytanii w Dziale Sportu Szpitala Stoke Mandeville (1999).

Charakterystyka ośrodków sportu osób niepełnosprawnych

Będące przedmiotem analizy amerykańskie ośrodki sportu osób niepełnosprawnych, należą do przodujących nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale także na świecie.

National Ability Center (NAC) założone zostało w 1985 roku w stanie Utah, a jego zasadniczym celem działania jest poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych i ich rodzin poprzez udział w sporcie i rekreacji fizycznej [18]. Do korzyści płynących z uprawiania sportu należą, według NAC, przede wszystkim: poprawa poczucia własnej wartości, pewności siebie i, w efekcie, odważniejsze uczestnictwo w innych przejawach życia, jak kontynuowanie nauki, podejmowanie pracy zawodowej itp. NAC działa przez okres całego roku i w sezonie zimowym oferuje lekcje narciarstwa, a w letnim terenowe wyjazdy edukacyjne, naukę pływania, jazdę konną, wspinaczkę, tenis ziemny i narciarstwo wodne. Recreation Unlimited National Challenge Center for People with Disabilities (RU) powstało w 1958 roku w Ohio. Głównym celem działania RU jest organizacja sportu, rekreacji i wybranych form edukacji dla indywidualnych osób niepełnosprawnych. Szczególny nacisk kładzie się na to aby wszystkie zajęcia oferowane przez RU były bezpieczne dla uczestników, dawały im jak najwięcej zadowolenia, stanowiąc jednocześnie wyzwanie w pokonywaniu trudności. Obiekty sportowe RU pozwalają na całoroczną organizację zajęć ze wspinaczki, pływania, kajakarstwa i wszystkich dyscyplin lekkoatletycznych. Poza stałą bazą instruktorzy RU organizują turystykę rowerową, wyprawy raftingowe (spływ pontonem górską, wzburzoną rzeką), wyjazdy na narty itp.

National Sports Center for the Disabled (NSCD) w Colorado działa od 1970 roku. Celem powstania organizacji było prowadzenie sportowych zajęć rekreacyjnych dla dzieci i dorosłych osób niepełnosprawnych. NSCD w Winter Park uważane jest za największe na świecie centrum sportu i rekreacji osób niepełnosprawnych. Program zimowy NSCD obsługuje 54 instruktorów zatrudnionych na pełnym etacie i 1000 wolontariuszy. Specjalistyczny sprzęt sportowy Centrum umożliwia nauczanie narciarstwa w przypadku wielu różnych niepełnosprawności. W sezonie letnim uczestnikom oferuje się rafting, wspinaczkę, wycieczki rowerowe, żeglarstwo, jazdę konną, wędkarstwo i wyjazdy pod namiot.

Centrum leczenia i rehabilitacji osób po URK w Szpitalu Stoke Mandeville utworzył w 1942 roku, na zlecenie rządu brytyjskiego, Sir Ludwig Guttmann. Efektem doceniania roli aktywności fizycznej i sportu w rehabilitacji paraplegików było wyodrębnienie Działu Sportu w Szpitalu Stoke Mandeville, którego metody pracy i zakres świadczonych usług rozwijają się do dzisiaj [2]. Sir Guttmann uważany jest za inicjatora i pioniera sportu osób niepełnosprawnych na świecie, był założycielem i długoletnim prezesem Międzynarodowego Komitetu Igrzysk Stoke Mandeville (The International Stoke Mandeville Games Committee - ISMC) i Międzynarodowej Organizacji Sportu Osób Niepełnosprawnych (International Sport Organization for the Disabled - ISOD) [11]. Igrzyska Stoke Mandeville, organizowane od 1948 roku, dały po raz pierwszy możliwość rywalizacji sportowej paraplegików, by później przerodzić się w ruch paraolimpijski na całym świecie [5]. Do dzisiaj pacjenci Szpitala Stoke Mandeville mają okazję uczestniczyć w krajowych i międzynarodowych zawodach Stoke Mandeville, organizowanych przez największą brytyjską organizację sportu osób na wózkach inwalidzkich (British Wheelchair Sports Fundation - BWSF), której siedziba i obiekty sportowe zbudowane są na terenach szpitala.

Rehabilitacyjna rola sportu w para- i tetraplegii

Od dawna znane jest rehabilitacyjne znaczenie aktywności fizycznej i sportu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Znaczenia szczególnego nabiera jednak w przypadku osób po URK, u których porażenia kończyn powodują konieczność ponownego uczenia się nawet podstawowych czynności życiowych, a bezruch, spotęgowany uzależnieniem w codziennym życiu od wózka inwalidzkiego, stanowi czynnik sprzyjający powstawaniu i rozwojowi późnych powikłań pourazowych jak odleżyny, przykurcze mięśni i ścięgien, obrzęki posturalne itd. [3,9,10,14]. Dlatego też sport paraplegików, poprzez poprawę siły mięśni obręczy barkowej, kończyn górnych, brzucha i grzbietu, ma przede wszystkim na celu usprawnianie osób po URK w wykonywaniu czynności dnia codziennego, jak przesiadanie się z łóżka na wózek, z wózka do samochodu, na podłoże itd. [3,20,21]. W rezultacie regularnych ćwiczeń w sposób automatyczny przeciwdziała się wspomnianym powikłaniom pourazowym, poprawie ulega sprawność ogólna chorego, koordynacja ruchowa, umiejętność poruszania się za pomocą wózka inwalidzkiego, zdolność pokonywania przeszkód terenowych. Wychowanie fizyczne i sport osób niepełnosprawnych stanowi obecnie jeden z elementów kompleksowej rehabilitacji. Systematycznie uprawiane ćwiczenia fizyczne i sport pozwalają na utrzymanie na wysokim poziomie sprawności fizycznej uzyskanej podczas leczenia klinicznego i ćwiczeń rehabilitacyjnych, zapobiegając wygasaniu procesów kompensacji i powikłaniom spowodowanym bezczynnością, stanowiąc czynnik determinujący skuteczność rehabilitacji [9, 10,14,21].

Pacjenci Szpitala Stoke Mandeville, którzy mogą już być poddawani intensywnemu usprawnianiu, mają szerokie możliwości wyboru aktywności fizycznej w ramach Działu Sportu. W trakcie każdego tygodnia pobytu w Centrum mogą uczestniczyć w wielu zajęciach sportowych, z których za najistotniejsze uważa się: łucznictwo (7 razy), trening siłowy (6 razy) i trening techniki jazdy wózkiem (4 razy, w tym jeden wyjazd do miasta) (Tab.1).

Poza tym pacjenci mają okazję dwa razy w tygodniu skorzystać z nauki pływania w obiektach sportowych BWSF i raz w tygodniu spróbować swych sił w jeździe na specjalnie dostosowanym rowerze turystycznym. Okazjonalnie Dział Sportu organizuje zawody sportowe, w których udział biorą zarówno pacjenci, jak i pracujący z nimi terapeuci.

Sport wyczynowy osób po URK

• Trening sportowy
  Sport wyczynowy osób niepełnosprawnych podlega obecnie takim samym zasadom jak sport osób w pełni sprawnych. Wielkość obciążenia treningowego wynika z wydolności układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i układu ruchu. W praktyce stosuje się bodźce zbliżone do maksymalnych (stosowane w bezpiecznych granicach), ponieważ one najefektywniej, najskuteczniej wyzwalają mechanizmy kompensacji, gwarantując postęp procesu treningowego [14]. Trening sportowy osób niepełnosprawnych łączy w sposób naturalny typowe formy treningowe z elementami kinezyterapii (ćwiczenia korekcyjne, indywidualne i specjalne, związane ze stanem funkcjonalnym zawodnika). Sukces sportowy osoby niepełnosprawnej poprzedzony jest, można uznać, wysiłkiem dwukrotnie większym od tego jaki wkłada w swój sukces sportowiec w pełni sprawny. W przypadku osób niepełnosprawnych wysiłek treningowy i przeciwdziałanie naturalnemu zmęczeniu spotęgowane jest zawsze pokonywaniem trudności wynikających z choroby czy urazu.

• Grupy i klasy startowe
  Sposób klasyfikacji w sporcie osób niepełnosprawnych od lat jest modyfikowany i ciągle nie zakończony. Posługując się ponownie przykładem narciarstwa osób po URK można zaobserwować dynamiczny proces zachodzących zmian. W grupie tej zawodnicy startują na specjalistycznym sprzęcie: mono-ski-bobach z pomocą dwóch kulonart.

Jeszcze kilka lat temu zawodnicy startowali w trzech klasach (spośród ogółem kilkunastu różnych klas startowych). W dwóch pierwszych: LW10 (szyjne i wysokie piersiowe URK), LW11 (niskie piersiowe i krzyżowo-lędźwiowe URK) zawodnicy zazwyczaj byli całkowicie uzależnieni od wózka inwalidzkiego i w LW12, w której zawodnicy przemieszczali się w pozycji pionowej (niecałkowite URK), lecz niestabilny sposób ich lokomocji nie pozwalał na jazdę na nartach w pozycji pionowej. Przy takim podziale, po rozegranej konkurencji narciarskiej, przydzielano medale (złoty, srebrny i brązowy) we wszystkich trzech klasach oddzielnie.

Później dokonano podziału na tzw. narciarzy stojących (standing skiers) i narciarzy siedzących (sitting skiers). Przy tym podziale wszyscy zawodnicy po URK startowali w jednej grupie, a wyrównanie różnic funkcjonalnych między nimi miał zapewnić system punktów przeliczeniowych, tzw. handicapów (tym lepszy przelicznik im cięższe schorzenie). Nowy podział spowodował ograniczenie liczby medali z kilkunastu różnych klas do dwóch dużych grup. Ostatnie tendencje w narciarstwie osób niepełnosprawnych pozwalają, dzięki wspomnianym handicapom, na porównywanie wyników między wszystkimi zawodnikami, bez względu na rodzaj niepełnej sprawności. Spowodowało to oczywiście zredukowanie liczby medali do jednego kompletu tak jak w sporcie osób zdrowych. Pytanie czy taki sposób klasyfikacji w narciarstwie jest właściwy - wciąż pozostaje otwarte. Z pewnością ten ostatni zbliża start w zawodach osób niepełnosprawnych do tych zasad jakie znane są wszystkim pasjonatom narciarstwa. Poza tym należy mieć świadomość, że ze względu na bardzo zróżnicowane obrazy kliniczne schorzeń w ramach jednej grupy startowej, opracowanie do końca sprawiedliwego systemu współzawodnictwa wśród osób niepełnosprawnych w ogóle nie jest możliwe [11].

W zależności od dyscypliny sportowej obowiązują różne klasy startowe wśród osób po URK, natomiast sposób klasyfikacji medycznej jest jeden dla wszystkich para- i tetraplegików (Tabela 2).

Uwaga:
Przy ocenie siły mięśniowej kończyn posługiwać się należy zmodernizowanym testem Lovetta, testującym całą grupę mięśni wykonujących określony ruch w stawie. Za każdy ruch, osobno w każdej kończynie dolnej i górnej, przyznaje się od 3 do 5 pkt. wg. skali Lovetta. Suma wszystkich punktów w kończynie daje bilans mięśniowy tej kończyny (siła mięśniowa pełnosprawnej kończy dolnej wynosi 40 pkt., górnej 60 pkt.).

• Sport kwalifikowany
  W sporcie osób niepełnosprawnych funkcjonuje uporządkowany kalendarz Mistrzostw Europy i Świata wraz z zawodami kwalifikacyjnymi w poszczególnych krajach, ale największym i najważniejszym sportowym spotkaniem osób niepełnosprawnych są Igrzyska Paraolimpijskie. Fundamentalnym przesłaniem ruchu paraolimpijskiego jest stworzenie możliwości współzawodnictwa osobom niepełnosprawnym na takich samych zasadach, jak osobom pełnosprawnym. Do tradycji należy organizowanie Paraolimpiad co 4 lata w tym samym kraju i mieście, w którym odbywają się Igrzyska Olimpijskie, na tych samych obiektach sportowych i w zbliżonym terminie [5]. Współcześnie para- i tetraplegicy startować mogą w następujących dyscyplinach i konkurencjach sportowych: lekkoatletyka (wyścigi na wózkach inwalidzkich, rzut oszczepem, rzut dyskiem, pchnięcie kulą), koszykówka, pływanie (styl klasyczny, grzbietowy, dowolny, motylkowy), podnoszenie ciężarów (wyciskanie z ławy w leżeniu tyłem), szermierka (floret, szpada, szabla), łucznictwo, pięciobój (dysk, oszczep, kula, pływanie, łucznictwo), tenis stołowy, dartchery (strzelanie z łuku rzutkami), bowling (odmiana gry w kręgle), snooker (odmiana bilarda), tenis ziemny, hokej na trawie, jeździectwo, strzelectwo, żeglarstwo, narciarstwo alpejskie na mono-ski-bobach (zjazd, super-gigant, gigant, slalom), hokej na lodzie, rugby, wyścigi na lodzie i narciarstwo "biegowe" (w obu dyscyplinach na specjalnych sankach) [5, 11].

Sport kwalifikowany, ze względu na dążenie sportowców do sukcesu, wymusza na producentach sprzętu sportowego ustawiczne doskonalenie specjalistycznych konstrukcji. Obecnie, gdy również w sporcie osób niepełnosprawnych coraz większą rolę odgrywają pieniądze, nagrody za zwycięstwo, a niepełnosprawni mistrzowie podpisują kontrakty reklamowe (głównie w Stanach Zjednoczonych) sam zapał do pracy i regularny trening już nie wystarczają by sięgać po laury. Niezbędna staje się pomoc specjalistów, którzy z roku na rok przygotowują coraz bardziej zaawansowane technologicznie konstrukcje wózków inwalidzkich i innego sprzętu sportowego. Specjalizacja w poszczególnych dyscyplinach sportowych spowodowała, że produkuje się odmienne wózki do piłki koszykowej, rugby, tenisa ziemnego czy maratonów. W sportach zimowych pojawiły się specjalistyczne konstrukcje umożliwiające uprawianie w pozycji siedzącej narciarstwa "biegowego", alpejskiego i hokeja na lodzie. W narciarstwie wodnym osób po URK, poza siedziskiem, niezbędne są zupełnie inne narty do slalomu, skoków czy akrobacji. Sportowe ośrodki NAC, RU i NSCD szkolą adeptów sportu wyczynowego w wielu różnych dyscyplinach, a także uczestniczą w przygotowaniach członków kadry Stanów Zjednoczonych do imprez sportowych o najwyższej randze światowej.

• Sporty ekstremalne
  Poszukiwania nowych możliwości uprawiania sportu spowodowały, że paraplegicy zaczęli sięgać po dyscypliny z grupy sportów ekstremalnych. Produkowane są na świecie wózki do górskiej wspinaczki oraz takie, które umożliwiają karkołomne zjazdy zboczami górskimi (downhill). Te ostatnie posłużyły też paraplegikom do startu i samodzielnego lądowania po locie paralotnią (paraglide). Dzięki odpowiednim przeróbkom i adaptacjom stało się też możliwe pilotowanie przez osoby po URK szybowców i lekkich samolotów (microlight).

Przez sport do rekreacji i turystyki osób po URK

Coraz większą popularnością cieszą się na świecie sporty, które mogą być uprawiane wspólnie przez osoby niepełnosprawne w gronie rodziny i znajomych (tzw. outdoor activities) [22]. Amerykańskie ośrodki NAC, RU i NSCD zorientowane są przede wszystkim na tworzenie oferty zimowej i letniej dla całych rodzin. Poza wymiarem społecznym i integracyjnym, z pewnością niemałe znaczenie ma też aspekt finansowy. Wakacje z programem sportowym, który uwzględnia wymagania zarówno niepełnosprawnych uczestników, jak i osób im towarzyszących, cieszą się znacznie większym zainteresowaniem niż imprezy sportowe skierowane wyłącznie do osób niepełnosprawnych. W zimie są to oczywiście wyjazdy na narty, natomiast oferta letnia jest znacznie szersza i zazwyczaj zawiera wyjazdy pod namiot, wycieczki kajakowe, rowerowe, żeglarstwo i rafting.

Podsumowanie

Nastały czasy, w których trudno będzie zaszufladkować sport osób niepełnosprawnych i przypisać mu znaczenie zdecydowanie usprawniające czy też jedynie drogi do sukcesu sportowego.

Uzasadniona w badaniach naukowych, tak istotna rehabilitacyjna rola sportu, nie może już dzisiaj stanowić jedynego celu podejmowania aktywności fizycznej przez osoby niepełnosprawne. Sport powinien nadal odgrywać ważną rolę w procesie odzyskiwania sprawności i utrzymywania dobrej kondycji fizycznej osób po URK, wpływając na lepszy stan zdrowia i w efekcie poprawę jakości życia tej grupy osób niepełnosprawnych [10, 14]. Należy jednak przestać dopatrywać się w każdym sportowym akcie osoby niepełnosprawnej dążenia do usprawnienia jakiejś funkcji czy narządu, których działanie zostało zaburzone w wyniku urazu lub choroby. Do przeszłości należą też czasy, w których klasyfikowano niepełnosprawnych sportowców w zależności od rodzaju schorzenia, przydzielając im jedyny właściwy i dostępny sport [7].

Dokonujący się na świecie postęp naukowo-techniczny, zwłaszcza w dziedzinie produkcji specjalistycznego sprzętu umożliwiającego osobom po URK uprawianie dyscyplin jeszcze kilka lat temu niedostępnych, a także dążenie osób niepełnosprawnych do zaistnienia nawet w sportach ekstremalnych powoduje, że znoszone są ostatnie granice między sportem osób pełno- i niepełnosprawnych. Skoro osoby uzależnione od wózka inwalidzkiego mogą dzisiaj pilotować szybowiec i samolot, uprawiać wspinaczkę wysokogórską, narciarstwo alpejskie, a dla "podniesienia adrenaliny" wykonać nawet skok na linie tzw. bungee jumping, hasło amerykańskiego NAC "jeśli mogę zrobić to, mogę zrobić wszystko" nie wymaga komentarza. Te nieprzeciętne wyczyny sportowe, jak również sport wyczynowy osób po URK, wymagające współcześnie takiego samego wysiłku i poświęcenia w kreowaniu kariery sportowej jak w przypadku osób pełnosprawnych, zawsze jednak pozostaną zarezerwowane dla niewielkiej grupy osób. Dla tych elit sportowych, wskazujących kierunki rozwoju sportu osób niepełnosprawnych na świecie, sport staje się celem samym w sobie, sposobem na życie, samorealizację czy też źródłem utrzymania (zarobkowania).

Wydaje się, że aktualnie, zwłaszcza na przykładzie działalności sportowych ośrodków amerykańskich i brytyjskich, największe szanse na dynamiczny rozwój i upowszechnienie mają rekreacyjne uprawianie sportu i turystyka osób niepełnosprawnych. Tylko bowiem przy masowym, rekreacyjnym uprawianiu sportu można oczekiwać zainteresowania producentów specjalistycznego sprzętu sportowego w przedstawianiu szerokiej i, co za tym idzie, taniej oferty sprzedaży. Coraz większy popyt w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej na specjalne rowery (handbike), sprzęt narciarski (mono-ski-bob) czy wózki do tenisa ziemnego (charakterystyczne trójkołowce z małym kółkiem z przodu) powoduje stały wzrost jakości produkowanego sprzętu i jego większą dostępność. Jeśli z powodu wciąż dość wysokich cen zainteresowane osoby niepełnosprawne nie są w stanie zakupić na własność odpowiedniego sprzętu (lub jest to nieopłacalne z innych powodów np.: zakup mono-ski-boba by korzystać z niego tylko przez dwa tygodnie w roku), mogą go zazwyczaj wypożyczyć za niewielką opłatą z klubów i stowarzyszeń osób niepełnosprawnych.

W masowym, rodzinnym uprawianiu sportu i turystyki można też dopatrywać się integracyjnej roli sportu, niemożliwej do osiągnięcia przez sport ekstremalny czy wyczynowy - zawsze ograniczony do grupy "zapaleńców" czy klubów sportowych [6,7,8,12]. Wspólne rajdy rowerowe, wyprawy kajakowe czy żeglarskie w okresie letnim i wspólne narciarstwo w zimie to najwspanialszy sposób na zbliżanie obu środowisk i dążenie do normalności we wszelkich przejawach współczesnego życia, w tym szczególnym przypadku - w sposobie spędzania wolnego czasu [8,12,13,18,22].

Wnioski

Na podstawie analizy piśmiennictwa z ostatnich pięciu lat i doświadczeń autora z zagranicznych staży naukowo-szkoleniowych w ośrodkach sportu osób niepełnosprawnych nasuwają się trzy zasadnicze wnioski odnośnie współczesnej roli i kierunków rozwoju sportu osób po URK:

1. Aktywność fizyczna i sport pełnią niepodważalną, istotną rolę w rehabilitacji, a później w poprawie jakości życia osób po URK.

2. Sport wyczynowy i sporty ekstremalne wskazują kierunki rozwoju sportu osób po URK na świecie. Dostępność różnorodnych, specjalistycznych konstrukcji sprzętu sportowego powoduje pojawianie się wciąż nowych dyscyplin sportowych dostępnych dla para- i tetraplegików.

3. Największy rozwój na świecie dokonuje się aktualnie w zakresie masowego, rodzinnego, rekreacyjnego uprawiania sportu i turystyki przez osoby po URK.

Piśmiennictwo

1. Butler B., Overview of sports wheelchairs, British Journal of Therapy and Rehabilitation, 4:65-69, 1997.

2. Derry F., Stoke Mandeville Hospital National Spinal Injuries Centre. SHO Induction Booklet, Stoke Mandeville Hospital NHS Trust, Revised Edition, 1998.

3. Foreman P.E. i wsp., Sports participation in individuals with spinal cord injury: demographic and psychological correlates, International Journal of Rehabilitation Research, 20(2): 159-168, 1997.

4. Hady-Bartkowiak K., O aktualnej sytuacji w sporcie osób niepełnosprawnych na przykładzie spółdzielczego zrzeszenia sportowego START, Postępy Rehabilitacji, Tom VIII z.2., 51-57, 1994.

5. Hady-Bartkowiak K., Maniak M., Polscy sportowcy niepełnosprawni w Igrzyskach Paraolimpijskich, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 182-189, 1997.

6. Krawczyński A., Polityka państwa w zakresie kultury fizycznej osób niepełnosprawnych i rola stowarzyszeń kultury fizycznej, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 49-51, 1997.

7. Kuryłowicz E., Uwarunkowania architektoniczne dostępności rekreacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 225-228, 1997.

8. Łobożewicz T., Wpływ turystyki i rekreacji na przywracanie sprawności psycho-fizycznej osób o specjalnych potrzebach, Postęp w turystyce na rzecz osób o specjalnych potrzebach (red. J. Ślężyński, W. Petryński), PSON, Kraków, 42-51, 1995.

9. Maher C.A., Rodts M.F., Competitive athletes and injuries: a rehabilitation performance perspective, Orthopaedic Nursing, 13(5): 31-37, 1994.

10. Milanowska K., Znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej osób niepełnosprawnych jako czynnika kompensującego ich sprawność psychofizyczną, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 28-30, 1997.

11. Opara J., Ickowicz T., Możliwości uprawiania sportu przez paraplegików i jego znaczenie w rehabilitacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 162-165, 1997.

12. Patkiewicz J., Obozy rehabilitacyjne, Fizjoterapia, Tom 3, Nr 2, 51-54, 1995.

13. Petryński W., Ślężyński J., Żeglarstwo jako forma turystyki osób niepełnosprawnych, Postęp w turystyce na rzecz osób o specjalnych potrzebach (red. J. Ślężyński, W. Petryński), PSON, Kraków, 168-172, 1995.

14. Ronikier A., Aktywność sportowa jako czynnik poprawy stanu zdrowia i wydolności osób niepełnosprawnych, Konferencja "Formy aktywności ruchowej oraz ich funkcja w usprawnianiu i adaptacji osób niepełnosprawnych ruchowo" (materiały pokonferencyjne), FAR, Warszawa, 14-17, 1999.

15. Sawicki R., Ogólna klasyfikacja medyczna w sporcie inwalidów, oparcowanie na podstawie Regulaminu Międzynarodowego, 1999.

16. Tasiemski T., Współczesne tendencje rozwoju sportu osób niepełnosprawnych w Polsce - zarys, Warsztat Terapii Zajęciowej, Nr 2(4), 97-102, 1995.

17. Tasiemski T., Schmidt R., Sprzęt w sporcie niepełnosprawnych - najnowsze rozwiązania konstrukcyjne, I Ogólnopolskie Sympozjum Promocja Polskiej Rehabilitacji (materiały pokonferencyjne), Fundacja "Mielnica", 39-44, 1995.

18. Tasiemski T., Narciarstwo osób niepełnosprawnych - rekreacja, rehabilitacja czy wyczyn sportowy? Na przykładzie National Ability Center, Postępy Rehabilitacji, Tom X z.1., 141-146, 1996.

19. Tasiemski T., Narciarstwo zjazdowe jako środek aktywnej rehabilitacji, Sport szansą życia niepełnosprawnych (red. J. Ślężyński), PSON, Kraków, 145-150, 1997.

20. Tasiemski T., Testy samoobsługi i techniki jazdy na wózku jako elementy diagnostyki funkcjonalnej osób z urazem kręgosłupa, Postępy Rehabilitacji, Tom XII, z.1, 93-104, 1998.

21. Tasiemski T., Efektywność systemu Aktywnej Rehabilitacji w usprawnianiu samoobsługi i lokomocji osób po urazach rdzenia kręgowego, Postępy Rehabilitacji, Tom XII, z.1, 67-80, 1998.

22. Taylor L.P., McGruder J.E., The meaning of sea kayaking for persons with spinal cord injuries, The American Journal of Occupational Therapy, 50 (1): 39-46, 1996.

Nr 101
Sport niepełnosprawnych / Sport of the handicaped

Dariusz Danis, Wojciech Mikuła
Centrum Rehabilitacji im Prof. Mariana Weissa, Konstancin
Dyrektor Centrum: Dr n. med. J. Garlicki

Urazy i zespoły przeciążeniowe u sportowców uprawiających piłkę koszykową na wózkach
Injuries and strain syndroms in sportsmen training basketball on wheelchairs

Streszczenie

Piłka koszykowa na wózkach jest jedną z najatrakcyjniejszych na świecie dyscyplin sportu, uprawianych przez osoby niepełnosprawne. Przyczynia się ona nie tylko do poprawy ogólnej sprawności fizycznej, ale stanowi również istotny czynnik integracji społecznej. Coraz częściej inwalidzi uprawiają sport nie tylko rekreacyjnie, ale po to by brać udział w zawodach i współzawodniczyć między sobą w zdobywaniu medali. Wiąże się to z rywalizacją i "męską" grą, a przez to z doznawaniem przez sportowców, w czasie treningów i zawodów, urazów typowych dla tej dyscypliny sportu oraz z rozwojem zespołów przeciążeniowych w dużej mierze związanych z podstawowym schorzeniem. Na przykładzie jednej z dziesięciu drużyn Polskiej Ligi Koszykówki na Wózkach autorzy pragną przedstawić problematykę urazów i zespołów przeciążeniowych, występujących u zawodników uprawiających tę dyscyplinę sportu.

Summary

Basketball on wheelchairs is one of the most attracitive sport discipline in the world trained by the disabled. It increases the overall physical fittness and it is an important factor of social integration. More and more often the disabled start training sport not only for fun but to take part in sport competition and to compete with each other for medals. This is connected with rivalry and "tough" game and leads to typical for this sport dyscipline injuries during training and competition. The disabled sportsmen experience also strain syndroms mainly connected with their basic illness. On the example of one out of ten teams playing in the Polish Wheelchair Basketball Ligue the authors want to present the issue of injuries and strain syndroms in sportsmen training this sport discipline.

W ostatnich latach sport osób niepełnosprawnych przechodzi w Polsce dynamiczny rozwój. Systematycznie przybywa klubów i obiektów sportowych bez barier architektonicznych, gdzie osoby niepełnosprawne mogą trenować wybraną przez siebie dyscyplinę sportu. Zwiększa się liczba organizacji i prywatnych sponsorów, zainteresowanych tym zagadnieniem i, co jest nie bez znaczenia, wspomagających finansowo ten rodzaj sportu. Dzięki temu osoby niepełnosprawne coraz częściej, obok uprawiania sportu, jako czynnego spędzania czasu, czy też sportu wspomagającego proces rehabilitacji, uprawiają sport wyczynowo, realizując w ten sposób swoje ambicje i chęci rywalizacji nie tylko między sobą, ale również z osobami całkowicie zdrowymi.

Szybko zwiększająca się w grupie osób niepełnosprawnych liczba zawodników uprawiających różne dyscypliny sportu, doprowadza do tego, że osoby te, chcąc osiągnąć sukces, trenują systematycznie kilka razy w tygodniu, biorą udział w coraz większej ilości organizowanych zawodów, stając się sportowcami wyczynowymi w pełnym tego słowa znaczeniu.

Jedną z ciekawszych dyscyplin sportowych, uprawianych przez "sprawnych inaczej", jest piłka koszykowa na wózkach inwalidzkich. Początkowo wykorzystywana w rehabilitacji jako forma zajęć doskonalących technikę jazdy na wózku, szybko stała się najbardziej widowiskową dyscypliną sportu osób niepełnosprawnych.

Podobnie jak w sporcie osób zdrowych, w sporcie inwalidów, gdzie coraz częściej dochodzi do twardej, męskiej rywalizacji, mamy do czynienia z urazami i zespołami przeciążeniowymi. Również tematyka ta coraz częściej poruszana jest na łamach fachowej literatury oraz zjazdach naukowych poświęconych traumatologii i medycynie sportowej, bo przecież sport niepełnosprawnych, to także sport, a urazy z nim związane nie odbiegają od pozostałych urazów sportowych i trudno traktować je jako odrębne zjawisko [1].

W oparciu o literaturę, jak i własne doświadczenia należy stwierdzić, że koszykówka na wózkach jest nie tylko najbardziej widowiskową, ale i najbardziej urazową dyscypliną sportu, uprawianą przez osoby niepełnosprawne [1,2].

Na przykładzie drużyny Klubu Sportowego w Konstancinie, będącej jedną z dziesięciu drużyn Polskiej Ligi Koszykówki na Wózkach, chcemy przedstawić, traktując tę pracę jako poglądową, problematykę urazów i zespołów przeciążeniowych, związanych z tą dyscypliną sportu. Wymieniona drużyna jest młodym zespołem składającym się z dziesięciu zawodników, z których najmłodszy ma 17, a najstarszy 34 lata. Średni wiek wynosi 21 lat. W obecnym składzie drużyna gra i trenuje od około 3 lat, ale staż zawodników w tej dyscyplinie sportu wynosi średnio 4 lata i 3 miesiące, wahając się od 6 miesięcy do 16 lat. Najliczniejszą grupę w drużynie stanowią zawodnicy po amputacji kończyny (kończyn) dolnych oraz z wrodzoną wadą kończyny (kończyn) dolnych - jest ich czterech. Dwóch sportowców, wchodzących w skład drużyny, przebyło uraz kręgosłupa: jeden jest paraplegikiem po złamaniu kręgosłupa w odcinku piersiowym, a drugi tetraplegikiem po zwichnięciu kręgosłupa w dolnym odcinku szyjnym. Z pozostałych, to dwaj zawodnicy z rozpoznaniem skoliozy III stopnia, jeden z mózgowym porażeniem dziecięcym w postaci spastycznego niedowładu kończyn dolnych i jeden z wiotkim niedowładem kończyn dolnych po przebytej chorobie Heinego-Medina (tabela). Drużyny Polskiej Ligi Koszykówki na Wózkach są podzielone na dwie grupy: wschód i zachód, a rozgrywki odbywają się w systemie dwóch rund: jesień-zima. Zespoły rozgrywają w swoich grupach tzw. dwumecze - dwa mecze na wyjeździe i dwa u siebie z każdym z przeciwników. Między dwiema rundami jest przerwa, która trwa 2 miesiące. W sumie każda z drużyn w sezonie zalicza około 20 spotkań plus mecze finałowe i towarzyskie. Drużyna, którą prezentujemy, rozegrała w sezonie 1998/99 25 spotkań -- 18 ligowych i 7 towarzyskich. Oprócz tego zawodnicy systematycznie, trzy razy w tygodniu, trenowali, doskonaląc technikę jazdy na wózkach, taktykę gry oraz wykonując program ćwiczeń siłowych.

Z wywiadu zebranego od zawodników oraz z naszych doświadczeń związanych ze sprawowaniem opieki medycznej nad drużyną w czasie treningów i zawodów wynika, że urazy nie stanowią istotnego problemu. Najczęściej mamy do czynienia z otarciami naskórka i stłuczeniami, przede wszystkim w obrębie rąk i kończyn górnych, co związane jest z jazdą na wózku, przyjmowaniem i oddawaniem piłki oraz zderzeniami wózków i upadkami z nich. Częściej urazom tym ulegali zawodnicy mniej sprawni fizycznie oraz zawodnicy o krótkim stażu gry, a więc gorzej przygotowani technicznie. W sumie w sezonie 98/99 odnotowano kilkadziesiąt urazów, które nie wpłynęły znacząco na możliwość trenowania i uczestniczenia w kolejnych meczach. Z poważniejszych urazów należy wymienić zwichnięcie w stawie śródręczno-paliczkowym palca V, do którego doszło w wyniku złego przyjęcia piłki oraz uraz głowy, bez utraty przytomności, z niewielką powierzchowną raną tłuczoną potylicy, w wyniku uderzenia głową o podłoże po upadku zawodnika wraz z wózkiem na plecy.

Jak wynika z przeprowadzonej ankiety wśród zawodników i naszych obserwacji, o wiele istotniejszym problemem są zespoły przeciążeniowe, które wiążą się z jednej strony z rodzajem dyscypliny sportu, a z drugiej ze schorzeniem podstawowym.

Koszykówka na wózkach jest sportem bardzo dynamicznym, w czasie gry zachodzi konieczność wykonywania różnych ewolucji, zawodnicy nagle przyspieszają, hamują, nagle zmieniają kierunek jazdy, dokonują gwałtownych zwrotów i obrotów, wreszcie przyjmują piłkę, kozłują i oddają rzuty. Motorem napędzającym obręcze kół są kończyny górne i to właśnie na zespoły przeciążeniowe grup mięśniowych i stawów kończyn górnych zwracają najczęściej uwagę zawodnicy. Nie bez znaczenia jest również sposób poruszania się zawodnika w życiu codziennym. Ci którzy przesiadają się na wózki tylko po to by grać i trenować, rzadziej zgłaszali wyżej wymienione dolegliwości, niż ci, dla których pozycję życiową stanowi wózek inwalidzki.

Spośród 10 zawodników wszyscy zgłaszali dolegliwości ze strony kończyn górnych, najczęściej skarżąc się na nadgarstki, stawy łokciowe i mięśnie obręczy barkowej, przy czym były to zwykle krótkotrwałe problemy związane ze zbyt intensywnym treningiem, czy też wyczerpującym meczem. Jedynie w czterech przypadkach doszło do rozwoju przewlekłych dolegliwości, które zmusiły sportowców do przerwania treningów i podjęcia właściwego leczenia. W dwóch przypadkach rozpoznano zespół bólowy bocznego przedziału stawu łokciowego (łokieć tenisisty), przy czym w obu przypadkach koszykówka nie była jedyną przyczyną tych zmian, gdyż obydwaj zawodnicy dodatkowo trenują szermierkę. Ponadto dla jednego z nich wózek stanowi podstawowy środek lokomocji, a drugi bierze udział w maratonach na wózku. W wyniku sumujących się urazów stawu łokciowego u kolejnego zawodnika doszło do zapalenia kaletki wyrostka łokciowego, a w czwartym przypadku, u sportowca skarżącego się na bóle nadgarstka, rozpoznano zespół De Quervaina.

Oprócz zespołów przeciążeniowych stawów kończyn górnych zawodnicy zwracają uwagę również na kręgosłup. W czasie gry, podczas walki o piłkę, oddawania rzutów, szybkiej jazdy na wózku, sportowcy przybierają wymuszone pozycje oraz wykonują często ruchy skrętne tułowiem, przy ustabilizowanej na wózku miednicy. Wszystko to doprowadza do rozwoju zmian przeciążeniowych stawów kręgosłupa. Również i w tym przypadku koszykówka nie jest jedyną przyczyną tych dolegliwości. Częściej na bóle kręgosłupa, głównie w odcinku piersiowym i lędźwiowym, zwracali uwagę zawodnicy z wadą postawy oraz po przebytym urazie kręgosłupa.

Omówienie

W oparciu o przedstawiony wyżej materiał należy stwierdzić, że sport osób niepełnosprawnych, podobnie jak sport osób zdrowych, nie jest wolny od urazów. Urazy te, co podkreślają i inni autorzy, należy traktować tak, jak pozostałe urazy sportowe [1].

Mimo, że w koszykówce często dochodzi do groźnie wyglądających zderzeń wózków i upadków z nich, urazy nie stanowiły poważnego problemu. Najczęściej mieliśmy do czynienia z urazami tkanek miękkich, stłuczeniami i otarciami naskórka. Z poważnych urazów odnotowaliśmy tylko dwa. Podobnie i inni autorzy przedstawiają pogląd, że urazy, jakim ulegają niepełnosprawni sportowcy, nie stanowią dla nich dużego problemu, a zwichnięcia i złamania zdarzają się wyjątkowo rzadko [1,2].

Z analizy ankiety przeprowadzonej wśród zawodników oraz z badania przedmiotowego wynika, że istotniejszym problemem są zespoły przeciążeniowe, z których na czoło wysuwają się dolegliwości bólowe stawów i grup mięśniowych kończyn górnych i kręgosłupa oraz stany zapalne ścięgien i pochewek ścięgnistych. Dolegliwości te powstają w wyniku sumowania się mikrourazów. Częściej występują u zawodników dłużej uprawiających sport oraz u sportowców uprawiających kilka dyscyplin jednocześnie, co nie jest rzadkością u zawodników na wózkach inwalidzkich. Nie bez znaczenia jest pozycja życiowa zawodnika. Częściej zgłaszali dolegliwości sportowcy korzystający na stałe z wózka, niż ci, którzy przesiadają się na niego tylko w czasie treningów i zawodów. Podobne wnioski prezentują autorzy innych prac [1,2].

Piśmiennictwo

1. Rawicz-Mańkowski G., Urazy w wyczynowym sporcie osób niepełnosprawnych na wózkach. Medycyna Sportowa, nr 92, 24-27, 1999.

2. Rawicz-Mańkowski G., Urazy w sporcie niepełnosprawnych. Medycyna Sportowa, nr 45, 9-11, 1995.

nr 147 (09/2003) 11-12

 Anna Marchewka, Łukasz Potępa
Katedra Rehabilitacji Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków

Nurkowanie jako forma rehabilitacji: kursy, stopnie i programy szkoleniowe w systemie Handicapped Scuba Association 
Diving as a form of rehabilitation: courses, degrees of competency and instruction programmes in the Handicapped Scuba Association method

Słowa kluczowe: nurkowanie niepełnosprawnych, rehabilitacja 

Streszczenie 

Handicapped Scuba Association (HSA) - Stowarzyszenie Nurków Niepełnosprawnych jest największą na świecie organizacją nurkową skupiającą i szkolącą osoby niepełnosprawne.
Szeregi tej organizacji gromadzą głównie osoby po urazach rdzenia kręgowego. Polska jest ósmym na świecie krajem, któremu ze względu na dynamiczny rozwój agendy stowarzyszenia, przyznano status Krajowego Ośrodka Treningowego. Celem HSA Polska jest propagowanie idei nurkowania wśród osób niepełnosprawnych, jako formy ich rehabilitacji.
Całoroczne zajęcia basenowe, wyjazdy na otwarte wody do ośrodków sportów wodnych, pozwalają osobom poruszającym się na wózkach inwalidzkich utrzymać, a często znacznie poprawić ogólną sprawność fizyczną. 
Uprawianie nurkowania pokazuje niepełnosprawnemu nurkowi i wszystkim obserwatorom, że robi on coś ważnego, trudnego i skomplikowanego, daje poczucie wartości i pomaga w ukształtowaniu się pozytywnego stosunku do życia i do własnych możliwości. Przebywanie w grupie, wspólne działanie, wzajemna za siebie odpowiedzialność powoduje wyjście niepełnosprawnej jednostki z izolacji, otwarcie się na kontakty z drugim człowiekiem, z otaczającym niepełnosprawną ruchowo osobę światem.

nr 148 (01/2004)

 Anna Marchewka

Katedra Rehabilitacji Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków

WPŁYW WYBRANYCH CZYNNIKÓW NA AKTYWNOŚĆ SPORTOWĄ OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO 
W STOPNIU UMIARKOWANYM I ZNACZNYM
THE INFLUENCE OF SELECTED FACTORS FOR SPORT ACTIVITIES 
OF MENTALLY HANDICAPPED PEOPLE IN THE MILDLY AND SEVERELY 
DEGREE OF RETARDATION

Słowa kluczowe: aktywność sportowa, osoby upośledzone umysłowo, integracja

Streszczenie

Wstęp. Aktywność sportowa stanowi ten obszar rozwoju, w którym osoba o obniżonej sprawności umysłowej łatwiej niż w innych dziedzinach życia może osiągnąć sukces, a tym samym przeżyć radość i odkryć swoje zdolności. Poprzez aktywność sportową zwiększają się szanse na pełniejszą integrację osób upośledzonych umysłowo z rodziną, rówieśnikami i całym społeczeństwem.
Cel pracy. Głównym celem niniejszego opracowania jest pokazanie wpływu wybranych czynników na podejmowanie aktywności sportowej i udział w zawodach sportowych osób upośledzonych umysłowo.
Materiał i metoda. Badaniami objęto 94 osoby o ilorazie inteligencji między 30 a 50 punktów, uczące się w Szkołach Specjalnych.
Dużą część badanych stanowiły osoby z zespołem Downa. U pozostałych głównymi przyczynami upośledzenia umysłowego były: porażenia mózgowe, obciążenia genetyczne, uszkodzenia okołoporodowe, stany po zapaleniu opon mózgowych oraz inne.
W celu ustalenia wpływu wybranych czynników na podejmowanie aktywności sportowej i udział 
w zawodach sportowych, badanych poddano analizie ankietowej, uprzednio dzieląc ich na trzy grupy:
• biorący udział w zawodach sportowych co najmniej na poziomie wojewódzkim,
• niebiorący udziału w zawodach,
• biorący udział w zawodach tylko w dniach sportu na terenie własnej szkoły.
Wyniki i Wnioski. Wyniki potwierdzają jednoznacznie, że badani uczęszczający do konkretnej szkoły specjalnej wykazują zdecydowanie większą aktywność sportową niż ich koledzy będący uczniami innej placówki specjalnej.
Wykazano w badaniach ogromne znaczenie przedszkola specjalnego i jego przewagę nad przedszkolem masowym i integracyjnym. Dzieci chodzące kiedyś do przedszkola specjalnego znacznie częściej podejmowały trud startowania w różnych zawodach sportowych niż pozostali uczestnicy badań.
Uczęszczanie w przeszłości do przedszkola masowego lub masowego integracyjnego nie jest czynnikiem wpływającym pozytywnie na podejmowanie aktywności sportowej przez badanych.
Inspiracja rodziców odgrywa ogromną rolę w podejmowaniu aktywności sportowej. Nadopiekuńczość nie sprzyja rozwijaniu aktywności sportowej badanych.
Udział w zawodach sportowych skutkuje zwiększonym poziomem samoobsługi badanych, a więc poprawia ich jakość życia i relacje z otaczającym światem.
Współpraca szkoły, rodziców i stosownych instytucji wspomagających ma pozytywny wpływ na podejmowanie aktywności sportowej przez badanych.

nr 150 (03/2004)

 Adam Pąchalski, Bogusław Frańczuk, Magdalena Wilk

Krakowskie Centrum Rehabilitacji, Kraków 

Rola i znaczenie sportu w kompleksowej rehabilitacji osób z paraplegią

The role and significance of sport in the comprehensive 
rehabilitation of persons with paraplegia

Słowa kluczowe: integracja, turnusy sportowo-rehabilitacyjne, zajęcia sportowe, pływanie

Streszczenie

Wstęp. Polska szkoła rehabilitacji, wzorem szkoły angielskiej, stawia sport w rzędzie podstawowych czynników usprawniania osób z paraplegią. Sprzyja on pełniejszemu włączeniu tych osób do w miarę normalnego życia. Celem pracy było przedstawienie charakterystyki osób z paraplegią, które aktywnie uprawiają sport oraz osób, które nie uczestniczą w żadnych zajęciach sportowych. 
Materiał i metody. Badaniami objęto 50 osób z paraplegią poruszających się na wózku inwalidzkim, pod kątem samodzielności w czynnościach życia codziennego i adaptacji w środowisku. Średnia wieku w grupie A wynosiła 21.3 lat (SD = 4.1), natomiast w grupie B - 23.8 lat (SD 4.7). W badaniach zastosowano wywiad kliniczny, kwestionariusz zainteresowań zawodowych oraz obserwację pacjentów.
Wyniki. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że na 50 osób z paraplegią, 23 badanych uczestniczyło systematycznie w życiu codziennym w zajęciach sportowych i pływaniu (grupa A), natomiast 27 badanych nie uprawiało żadnej dyscypliny sportu (grupa B). Sytuacja ta jest częściowo związana z niskimi dochodami miesięcznymi oraz złą sytuacją mieszkaniową, a częściowo z izolacją społeczną badanych.
Wnioski. Istnieje grupa osób z paraplegią, która w życiu codziennym systematycznie uczestniczy w zajęciach sportowych i pływaniu, podczas gdy większość tych osób nie uprawia systematycznie sportu. Grupy osób z paraplegią uprawiających i nieuprawiających sport różnią się dochodami miesięcznymi, sytuacją mieszkaniową oraz stopniem izolacji społecznej. Osoby z grupy A, czyli osoby uprawiające sport, przejawiają pełniejsze uczestnictwo w życiu społecznym, są bardziej aktywne społecznie i zawodowo, przez co stają się bardziej samodzielne.

nr 159 (Nr 6 2005 r.)

Anna Marchewka, Łukasz Potępa

Katedra Rehabilitacji Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków

NURKOWANIE A SPRAWNOŚĆ OGÓLNA I FUNKCJONALNA OSÓB PO URAZIE RDZENIA KRĘGOWEGO - STUDIUM PRZYPADKU

DIVING VERSUS GENERAL PHYSICAL AND FUNCTIONAL EFFICIENCY IN PEOPLE AFTER SPINAL CORD INJURIES - CASE STUDY

Słowa kluczowe: nurkowanie niepełnosprawnych, sprawność ogólna, rehabilitacja

Streszczenie

Wstęp. Handicapped Scuba Association (HSA) - Stowarzyszenie Nurków Niepełnosprawnych jest największą na świecie organizacją nurkową skupiającą i szkolącą osoby niepełnosprawne. Szeregi tej organizacji wypełniają głównie osoby po urazach rdzenia kręgowego. Podstawowym zadaniem HSA Polska jest propagowanie idei nurkowania wśród osób niepełnosprawnych, jako formy ich rehabilitacji. Celem pracy było pokazanie wpływu całorocznego treningu basenowego i treningu na obozach nurkowych organizowanych przez HSA Polska, na podnoszenie sprawności ogólnej i funkcjonalnej osób po urazie rdzenia kręgowego.
Materiał i metody.Badaniami objęto dwie osoby po urazie rdzenia kręgowego o podobnej lokalizacji i o podobnym stanie klinicznym. Obydwu badanym wykonano trzy testy czynnościowe, w tym dwa wybrane z Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej oraz test czynnościowy Barthela. Wykonano też pomiary obwodowe mięśni kończyn górnych, a także badanie pojemności płuc.
Wyniki i Wnioski. Stwierdzono, że ćwiczenia basenowe i wyjazdy wakacyjne na otwarte wody pozwalają na nowo uwierzyć w siebie i osiągać cele pozornie niedostępne. Dociekania prowadzone nad wysiłkiem badanych osób wykazały, iż pacjenci, którzy prowadzą aktywny tryb życia i systematycznie uczestniczą w ćwiczeniach i programach rehabilitacyjnych, mogą zwiększyć swoją siłę mięśniową i wydolność krążeniowo-oddechową, uzyskują samodzielność funkcjonalną, poprawiają swój status psychosocjalny, budują swój potencjał rehabilitacyjny, co prowadzi do zwiększenia jakości życia oraz zmniejsza stres podejmowania różnych, często nowych aktywności w życiu codziennym.

nr 144/145 (07/08 2003)

Andrzej Kosmol, Bartosz Molik, Kajetan Gruszczyński,
Marzena Polak, Izabela Rutkowska

Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa

PrzyszŁość sportu niepeŁnosprawnych 
z perspektywy Igrzysk Paraolimpijskich 
w Salt Lake City 2002

Słowa kluczowe: sport niepełnosprawnych, paraolimpiada, sporty zimowe, integracja, klasyfikacja 

Streszczenie

Celem opracowania jest pokazanie różnych czynników, które będą warunkowały przyszłość rozwoju ruchu paraolimpijskiego. Do najważniejszych z nich zaliczono: dostępność różnych dyscyplin dla osób niepełnosprawnych, klasyfikację zawodników z różnymi dysfunkcjami, problem dopingu wśród sportowców niepełnosprawnych. Przyczynkiem do takich rozważań była analiza zimowej Paraolimpiady w Salt Lake City 2002. 

nr 131 (06/2002)

Jerzy Kiwerski

Katedra i Klinika Rehabilitacji, Akademia Medyczna, Warszawa
Centrum Rehabilitacji im. Prof. M. Weissa, Konstancin

Czynniki usposabiajace do urazów
u sportowców niepełnosprawnych

Słowa kluczowe: sport osób niepełnosprawnych, urazy, czynniki usposabiające

Streszczenie

Trening sportowy osób niepełnosprawnych stanowi cenną formę aktywizacji osób z ograniczonymi możliwościami psychofizycznymi. Dostrzegając te pozytywne strony sportu osób niepełnosprawnych należy pamiętać, że stanowi on element przedłużonego w czasie usprawniania, jednak możliwości osoby niepełnosprawnej są zupełnie inne niż zdrowej i łatwo jest tu przekroczyć granicę poza którą sport może stać się przyczyną nawrotu choroby lub powstania dodatkowych urazów.

nr 124 (11/2001) 

Andrzej Magiera, Michał Giermasiński

Zakład Fizjologii
Katedra Biologicznych Podstaw Rehabilitacji
Wydział Rehabilitacji AWF-AM, Warszawa
Kierownik Katedry i Zakładu: Prof. dr hab. A. Ronikier

OCENA WPŁYWU USZKODZENIA RDZENIA KRĘGOWEGO NA CZYNNOŚĆ UKŁADU ODDECHOWEGO W ZAKRESIE FUNKCJI WENTYLACYJNEJ PŁUC U INWALIDÓW-SPORTOWCÓW

Słowa kluczowe: spirometria, uszkodzenie rdzenia kręgowego, zaburzenia wentylacji

Streszczenie

W pracy przedstawiono wyniki badań czynnościowych funkcji płuc 22 mężczyzn z uszkodzeniami rdzenia kręgowego, w wieku od 22 do 36 lat. Wszyscy oni ulegli uszkodzeniu rdzenia kręgowego co najmniej 6 lat wcześniej. Byli to zawodnicy sekcji szermierki lub koszykówki na wózkach Klubu Integracyjnego IKS Warszawa. Za pomocą spirometru Lungtest 1000 MES, wykonano badania Przepływ/Objętość (parametry: FEV1, FVC) oraz Spirometrię (VC) i na ich podstawie oceniono typ i stopień niewydolności wentylacyjnej (restrykcja/obturacja). Oceny i klasyfikacji badanej grupy osób pod względem zaburzeń wentylacyjnych dokonano na podstawie diagramu Müllera. Oceniono również zależność uzyskanych wyników od poziomu uszkodzenia rdzenia kręgowego.

Aleksandra Bojarska

Department of Anesthesiology, Ann Arbor, Michigan USA
Professional Ski Instructors of America (PSIA)
British Association of Snowsports Instructors (BASI)

NARCIARSTWO JAKO FORMA AKTYWNEJ REHABILITACJI

Ośrodek Sportów dla Niepełnosprawnych (National Sports Center for the Disabled) w Winter Park w stanie Kolorado jest największym nie tylko w USA, ale i na świecie, programem nauczania sportów dla ludzi niepełnosprawnych (www.nscd.org). W zimie program obejmuje jazdę na nartach, snowbordzie, nartach biegowych lub wędrowanie po górach w śniegowych „rakach”. W zajęciach biorą udział ludzie z wieloma rodzajami niepełnosprawności, od początkujących do bardzo zaawansowanych narciarzy startujących w zawodach. Na stokach spotkać można narciarzy z amputowaną jedną lub dwiema kończynami, z porażeniem dwu- lub czterokończynowym, narciarzy niewidomych lub niepełnosprawnych umysłowo.

toria sportu niepełnosprawnych
(strona 1 z 2)


Historycznie ujmując, sport osób niepełnosprawnych wyrósł z rehabilitacji ruchowej. Od końca lat 80-tych XIX stulecia, wolno, ale skutecznie zyskiwał sobie zwolenników i torował osobom niepełnosprawnym drogę dla samorealizacji.

Warto wspomnieć, że początki tego ruchu zawdzięczamy lekarzom. To oni zalecali weteranom II wojny światowej, inwalidom - sport jako formę rehabilitacji. Pierwsze zawody dla nich zorganizowano na terenie szpitala w Stoke Mandeville w 1944 roku.

Historycy przyjmują rok 1948 jako początek sportu niepełnosprawnych. W dniu otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Londynie, dr Ludwig Guttmann zorganizował w szpitalu Stoke Mandeville zawody łucznicze dla 16 pacjentów tego szpitala.

Cztery lata później tam włąśnie powstała organizacja koordynująca zawody sportowe, przyczyniająca się do propagowania sportu jako czynnika wspomagającego rehabilitację. W kolejnych latach tworzone były kolejne stowarzyszenia dla osób z różnymi schorzeniami. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju sportu niepełnosprawnych na świecie. Powoli następowało uniezależnienie się od ośrodków rehabilitacyjnych.

W 1982 roku powołany został Międzynarodowy Komitet Koordynacyjny (ICC). Nastąpiło zatem znaczne zinstytucjonalizowanie tego ruchu na tyle, że w 1989 roku w Dusseldorfie powstał Międzynarodowy Komitet Paraolimpijski (IPC), koordynujący wszystkie sprawy związane z Igrzyskami Paraolimpijskimi i rozowjem sportu, będącego w gestii Rady Sportu tego Komitetu.

Z danych IPC wynika, że zresza on 162 organizacje z całego świata, w tym 52 spośród nich to Narodowe Komitety Paraolimpijskie.

Polskie początki sportu niepełnosprawnych, oprócz sportu głuchych i niedosłyszących, który rozwijał się w latach dwudziestolecia międzywojennego, przypadają na lata pięćdziesiąte XX wieku i również związane były z ośrodkami rehabilitacyjnymi.

Założone w 1952 roku Zrzeszenie Sportowe Spółdzielni Pracy “Start” zajmowało się sportem i rehabilitacją inwalidów. Działało ono w środowiskach osób zatrudnionych w spółdzielczości pracy inwalidów. W 1994 roku ZSSP “Start” przekształciło się w Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych “Start”, który jest obecnie w Polsce największą, wielodyscyplinową organizacją zajmującą się szkoleniem sportowców ze schorzeniami narządu ruchu, porażeniami, niewidomymi i niedowidzącymi.

Na mocy Zarządzenia Prezesa UKFiS z dnia 12 lipca 1996 roku “Start” otrzymał uprawnienia Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego i prawo do reprezentowania Polski w Międzynarodowym Komitecie Paraolimpijskim.
W sierpniu 1998 roku trzy organizacje: PZSN, “Start”, PTSS “Sprawni razem” oraz Fundacja Ochrony Zdrowia Inwalidów powołały Polski Komitet Paraolimpijski. Zgodnie z Ustawą o kulturze fizycznej przejął on dotychczasowe uprawnienia PZSN “Start” w zakresie zobowiązań paraolimpijskich.

PKPar. jest członkiem Międzynarodowego (IPC) i Europejskiego Komitetu Paraolimpijskiego (EPC) i zgodnie ze statusem IPC - jedynym reprezentantem sportu paraolimpijskiego na arenie międzynarodowej. Logo PKPar. stanowią trzy łezki w kolorach: zielonym, czerwonym i niebieskim, symbolizujące harmonię wartości sportu osób niepełnosprawnych: umysłu - ciała - ducha, wpisane w symbol biało-czerwonej flagi.

Oprócz głównego, statutowego zadania, jakim jest propagowanie i rozwijanie sportu oraz kierowanie całokształtem spraw związanych z przygotowaniem spraw i ustaleniem reprezentacji na Igrzyska Paraolimpijskie, Polski Komitet Paraolimpijski w swojej pracy kładzie olbrzymi nacisk na upowszechnianie sportu osób niepełnosprawnych.

Organizuje wiele masowych, integracyjnych zawodów sportowych np. “Czwartki lekkoatletyczne”, które wypromował Marian Woronin. W ciągu 2,5 roku funkcjonowania tej formuły wzięło w nich udział ponad 9,5 tysięcy dzieci niepełnosprawnych z Warszawy, Kielc, Poznania, Zamościa i Siedlec.

"Od Rzymu do Aten 1960 - 2004 Polacy na Igrzyskach Paraolimpijskich", opracowanie Andrzej Jucewicz, Jerzy Jakobsche, Witold Kubicki.

Siatkówka na siedząco - skąd się wzięła?
(strona 1 z 1)


Pierwszy klub dla niepełnosprawnych został stworzony w Holandii w 1953 roku. Głównymi sportami w tym klubie były wówczas lekka atletyka i stizball. Wkrótce okazało się, że sitzball - dyscyplina sportu, podczas której zawodnicy siedzą na podłodze, była zbyt pasywna, więc zaczęto poszukiwać bardziej mobilnej formy wymagającej większego zaangażowania ruchowego.

Piłka siatkowa została oficjalnie wprowadzona w roku 1956 przez Holenderski Komitet Sportowy jako kombinacja niemieckiej gry sitzball i siatkówki. Od tego czasu gra ta wzrosła do miana największego sportu uprawianego nie tylko przez niepełnosprawnych w Holandii, ale także przez zainteresowanych, sprawnych cieleśnie siatkarzy z kontuzjami stawów skokowych i kolanowych.

Międzynarodowe zawody w tej dyscyplinie rozgrywane są od 1967 roku, ale dopiero w 1978 została zaakceptowana przez ISOD, a w roku 1980 weszła do programu paraolimpijskiego. Pierwsze Mistrzostwa Świata odbyły się w 1983 roku w Delden, w Holandii. Piłka siatkowa na siedząco stale się rozwija i zdobyła popularność na całym świecie. W roku 1980 uprawiana była w 7 krajach, obecnie, w przeszło 60. Regularnie odbywają się w tej dyscyplinie Mistrzostwa Świata, Europy, Regionów. Od 1993 wszystkie najwyższej rangi imprezy organizowane są zarówno dla mężczyzn jak i kobiet.

Do czołowych męskich zespołów na świecie należą reprezentacje: Iranu, Finlandii, Bośni i Hercegowiny, Egiptu, Rosji, Holandii, Niemiec, Węgier, Polski, Ukrainy, a wśród kobiet: Łotwa, Litwa, Holandia, Słowenia, Chiny.

W Polsce pierwsze turnieje w piłkę siatkową na siedząco zostały zorganizowane w 1997 roku. Od roku 1999 roku rozgrywki prowadzone przez Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych “Start” mają rangę Mistrzostw Polski. Pierwszy finał odbył się w Katowicach, w dniach 23 - 24 października 1999 roku. W Polsce istnieje już 8 zespołów męskich, które rozgrywają między sobą zawody rangi Mistrzostw i Pucharu Polski: “Atak” Elbląg, SON Bolesławiec, UKS Poznań oraz “Starty” w Jeleniej Górze, Katowicach, Kielcach, Szczecinie i Wrocławiu.

inf. od IKS "ATAK"

, pa paraolimpiada
(strona 1 z 2)


        Niepełnosprawni sportowcy zakończyli zmagania na 12. Letnich Igrzyskach Paraolimpijskich. Była to największa dotąd paraolimpiada pod względem uczestniczących w niej krajów i zawodników. W Atenach rywalizowało 3969 niepełnosprawnych sportowców, czyli o 126 więcej niż 4 lata temu.


        Grupa 106 sportowców reprezentujących Polskę wróciła już do kraju. Nasi paraolimpijczycy przywieźli ze sobą aż 54 medale. Liczba zdobytych krążków, w porównaniu do igrzysk w Sydney, zwiększyła się o jeden.
        W Atenach nie wystąpili sportowcy z niepełnosprawnością intelektualną, a to dla nas duża strata. Polscy zawodnicy z tej grupy, przed czterema laty aż 13 razy stawali na podium. Obecnie, dla osób z niepełnosprawnością intelektualną są organizowane odrębne igrzyska.
        Występy naszych reprezentantów dostarczyły nam powodów do zadowolenia. Liczba zdobytych medali przewyższyła oczekiwania zawodników i Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego.
        Szkoda tylko, że zainteresowanie sytuacją polskich paraolimpijczyków nie jest proporcjonalne do ich osiągnięć. TVP po raz pierwszy podjęła się relacjonowania igrzysk dla niepełnosprawnych.
To słuszna decyzja. Miejmy nadzieję, iż telewizja publiczna wzbogacona o to doświadczenie, za cztery lata uraczy nas większą dawką paraolimpijskich emocji.
Niepełnosprawni sportowcy mogą być dla każdego wzorowym przykładem silnego charakteru. Dlatego zasługują na więcej uwagi niż 10 minut dziennie, podczas trwania najważniejszej imprezy w ich życiu.

Koniec paraolimpiady - nie koniec walki
        Przed medalistami 4 lata życia w ogromnej satysfakcji. Resztę uczestników czeka ciężka praca, która umożliwi dogonienie tryumfatorów rywalizacji.
        Konkretne rezultaty nie dzielą uczestników na zwycięzców i przegranych. Wysokie lokaty wynagradzają setki godzin intensywnych treningów, niższe - motywują do przesuwania coraz dalej granic własnych możliwości.


KLASYFIKACJA MEDALOWA

1. Chiny (63-46-32)
2. Wielka Brytania (35-30-29)
3. Kanada (28-19-25)
4. USA (27-22-39)
5. Australia (26-38-36)
.......
18. Polska (10-25-19)  


POLSCY MEDALIŚCI
          
Pływanie - 1. Chiny (16-6-41), 18. Polska (3-7-6)
- Magdalena Szczepińska - złoto; 100 m; st. motylkowy
- Joanna Mendak - złoto; 100 m; st. motylkowy.
- Katarzyna Pawlik - złoto; 400 m; stylem dowolny
- Patrycja Harajda - srebro; 100 m; st. grzbietowy
- Mirosław Piesak - srebro; 50 m; st. grzbietowy
- Grzegorz Polkowski - srebro; 50 m; st. dowolny
- Patrycja Harajda - srebro; 100 m; stylem dowolny
- Patrycja Harajda - srebro; 200 m; st. zmienny
- Katarzyna Pawlik - srebro; 100 m; st. dowolny
- Katarzyna Pawlik - srebro; 100 m; st. motylkowy
- Mateusz Michalski - brąz;

Pa, pa paraolimpiada
(strona 2 z 2)

100 m; st. grzbietowy
- Ryszard Beczek - brąz; 200 m; st. dowolny
- Piotr Pijanowski - brąz; 200 m; st. zmienny
- Joanna Mendak - brąz; 100 m; st. dowolny
- Piotr Pijanowski - brąz; 400 m; st. dowolny
- Mateusz Michalski, Krzysztof Paterka, Kamil Drągowski, Piotr Pijanowski - brąz; 4x100 m; st. zmienny

Lekkoatletyka - 1. Chiny (25-20-13), 13. Polska (5-8-7)
- Renata Chilewska - złoto; rzut oszczepem
- Tomasz Blatkiewicz - złoto; rzut dyskiem
- Tomasz Blatkiewicz- złoto; pchnięcie kulą
- Krzysztof Smorszczewski - złoto; pchnięcie kulą
- Paweł Piotrowski - złoto; pchnięcie kulą
- Anna Szymul - srebro; bieg 200 m
- Janusz Rokicki - srebro; pchnięcie kulą
- Ryszard Labuch - srebro; bieg 100 m
- Paweł Piotrowski - srebro; rzut oszczepem
- Renata Chilewska - srebro; pchnięcie kulą
- Paweł Piotrowski - srebro; rzut oszczepem
- Anna Szymul - srebro; bieg 400 m
- Anna Szymul - srebro; bieg 100 m
- Mirosław Pych - srebro; rzut oszczepem
- Renata Chilewska - brąz; rzut dyskiem
- Robert Chyra - brąz; pchnięcie kulą
- Mariusz Tubielewicz - brąz; bieg 800 m
- Marcin Mielczarek - brąz; bieg 400 m
- Alicja Fiodorow - brąz; bieg 400 m
- Tomasz Hamerlak - brąz; maraton na wózkach
- Jacek Przebierała - brąz; rzut oszczepem

Szermierka - 1. Hong Kong (8-5-1), 3. Polska (1-6-5)
- Robert Wyśmierski - złoto; szabla
- Piotr Czop - srebro; floret
- Radosław Stańczuk - srebro; szpada
- Robert Wyśmierski - srebro; szpada
- Dariusz Pender, Robert Wyśmierski, Radosław Stańczuk - srebro; szpada
- Stefan Makowski - srebro; szabla
- Marta Wyrzykowska - brąz; szpada
- Dariusz Pender - brąz; floret
- Dariusz Pender, Stefan Makowski, Piotr Czop - brąz; floret
- Dagmara Witos, Jadwiga Polasik i Marta Wyrzykowska - brąz; floret
- Arkadiusz Jabłoński - brąz; szabla

Tenis Stołowy - 1. Chiny (7-3-3), 7. Polska (1-2-0)
- Natalia Partyka - złoto
- Adam Jurasz i Mirosław Kowalski - srebro; drużynowo
- Natalia Partyka, Małgorzata Grzelak, Mirosława Turowska, Krystyna Jagodzińska - srebro; drużynowo

Łucznictwo - 1. Wielka Brytania (2-0-0), 8. Polska (0-1-1)
- Tomasz Leżański - srebro
- Małgorzata Olejnik - brąz

Powerlifting (ciężary) -  1. Egipt (5-6-2), 14. Polska (0-1-0)
- Ryszard Rogala - srebro

Jazdun, źródła: www.athens2004.com, www.wp.pl

Goalball - milczenie jest złotem
(strona 1 z 1)

Jedną z ciekawszych i egzotycznych (dla nie wtajemniczonych) dyscyplin sportu paraolimpiady będzie goalball - czyli piłka dźwiękowa dla niewidomych i słabowidzących.

Goalball, to jedyna zespołowa dyscyplina sportu uprawiana przez niewidomych i niedowidzących posiadająca status olimpijski od 1976 roku.
Podczas gry wymagana jest absolutna cisza. Dla wyrównania szans wszyscy zawodnicy mają specjalne okulary uniemożliwiające choćby słabe widzenie.
Gra odbywa się w hali na boisku o wymiarach 9 x 18 m. Krótsze boki tego prostokąta, to jednocześnie niskie bramki o wysokości 1,3 m. W każdej drużynie gra trzech zawodników rzucających piłką w kierunki bramki przeciwnika. W piłce znajduje się rodzaj dzwonka. Stąd wymagana cisza. Zawodnicy drużyny, w kierunku której toczy się piłka, muszą wiedzieć - słyszeć, jakim torem owa piłka się porusza. Atak na bramkę przeciwnika - najczęściej rzut, czasem toczenie piłki, może odbywać się w strefie do 6 m od własnej bramki. Obrona  odbywa się na strefie do 3 m od własnej bramki, a drużyna atakująca może przetrzymywać piłkę do 8 sekund. Mecz składa się z dwóch części, każda trwa siedem minut. Gra jest niezwykle dynamiczna i widowiskowa! Wymaga doskonałej orientacji przestrzennej i bardzo dobrej kondycji. Zawodnicy wyglądem przypominają trochę “napakowanych” hokeistów.
Niestety w Atenach zabraknie reprezentantów naszego kraju w tej dyscyplinie.
W Polsce brakuje młodych zawodników, którzy chcieliby uprawiać tę dyscyplinę sportu. Powodem takiej sytuacji jest prawdopodobnie brak wiedzy o tej dyscyplinie,  nauczycieli wychowania fizycznego w ośrodkach kształcenia niewidomych.  
Michał Weiss

Sport w SM Bądź aktywnym: aktywność rekreacyjna i sporty

Zmiana stylu życia nie jest oczywiście zadaniem łatwym, ale nie jest niemożliwym.
Celem dla wielu osób z SM jest pozostać przy swoim zawodzie tak długo, jak to możliwe. Adaptacja miejsca pracy, zmiana zawodu i elastyczny czas pracy to niektóre z możliwości jakie powinny być rozpatrzone zanim osoby z SM zdecydują się rzucić pracę.
Jeżeli osoba zdecyduje się przestać pracować, wówczas ma to zasadniczy wpływ na samopoczucie i pomyślność co oznacza samospełnienie i przyjemność jako substytuty aktywności.

Dokonywanie zmian w stylu życia jest przedsięwzięciem, dla którego porozumiewanie się i profesjonalne wsparcie stanowią kluczowy czynnik decydujący o sukcesie. Zaakceptowanie zmian wymaga czasu i wiele zależy od danej osoby. Wsparcie jest ważne, aby prowadzić daną osobę do poszukiwań nowych warunków. Proces ten zaczyna się często od popatrzenia na indywidualne historie ludzi - rodzaj rekreacji i sprawdzenie listy zainteresowań.

Czy osoby były wysportowane przed diagnozą? A jeśli tak, w jakiej dziedzinie działały? Jakie zainteresowania miały te osoby przed diagnozą? Czy są to marzenia jednostek, nie zrealizowane jeszcze na skutek braku czasu? Odpowiedź na te i inne pytania stanowi podstawę do właściwych poszukiwań nowych możliwości bycia aktywnym.
Jest wiele form aktywności rekreacyjnej i sportu dostępnych dla osób z SM, zarówno sprawnych jak i niesprawnych. Celem jest wybór tych, które najbardziej realistycznie odpowiadają zainteresowaniom, oczekiwaniom i fizycznym ograniczeniom danej jednostki.

Aktywność rekreacyjna.
Często szeroka gama aktywności rekreacyjnych jest dostępna w lokalnej społeczności. Dobrym pomysłem jest zorientowanie się co jest dostępne na miejscu i co jest wymagane, aby w tym uczestniczyć. Uczestnictwo może zależeć od osobistych możliwości w dotarciu do miejsca, gdzie daną dziedzinę się uprawia. Osoby niepełnosprawne z SM powinny wybrać sposób dostawania się do tego miejsca jeżeli decydują się na rodzaj aktywności który jest dostępny poza domem.

Czytanie, praca w ogródku i gotowanie.
Jest wiele różnych narzędzi i przyrządów, które czynią takie czynności jak czytanie, uprawianie ogrodu, czy gotowanie przyjemnością dla osób z SM, które mają objawy takie, jak osłabienie kończyn górnych, problemy z poruszaniem się, problemy ze wzrokiem.
Automatyczny odwracacz stron i stacjonarny uchwyt na książki mogą być pomocne przy czytaniu. Duży druk lub książki na kasetach czy płytach kompaktowych są wspaniałym środkiem dla ludzi z pogorszonym wzrokiem. Narzędzia ogrodnicze czy kuchenne ze specjalnymi rękojeściami są przykładem zastosowań, które może pomóc osobom niepełnosprawnym w bezpiecznym kontynuowaniu ulubionych czynności.

Strony internetowe dostarczają wiele możliwości dla każdego, kto ma dostęp do komputera. Przystosowanie komputera i pomoce dostępne współcześnie dla osób mających problemy z widzeniem, jakość sprzętu i najwyższy poziom sterowania są praktycznie nieograniczone.
Internet może być uważany za rekreacyjne hobby dla wielu, ale stanowi również dla niektórych drogę do kontynuowania pracy w domu.

Sporty.
Uczestniczenie w zajęciach sportowych może wywierać pozytywny wpływ na ogólne zdrowie osób i ich samopoczucie. Niektóre sporty można uprawiać na różne sposoby,
adaptując do tego rozmaite pomoce, ale działając z cierpliwością i odrobiną odwagi
prawie każdy może stwierdzić, że sport zaspokoi jego czy jej oczekiwania.

Narciarstwo w pozycji siedzącej pozwala osobom z różnymi poważnymi schorzeniami doświadczać wrażeń tego ekscytującego sportu. Czterośladowa metoda pomaga tym, którzy maja problemy z równowagą.

Kręgle łączą sport z utrzymywaniem stosunków z rodziną, przyjaciółmi i innymi ludźmi. Podobnie jak w przypadku innych możliwych do zaadaptowania sportów, branie w nim udziału nie jest uwarunkowane stopniem niesprawności odkąd istnieje wiele sposobów adaptacji i pomocy.

Jazda konna może być uprawiana w celach terapeutycznych lub jako zwykła rekreacja. Pozytywny jej wpływ na zachowanie równowagi i spastykę kończyn dolnych jest dobrze udokumentowany. Odwiedź stronę internetową Międzynarodowej Federacji
Jeździectwa Konnego Niepełnosprawnych http://www.frdi.net/.

Tenis na wózkach może być dobrym substytutem dla osób, które grały w tenisa przed SM lub jako próba czegoś nowego. Cała gama stymulatorów kończyn górnych pobudza równie skutecznie jak pod wpływem użycia siły. Jest to również możliwość kontaktów towarzyskich.

Nurkowanie to nowy świat dla wielu osób z SM. Ten rodzaj sportu jest doradzany tylko po uprzednim gruntownym badaniu medycznym. Kluby nurkowania dla osób niepełnosprawnych znajdują się w wielu krajach i wiele programów uwzględnia specjalne, wysokokwalifikowane nurkowanie „kumplowskie” dla prowadzenia świeżo upieczonych, niepełnosprawnych nurków.
Niezbędny jest regularny trening w zakrytych lub odkrytych basenach zależnie od pogody. Pozytywny skutek nurkowania na wydolność oddechową jest powszechnie znanym zjawiskiem. Międzynarodowa Organizacja Niepełnosprawnych Nurków (IAHD) skupia uwagę na warunkach oceny tych osób z fizycznymi dolegliwościami, którzy pragną nurkować z akwalungiem. Odwiedź również http://www.iahd.org/

Lekcje ćwiczeń i poprawy kondycji fizycznej są źródłem kontaktów towarzyskich, zdrowia i zadowolenia. W ostatnich latach konstrukcja wyposażenia do ćwiczeń kondycyjnych uległa poprawie do tego stopnia, że wiele jego rodzajów może być stosowanych przez osoby niepełnosprawne.

Konkurencje sportowe, w których mogą startować osoby niepełnosprawne, łącznie z osobami z SM odbywają się na całym świecie. Indywidualne obszary konkurencji są podzielone na różne poziomy z uwzględnieniem poziomu sportowego i funkcjonalności.
Paraolimpiady, elitarne wydarzenia sportowe dla niepełnosprawnych sportowców są dobrym przykładem różnego typu osiągnięć sportowych niepełnosprawnych również na poziomie wyczynowym. Zobacz www.paraolimpic.com

Wnioski.
Chociaż SM może zmuszać ludzi do zmiany stylu życia, należy być aktywnym w łączeniu własnych zainteresowań z oczekiwaniami na pozytywne wyniki. Porozumiewanie się, informacja i zaakceptowanie wsparcia są użytecznymi narzędziami dla prowadzenia osób poprzez różne, dostępne warianty aktywności rekreacyjnej i sportu. Ten artykuł pokazuje tylko niektóre z nich. Strony internetowe towarzystw zajmujących się SM oraz specjaliści służby zdrowia, częściowo fizykoterapeuci mogą być doskonałym źródłem informacji o tych i innych rodzajach aktywności.

źródło: MS In Focus Nr 5 /2005

---