TEATR GRECJI STAROŻYTNEJ.

Powstał z publ. obrzędów kultowych ku czci Dionizosa; w VI w. p.n.e. z chóru uczestniczącego w obrzędach, którego przewodnikiem był koryfeusz, wyodrębnili się aktorzy (pierwszego aktora wprowadził Tespis); wykrystalizowały się formy dram. (→ dramat) i ukształtowała się klas. budowla teatr.; widowiska skupiające widzów i aktorów, początkowo we wspólnym przeżyciu rel., traciły stopniowo charakter kultowy, zachowując cechy uroczystości lud. i powszechnej. Teatr starożytnej Grecji ulegał w miarę upływu czasu zasadniczym przekształceniom; gł. stadia jego rozwoju to: teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.), klas. teatr ateński (V-IV w. p.n.e.), teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., gł. poza Grecją) i teatr gr.-rzymski. Pierwotny teatr gr. składał się z przestrzeni (gr. orchestra) z ołtarzem (thymele), która ostatecznie przybrała kształt koła, usytuowanej w pobliżu świątyni, u stoku wzgórza stanowiącego naturalną widownię (theatron). Z pojawieniem się aktorów zbudowano rodzaj garderoby — mały budynek sceniczny (skene), który wkrótce stał się nieodzownym tłem akcji przedstawienia; w IV-III w. p.n.e. skene była już okazałą budowlą z długą ścianą frontową, bocznymi skrzydłami (paraskenia) i pomostem (proskenion) przeznaczonym na występy aktorów. Miejsce dla chóru (orchestra) uległo zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowała się w → amfiteatr otaczający orchestrę przedłużonym półkolem kamiennych ław. Teatr był wyposażony w maszynerię umożliwiającą stosowanie różnych efektów widowiskowych (np. w dźwignię do podnoszenia i opuszczania bóstw) oraz w dekoracje malowane na płóciennych płaszczyznach (pinakes) i trójściennych graniastosłupach (periaktoi). Widowiska teatru klas. (V w. p.n.e.) odbywały się 2 razy w roku, w okresie świąt rel. (Wielkie Dionizje i Lenaje); połączone były z konkursem dramatycznym. Przedstawienia tragiczne organizowało i finansowało 3 → choregów, wyznaczonych przez archonta spośród obywateli miasta; opracowaniem scenicznym zajmował się autor dramatu (od czasów Sofoklesa grał także gł. rolę); zwycięzcę wyznaczało 10 sędziów. Liczbę aktorów i tragedii Ajschylos powiększył do 2, Sofokles — do 3. Aktorzy występowali w kostiumach o symbol. kroju i kolorze, w podwyższającym postać obuwiu (koturny) i peruce (onkos); używali masek, które orientowały widzów w charakterze i wieku postaci, a jako rezonatory wzmacniały głos; recytacja aktorów była zbliżona do śpiewu; przedstawieniom towarzyszyła muzyka instrumentalna. Oprócz teatru dram. istniały w starożytnej Grecji lud. widowiska farsowe (→ mim) wykonywane przez zespoły wędrowne. Formy i konwencje teatru starożytnej Grecji stanowią podstawę eur. tradycji teatr. i są do dziś źródłem inspiracji twórczości teatralnej.

Tragedia- gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji, obejmujący utwory, którym ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężony konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, "tragizm". Mówiąc potocznie są uwikłani w konflikt tragiczny, a ich czas, działanie są uzależnione od siły wyższej, fatum. Fatum- los, przeznaczenie, nieubłagana konieczność, siła wyznaczająca bieg zdarzeń, fatalność nieszczęście. Katarzis- w języku dosłownym oczyszczenie. Katarzis to wstrząs uczuciowy, który polega na tym, że widz przeżywa "litość i trwogę". Jeśli jesteśmy widzami litość wzbudza nieszczęście człowieka niewinnego, natomiast trwogę nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny.

Geneza tragedii - Dramat wywodzi się od świąt Dionizosa (boga wieczności, urodzaju i beztroski). Teatr dzielimy na Małe Dionizje (dały początek komedii) odprawiane na wsiach jesienią i Wielkie Dionizje (dały początek tragedii) odprawiane w miastach. Pierwszego aktora wprowadził do teatru Koryfeusz, II- Ajschylos, III- Sofokles.

Budowa tragedii - Prologos- wygłaszanie zapowiedzi teatru, Parodos- wejście chóru na scenę. Epoisodion- I dialog i monolog aktorów. Stasimon- komentarz chóru. Exodos- zakończenie przedstawienia pieśnią chóru.

Zasada tragedii greckiej - Zasada III jedności: miejsca, czasu i akcji, zasada decorum- (wymóg odpowiedniości stylu do gatunku.), zasada nieprzedstawiania na scenie scen krwawych, zasada niezmienności cech charakteru postaci.

Cechy charakterystyczne tragedii antycznej - obecność chóru, konflikt dwóch praw: boskiego, ludzkiego, bohaterowie świadomie dążą do zguby, problem fatum, losy i przeznaczenia, brak scen zbiorowych, liczba aktorów nie przekracza 3.

Tragizm - sytuacja w której bohater musi dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami. Każda decyzja, którą podejmie będzie miała negatywne skutki.

Słynni tragicy - I aktor Tespis, II aktor Ajschylos, III aktor Sofokles, Eurypides- reformator teatru, realista sceptyk ukazujący ludzką naturę i okrucieństwo świata.

Najsłynniejszy lirycy greccy - Tyrtajos- twórca poezji tyrtajskiej- oznacza poezję czynu zagrzewającą do walki, opiewającą bohaterstwo tych którzy potrafią oddać, życie dla swojego kraju.

Symonides- łzy symonidesowe - utwór, który potrafił wzbudzić żal i wzruszenie słuchaczy. Safona, Anakreont- anakreontyk- utwór literacki o tematyce biesiadnej lub miłosnej przykładami mogą być utwory np. "słodki bój" "Igraszki" "Piosenka".

Rola chóru - wyraża głos opinii publicznej, informuje o wydarzeniach poprzedzających akcję w dramacie. Przestrzega bohaterów o niebezpieczeństwie, pomaga rozwiązać trudne problemy, ma wpływ na podwyższenie lub obniżenie napięcia dramatycznego.

Architektura starożytnej Grecji

Architektura starożytnej Grecji - od VII w. p.n.e. do II wieku pn.e.

Sztuka starożytnej Grecji dzieli się na trzy główne okresy:

1. Okres archaiczny (jego początki sięgają XI wieku p.n.e.; trwa do połowy VI wieku).
   W czasie jego trwania widoczne były wyraźne wpływy Bliskiego Wschodu, w architekturze kształtował się typ świątyni otoczonej kolumnadą.
   

2. Okres klasyczny (trwał na przestrzeni V i VI wieku p.n.e.).
   Sztuka osiągnęła wtedy swój najwyższy poziom. Stworzone wówczas kanony (zasady) służyły artystom - przede wszystkim architektom - przez setki lat. Sięgano do nich w różnych stylach, za każdym razem umiejętnie dopasowując je do nowych potrzeb i gustów. W okresie klasycznym powstały nowe typy budynków świeckich, m.in. teatr czy gimnazjon, a na Akropolu powstał Partenon.
   

3. Hellenizm(kończysięwIwiekup.n.e.).
   Grecy zaczęli wtedy przejmować wpływy Wschodu - zamiłowanie do bogactwa i przepychu. Pojawiły się monumentalne budynki świeckie i sakralne, czego przykładem może być Ołtarz Pergamoński. Zaczęto stosować formę arkady.

W architekturze greckiej można wyróżnić porządki:

1. dorycki,

2. joński,

3. koryncki.

Porządek dorycki wykształcił się w okresie archaicznym. Charakteryzuje się surowością i prostotą: kolumny nie mają bazy, trzon jest głęboko żłobkowany. Bardzo prosta jest również składającasięz poduszki i płyty głowica. Kolumnadę przykrywa belkowanie z charakterystycznym fryzem, tworzonym przez metopy i tryglify. W tym porządku wzniesiony zostałPartenon.

Porządek joński również ukształtował się w okresie archaicznym, ale w porównaniu z doryckim jest bardziej urozmaicony, dekoracyjny, ma smuklejsze kolumny i sprawia wrażenie większej lekkości. Kolumna, podobnie jak w porządku doryckim, jest żłobkowana. Kapitel przyjmuje kształt ślimacznic (wolut), a fryz jest ciągły. Najlepszym przykładem budowli w tym porządku jestświątyniaNikenaAkropolu.

Porządek koryncki jest najbardziej ozdobny. Kapitel jest uformowany na kształt liści akantu.
We wszystkich porządkach kompozycja architektoniczna uzależniona jest od zasad symetrii i harmonii. Przez cały czas obowiązują te same zasady konstrukcji, dlatego same bryły są dosyć jednolite. W zasadzie różnią się proporcjami i stosunkiem dekoracji do konstrukcji.

Zabytki: pałac w Knossos na Krecie, Mykeny, pałac w Tirynsie, światynia Apollina w Delfach, Akropol w Atenach, świątynia Apollina w Koryncie, świątynia Posejdona w Paestum, stadion w Olimpii, teatr w Epidauros.

Partenon

Położenie: Akropol, Ateny, Grecja

Czas powstania: 477 r. p.n.e. - 438 r. p.n.e.

Typ: Świątynia

Styl: Antyczny Grecki Dorycki

Materiały: Kamień, marmur

Architekci: Iktinos Kallikrates, Fidiasz

Opis: Świątynia ku czci Ateny Partenos, dziewiczej opiekunki Aten, uważana jest za doskonały przykładklasycznejarchitektury,arcydziełosztukirzeźbiarskiej. Długość budowli wynosi 69,5 m, a szerokość 30,9 m. Perystyl czyli kolumnada zewnętrzna, otaczał budowlę wewnętrzną zwaną cellą, mieszczącą budynek, w którym znajdował się olbrzymi posąg bogini wykonany ze złota i kości słoniowej. Perystyl składał się z 46 kolumn, z których 8 było widocznych z przodu świątyni, a 17 po bokach. Kolumny były marmurowe, podobnie jak wsparte na nich frontony i belkowania. Dach świątyni był drewniany. Styl budowli stanowiłrozwinięciestyluprostyckonstrukcjidrewnianych. Wschodnie pomieszczenie miało 29,8 m długości i 19,2 m szerokości, kolumny doryckie mają 1,9mśrednicyi10,4mwysokości. Partenon był nie tylko świątynią, spełniał również funkcję galerii sztuki, był doskonałym otoczeniem dla bogatych rzeźb. Służył on także jako cerkiew prawosławna, kościół rzymskokatolickiimeczet. W VI w. Partenon został przemieniony w kościół chrześcijański, od 1204 r. służył jako kościół łaciński do 1458 r. kiedy to został zamieniony przez tureckich zdobywców w meczet.

Rzeźba

Okres wczesnoklasyczny (480 - 445 p.n.e.)

Po bitwie pod Salaminą (480 p.n.e.) duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza w za czasów Peryklesa, który zapoczątkował rozbudowę Aten a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.

Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne budowano na planie prostokąta, wpisując go w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz agory w centrum miasta planowano agorę handlową. W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460 - 450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami). Do ważnych zabytków tego okresu należy także świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana w latach 468 - 456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona jest frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone są symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzega tych zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla została pokazana frontalnie, ale głowa postaci jest obrócona. Bóg spogląda i wskazuje ręką na prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone są symetrycznie. Jednak ich pozy i gesty wynikają z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegają od dekoracji okresu archaicznego. Nowością jest także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich.

W rzeźbie, w latach poprzedzających dobę Peryklesa utrwaliły się zapoczątkowane wcześniej kierunki rozwoju sztuki, dążące do przedstawień postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim. Posągi wykonywane są z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat. Pojawia się też zapotrzebowanie na portret grecki. Powstają syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Są to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze. Różnorodność zapewniła także udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa (polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota - ubiór i kości słoniowej - ciało ukazywanych postaci bogów). Do wybitnych przedstawicieli tego okresu należy Myron z Eleuterai (twórca rzeźby "Dyskobol", grupy "Atena i Marsjasz"). Uważany jest on za jednego z prekursorów realizmu w sztuce greckiej. W jego dziełach wyraźnie jest widoczna znakomita znajomość anatomii. Rzeźbiarz, przełamując statyczność archaicznych posągów, podkreśla muskulaturę ciała właściwą dla uchwyconego ruchu, zachowuje proporcje.

W malarstwie monumentalnym Polignot z Tazos wzbogacił dotychczas używaną paletę barw (kolory: biały, czarny i czerwony) o kolor żółty oraz zastosował wieloplanowość w komponowaniu scen, próbując oddać w ten sposób perspektywę. Na jego obrazach postacie pierwszoplanowe umieszczone były w dolnym rzędzie, kolejne plany rozbudowywał w górnej części obrazu. Był twórcą takich kompozycji jak: Iliuperis, czyli Zburzenie Troi, Nejyja - Zejście Odyseusza do Hadesu. Twórczość Polignota znana jest z opisów literackich i powstałych pod wpływem jego malarstwa dekoracji waz. W ceramice kontynuowano malarstwo czerwonofigurowe w tzw. stylu swobodnym, czerpiąc tematykę i technikę rozwiązań przestrzeni z malarstwa monumentalnego. Nadal stosowano także świadomą archaizację w tzw. stylu surowym.

Okres klasyczny, czas Peryklesa (445 - 404 p.n.e.)

Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowane wcześniej porządku doryckiego, zastosowano elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (447 - 432 p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos. Innym elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska, dekorująca ściany wewnątrz celli. Krzywizny pionowe i poziome korygują zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli. Są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości). Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 - 425 p.n.e.) świątyni poświęconej Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym portyku kariatydy zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni, złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów, rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uważane jest za wzór doskonałości zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie wewnętrznej kolumnady zastosowano porządek joński. Innym przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa, w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim - do kolumnady zewnętrznej, wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów i Amazonek. W tym czasie powstał pierwszy kamienny teatr zwany teatrem Dionizosa.

W płaskorzeźbie osiągnięto pełnię doskonałości wyrażającą się w podporządkowaniu szczegółów całości kompozycji. Szczegóły płaskorzeźb były wykonywane z dużą dbałością o każdy detal, nawet od strony niewidocznej dla patrzącego. Rzeźby w tympanonie wykonane były w ponadnaturalnej wielkości. Umożliwiało to dokładne poznanie ukazywanej historii. Tematyka dekoracji nawiązywała do mitologii i miejscowej tradycji. Nowością zastosowaną przy budowie Partenonu było odchylenie postaci od głównej osi zerwanie z tradycją umieszczania głównego bohatera w centrum sceny. W kompozycji fryzu wewnątrz świątyni zachowany jest charakterystyczny dla sztuki greckiej rytm, harmonia, symetria. Została przełamana dotychczasowa zasada braku fizycznego kontaktu pomiędzy poszczególnymi postaciami. Wyraźniejsza jest ekspresja, ruch, ukazane są uczucia poszczególnych osób. W sposób realistyczny została ujęta budowa ciała. Dotyczy to także przedstawień kobiet. Przy dekoracji Partenonu po raz pierwszy został zastosowany tzw. styl mokrych szat. Mojry na przyczółku wschodnim, obecne przy narodzinach Ateny zostały pokazane w szatach oblepiających ciało. Dzięki temu artysta mógł ukazać jego piękno. Dekoracja przez pogłębienie fryzu stała się bardziej plastyczna. Inna technika została zastosowana przy wykonaniu reliefu zdobiącego Erechtejon. Użyto dwa rodzaje marmuru w kolorach szarym - dla tła i białym - do wyrzeźbienia postaci. Dzięki temu uzyskano nowe efekty kolorystyczne. Przy budowie balustrady ogradzającej świątynię Nike Bezskrzydłej - Apteros zastosowano dekorację, w której ukazano bogów w niespotykanych wcześniej pozach, bogów uchwyconych podczas wykonywania codziennych czynności, w nastrojach nieobcych zwykłym śmiertelnikom (np. "Nike rozwiązująca sandał" - na balustradzie świątyni Apteros, relief z ok. 460 p.n.e. zwany "Atena melancholijna", ukazujący zamyśloną boginię z głową wspartą na włóczni). W dekoracji zdobiącej najprawdopodobniej tron posągu nieznany z imienia artysta ukazał narodziny Afrodyty. Relief przedstawia najstarszy znany akt kobiety w sztuce greckiej - postać flecistki z płyty bocznej tronu. Innym, niespotykanym wcześniej elementem, jest pierwsza próba ukazania pejzażu. Artysta pod stopami niewiast towarzyszących Afrodycie wyrzeźbił kamyki. Płaskorzeźba datowana na ok. 460 p.n.e. zwana też "Tronem Ludovisi" (od miejsca znalezienia - w Villa Ludovisi w Rzymie). Tematem dekoracji świątyni Nike Bezskrzydłej była wojna stoczona z Persami, zatem była to temat nawiązujący do najnowszej historii. Relief pokazuje przygotowania do ofiary z okazji zwycięstwa i jej składanie. Rozwiązania zastosowane przy budowie Akropolu, zwłaszcza w rozwiązaniu fryzów w Partenonie, Erechtejonie i świątyni Nike Apteros były naśladowane przez innych twórców.

Do wybitnych twórców rzeźby monumentalnej należą Fidiasza i Poliklet. Największą sławą cieszył się Fidiasz. Był twórcą, który potrafił posługiwać się różnymi technikami. Jego dzieła to statyczne, pełne majestatu, monumentalne posągi bóstw. Cechuje je znakomite wyczucie proporcji i mistrzostwo wykonania. Jego dzieło - Zeus wykonany dla świątyni w Olimpie zaliczonyzostałdosiedmiucudówświata.
Poliklet z Argos, znany także z opracowania matematycznego kanonu ciała ludzkiego, przeszedł do historii jako twórca posągów atletów z brązu. Jest twórcą nowego schematu kompozycji ciała ludzkiego. Jego rzeźby ukazują postacie w pozycji tzw. kontrapostu. Cechuje je oparcie ciężaru ciała na jednej, wysuniętej do przodu nodze. Noga druga, wsparta na palcach, pozostaje nieobciążona. Podobnie ręce - przy obciążeniu nogi prawej, obciążona jest lewa ręka a prawa opuszczona swobodnie. Linia kręgosłupa tworzy lekko skrzywioną esowatą linię. Takie asymetryczne komponowanie postaci pozwoliło Polikletowi na ekspozycji muskulatury w obciążonych partiach ciała i przeciwstawieniu im zarysu mięśni w spoczynku. W posągach kobiecych Poliklet skrócił szaty do wysokości kolan oraz w posągach Amazonek obnażył piersi. Jego sposób ukazywania postaci wraz z matematycznym określeniem proporcji ciała stał się wzoremdonaśladowaniadlapóźniejszychtwórców.
Styl mokrych szat stosowany był także w rzeźbie pełnej. Przykładem takiego ukazania postaci jest posąg lecącej Nike odnaleziony w Olimpii. Nike wyrzeźbiona przez Pajoniosa z Mende z ok. 420 p.n.e. przedstawia boginię odzianą w szaty rozwiane wiatrem, przylegające mocno do ciała. Posąg ustawiony był na wysokim (9,0 m) postumencie. W ten sposób artysta osiągnął efekt "sfruwania" bogini z Olimpu.

Rozwój rzeźby wpłynął na architekturę sepulkralną. Stele nagrobne zdobione były wyidealizowanymi wizerunkami zmarłych. Na grobach pod koniec V wieku p.n.e. stawiano małe świątyńki wzorowane na architekturze sakralnej.

Malarstwo drugiej połowy V wieku p.n.e. zostało wzbogacone o nowy sposób przygotowywania farb, polegający na mieszaniu barwników z żółtkiem jaj. Wprowadzenie tej techniki przypisywane jest Agatarchosowi z Samos, zwanemu też Skenografos. Malarz ten przygotowywał dekoracje malarskie dla Ajschylosa. Perspektywę osiągał przy pomocy ustawionych w kilku poziomach ekranami z przedstawieniami figuralnymi. Postacie rysowane są przy użyciu kreski. Ten sposób uzyskania perspektywy nazwano skenografią. Apollodoros z Aten zastosował światłocień, jego obrazy wykonane barwnymi plamami, bez użycia tonów pośrednich, oglądane z oddalenia, stwarzały wrażenie trójwymiarowości. Perspektywa uzyskana przy zastosowaniu tej techniki nazywana jest skiagrafią. W malarstwie pojawił się pejzaż. W dziełach Agatarchosa jest występuje symbolicznie, zaznaczony jednym, charakterystycznym elementem. W malarstwie Apollodorosa użyty jest jako tło do pokazania postaci. Trzech wielkich następców Apollodorosa rozwinęło i wzbogaciło skiagrafię. Byli to: Zeuksis z Heraklei, Parrazjos z Efezu i Timantes z Kyntos. Tematyka malarstwa została wzbogacona o rodzajowe przedstawienia wątków mitologicznych, martwą naturę i erotyki. W malarstwie sceny i postacie przedstawiane są realistycznie. Biegłość techniki pozwalał nawet na iluzjonizm. Do anegdoty należy opis zlatujących się ptaków do namalowanych przez Zeuksisa "Winogron" oraz reakcji ludzi na widok namalowanej draperii na ścianie - "Zasłony" Parraziosa. Do najbardziej znanych obrazów Zeuksisa należy: "Rodzina centaurów", obraz namalowany dla Aten, ukazujący wzajemne przywiązanie, uczucia rodzinne, ciepło. Parrazjos znany jest z alegorycznych przedstawień pojęć i uczuć. Tematyka dzieł Timantesa związana jest z mitologią, najbardziej znany jego obraz nosi tytuł "Ofiara Ifigenii". Rosnące zainteresowanie malarstwem przejawiało się m.in. w organizowaniu publicznych wystaw, np. podczas rozgrywanych igrzysk olimpijskich.

Wraz z doskonaleniem warsztatu malarstwa monumentalnego i sztalugowego, w malarstwie wazowym zachodzą także zmiany. Przede wszystkim doskonalona jest precyzja rysunku, proporcja i realizm ukazywania postaci. Malarstwo wazowe przejmuje też swobodę kompozycji, ukazywanie przeżyć bohaterów malowanych scen. Cechy te reprezentowane były w malarstwie czerwonofigurowym oraz w polichromicznej dekoracji lekytów białogruntowanych (związanych z kultem zmarłych), wypartych pod koniec V wieku p.n.e. przez lekyty zdobione reliefami.

Okres późnoklasyczny (404 - 323 p.n.e.)

Wojny peloponeskie przyczyniły się do osłabienia potęgi Aten. Osłabienie gospodarcze miało wpływ na rozwój sztuki tego rejonu. Jednocześnie nastąpiło znaczne ożywienie rejonu Azji Mniejszej. Milet, Halikarnas, Efez to tylko niektóre z miast przeżywających w zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej swój renesans. Pod wpływem myśli filozoficznej Platona i Arystotelesa artyści przywiązują coraz większą wagę do tego, co dotyczy spraw człowieka. Zmiany zachodzące w sztuce tego okresu nazywane są też często procesem laicyzacji. Faktycznie, nie wznoszono już tylu nowych świątyń a rzeźbiarze i malarze coraz częściej podejmują tematykę życia codziennego.

Architekci w budowlach wznoszonych porządku doryckim odchodzą od przestrzegania już nie zrozumiałej dla nich zasady tryglifów, proporcje świątyń są smuklejsze a wnętrza bardziej dekoracyjne. Częstym elementem są półkolumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek joński przeżywa swój renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznacza się tendencja wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach (np. świątynia Artemidy w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu, świątynia Apollina w Didymie). Upowszechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli - tolos, wznoszony na planie koła w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku korynckim kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych, na terenach Azji Mniejszej wznoszono monumentalne grobowce. Najbardziej znanym przykładem tego typu budowli jest grobowiec władcy Karii Mauzolosa w Halikarnasie (Mauzoleum w Halikarnasie), zaliczone do siedmiu cudów świata. Rozpowszechniono także poza terenami Jonii budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw. pomniki honoracyjne. Jedyny, zachowany na miejscu zbudowania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to budowla w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10,0 m podium, otoczona półkolumnami w porządku korynckim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. (Lizokrates w ten sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach). W budownictwie świeckim wznoszono gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megalopolis), magazyny (np. Skeuoteka - arsenał floty ateńskiej w Pireusie), rozbudowano też teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e.).

Do najwybitniejszych rzeźbiarzy okresu późnoklasycznego należą: Lizyp z Sykionu, Skopas z Paros, Praksyteles.

Praksyteles (370 - 330 p.n.e.) był twórcą wyrastającym z tradycji attyckich. Jego rzeźby to wizerunki "pięknych bogów". Rzeźbiarz przedstawiał postacie greckich bogów jako młodych, pięknych osób o trochę sennym, zamyślonym spojrzeniu. Kompozycja dzieł Praksytelesa nawiązuje do kanonów Polikleta. Artysta nieco inaczej rozkłada ciężar ciała swoich postaci, przez co linia kręgosłupa zostaje bardziej wygięta. Jednocześnie stosowane przez niego proporcje wysmuklają sylwetkę, miękka linia i dbałość o detal nadaje jego dziełom elegancką formę pełną zmysłowego piękna. Uczłowieczonym wizerunkom greckich bogów nie była obca zabawa, zmęczenie, codzienne czynności (np. "Afrodyta Knidyjska" z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej). Rzeźba ta, to pierwszy w sztuce greckiej akt bogini. Po jej wykonaniu, artysta został skarżony o świętokradztwo. Jednocześnie posąg stał się najbardziej popularnym i najczęściej kopiowanym dziełem tego rzeźbiarza.
Lizyp (350 - 300 p.n.e.), nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego przeszedł do historii jako najbardziej wszechstronny rzeźbiarz tego okresu. Mistrz techniki brązownictwa. Twórca nowego kanonu ciała ludzkiego o proporcjach smuklejszych niż kanon Polokleta, autor posągów atletów (np. "Apoksyomenosa"), herosów, bogów i ludzi wprowadził też wieloplanową kompozycję w rzeźbie. Kontrapost w jego pomników jest mocniej zaakcentowany, praca mięśni ukazana bardziej realistycznie niż w dziełach Polikleta. Jednocześnie twarze rzeźbionych postaci ukazują ich stany psychiczne i fizyczne. Jest twórcą pomnika ukazującego dwudziestu pięciu dowódców poległych w bitwie pod Granikiem, licznych portretów Aleksandra Wielkiego, w tym pomnika przedstawiającegoAleksandrawsceniepolowanianalwa.
Trzeci wielki rzeźbiarz i architekt tego okresu, Skopias (370 - 330 p.n.e.), przeszedł do historii jako twórca najbardziej ekspresyjnych w wyrazie postaci. Do jego ulubionych tematów należały dramatyczne chwile z życia bohaterów greckiej mitologii. Pozwalało to na ukazanie silnych doznań i gwałtowności ruchu. Znana z rzymskich kopii postać menady została pokazana w chwili ekstazy spowodowanej oszołomieniem winem, ziołami i silnym podnieceniem. Relief zdobiący świątynię Ateny Alea w Tegei opowiada o tragicznych losach Meleagra podczas łowów na dzika kalidońskiego, płaskorzeźby na ścianach Mauzoleum w Halikarnasie to sceny walkiGrekówzAmazonkami.
Oczywiście, wymienieni twórcy nie byli jedynymi znanymi rzeźbiarzami tego okresu. Leochares jest autorem znanych z rzymskich kopii dzieł: Apollo Belwederski, Diana Wersalska. Lizystratos, brat Lizypa, rozwinął realistyczną sztukę portretową. (Był inicjatorem tworzenia odlewów gipsowych portretowanych osób). Relief upowszechnił się w sztuce sepulkralnej. Coraz częściej wykonywano sarkofagi skrzyniowe o ścianach zdobionych scenami o tematyce mitologicznej, batalistycznej lub związanych z obrzędami pogrzebowymi. Nadal wykonywano stele nagrobne zdobione płaskim reliefem. Nowością były marmurowe lektyty o wysokości ok. 2,0 m, o dekoracji rzeźbiarskiej (ten typ pomników nagrobnych upowszechnił się w Attyce w IV wieku p.n.e., w III wieku p.n.e. nie był już spotykany).

Malarstwo w okresie późnego klasycyzmu osiągnęło swój szczytowy rozwój. Przyczyniła się do tegotzw.szkoła sykiońska wraz ze swoimi przedstawicielami: Pamfilosem, Melantiosem,Pausiasem i Apellesem oraz szkoła attycka, reprezentowana przez Eufranosa, Nikiasza i Filoksenosa (twórca obrazu bitwy pod Issos, znanej z kopii mozaikowej znalezionej w Pompejach). Pamfilos, nauczyciel Apellesa i twórca szkoły sykońskiej był malarzem sięgającym do tematyki mitologicznej i historycznej. Jemu przypisywana jest działalność, która doprowadziła do wprowadzenia nauki rysunku do szkół hellenistycznych. Imię Pauzjusza wiązane jest z opracowaniem techniki enkaustycznej, polegającej na zastosowaniu gorącego wosku do sporządzania farb. Farby te nakładano na gorąco a następnie polerowano. Pozwalało to na osiągnięcie bogatszych efektów malarskich. Najsławniejszy malarz tej epoki to Apelles z Kolofonu. Był znanym portrecistą, malarzem scen mitologicznych, historycznych i rodzajowych. Mimo stosowania czterech kolorów dążył do uzyskania pośrednich odcieni (słynne były jego odcienie bieli i różu). Nadworny malarz Aleksandra Wielkiego, specjalizował się w portretach znanych osób o pogłębionym studium psychologicznym postaci. Był malarzem realistycznym, twórcą licznych personifikacji pojęć (np. szczęście, potwarz). Najsłynniejszym jego dziełem była Afrodyta Anadyomene (wynurzająca się z morza) namalowana dla Kos.

Pod wpływem malarstwa kształtowała się też sztuka mozaikarska. Szczególny jej rozkwit nastąpił w Macedonii. W tamtejszych rezydencjach gliniane posadzki początkowo zdobiono i wzmacniano kamyczkami, które zaczęto układać początkowo w proste, geometryczne wzory. Z czasem tematyka została wzbogacona o sceny inspirowane innymi dziedzinami sztuki, przede wszystkim przedstawieniami malarskimi. W dekoracjach figuralnych najczęściej spotykane były sceny mitologiczne, batalistyczne, polowań i walki zwierząt.

W malarstwie ceramicznym połączono technikę czerwonofigurową z barwną polichromią szczegółów wykonywana w kolorach: białym, błękitnym, różowym i złotym (tzw. styl kerczeński). Rozwinęły się też ośrodki ceramiczne położone na południu Italii (w Kampanii, Lukanii, Apulii). Cechą charakterystyczną ceramiki produkowanej w tych ośrodkach była bogata ornamentyka, dążenie do przepychu w wieloosobowych kompozycjach burleskowych czy komediowych. Apulia zasłynęła z waz w stylu gnathia, pokrytych czarną polewą o jednostronnej dekoracji kontrastującej z tłem.

SpadekpostarożytnejGrecji

Grecja jako starożytna cywilizacja zostawiła nam po sobie ogromny spadek. Często używając niektórych zwrotów, np. lakonicznego wyrażenia „polskie Termopile”, nie zdajemy sobie sprawy, że pochodzą one z Grecji. Tak samo jest z teatrem, który wykształcił się podczas Dionizji, a jak teatr, to również i dramat. Spuścizną literatury greckiej jest także historiografia Herodota czy Tukidydesa. Dzisiejsze dziedziny filozoficzne również są tworem starożytnych Greków. Odziedziczyliśmy po nich również igrzyska olimpijskie, które nie mają co prawda takiego znaczenia jak w starożytności, ale i tak są największą imprezą sportową na świecie. Najwięcej jednak zawdzięczamy Grekom w dziedzinie demokracji. Ten ustrój polityczny jest jednym z najstarszych, a u progu trzeciego tysiąclecia jest przyjęty przez najwięcej państw i choć jest dość skomplikowany, występuje powszechnie, gdyż daje władzę w ręce ludu.
Po Grecji odziedziczyliśmy znacznie więcej i można powiedzieć, że nie jesteśmy pierwsi, dla których ta kultura stała się „parenetycznym” wzorcem. Przecież sam Aleksander Wielki, a później liczni pisarze, naukowcy, filozofowie, rzeźbiarze, humaniści, politycy, twórcy teatru, aktorzy i inni ludzie podziwiali ten zarodek kultury europejskiej.

Erechtejon, joński portyk, Ateny Posąg Apollo Sauroktonosa autorstwa Praksytelesaz ok. 350 p.n.e., rzymska kopia (Luwr, Paryż)

Metopa z Partenonu, centaur zabijający Hermes zawiązujący sandał ok. 320 p.n.e., Lapitę (Muzeum Brytyjskie, Londyn) rzymska kopia rzeźby Lizypa (Luwr, Paryż)

---