AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

w WARSZAWIE

ZAMIEJSCOWY WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

w BIAŁEJ PODLASKIEJ

MIROSŁAW WIERZBICKI

KOORDYNACYJNE UWARUNKOWANIA EFEKTYWNOŚCI NAUCZANIA STUDENTÓW WYBRANYCH KONKURENCJI LEKKOATLETYCZNYCH

Praca magisterska

Wykonana pod kierunkiem

Dr.hab.prof.AWF

Jerzego Sadowskiego

W Katedrze Sportów Indywidualnych

W Zakładzie Lekkiej Atletyki

Biała Podlaska 2005

Nr albumu 3262

SPIS TREŚCI

Wstęp...........................................................................................

1. Problematyka w świetle piśmiennictwa

1. Koordynacyjne zdolności motoryczne w strukturze motoryczności człowieka....

2. Koordynacyjne uwarunkowania efektywności nauczania ruchu..........................

3. Z badań zależności efektywności nauczania ruchu.............................................

4. Cel pracy, hipotezy badawcze.............................................................................

2. Materiał i metody badań

2.1. Materiał badań.........................................................................................................

2.2. Metody badań..........................................................................................................

2.3.Organizacja badań...................................................................................................

3. Wyniki badań

3.1. Poziom koordynacyjnych zdolności studentów i studentek.....................................

3.2. Związek koordynacyjnych zdolności motorycznych z umiejętnościami technicznymi w grupie studentek....................................................................................

3.3. Związek koordynacyjnych zdolności motorycznych z umiejętnościami technicznymi w grupie studentów...................................................................................

4. Dyskusja..............................................................................

5. Wnioski................................................................................

Piśmiennictwo............................................................................

WSTĘP

Sprawność motoryczna dzieci i młodzieży należy do kluczowych zagadnień teorii oraz praktyki wychowania fizycznego i sportu. Cały czas jest też przedmiotem nieustających dyskusji oraz wielu prac naukowo - badawczych.

W dzisiejszych czasach właśnie wyspecjalizowane i wielostronne zdolności stają się coraz bardziej niezbędne w licznych dziedzinach życia człowieka. Wiele współczesnych nam zawodów w dużej mierze wymaga tzw. inteligencji ruchowej, wysokiej jakości i stabilności funkcji analizatorów, dynamicznego bogactwa sprawności koordynacyjnej. Prawdopodobnie w przyszłości wymagania w tym zakresie będą jeszcze bardziej wzrastać. Zakłada się, że człowiek XXI wieku zmuszony będzie kilkakrotnie zmienić rodzaj wykonywanej pracy zawodowej i w związku z tym opanować za każdym razem zespół nowych umiejętności, także umiejętności ruchowych, opartych głównie na koordynacyjnych możliwościach.

Wysoki poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych to również gwarancja bezpiecznego postępowania i zachowania ruchowego, a więc i skutecznego zapobiegania rozlicznym wypadkom w złożonych sytuacjach życiowych. Fakt ten ma ogromne znaczenie w świetle danych stawiających nasz kraj pod względem liczby wypadków i urazów - szczególnie wśród dzieci - do niechlubnej europejskiej czołówki.

Bardzo ważną rolę koordynacyjnego czynnika odgrywa w zwiększaniu efektywności procesu wychowania fizycznego oraz szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. Koordynacyjne zdolności motoryczne wyznaczają bowiem w zdecydowany sposób szybkość i jakość uczenia się motorycznego, doskonalenie i stabilizację sportowych umiejętności techniczno - taktycznych oraz ich adekwatne wykorzystanie w stosunku do zaistniałych sytuacji i warunków.

Na przestrzeni ostatnich kilku lat dokonał się ogromny postęp w sporcie wyczynowym. Sportowcy osiągają wyniki wczoraj jeszcze nieosiągalne, dziś są już faktem, ponad to liczba zawodników uzyskujących najlepsze rezultaty stale wzrasta. Treningi powstają przy współpracy różnych specjalistów i naukowców. Poszerzająca się ciągle wiedza o sportowcach znajduje odbicie w treningu. Tworzą się nowe metody, które często okazują się pożyteczne w codziennej pracy treningowej. Ciągle wzrastające wymogi sportu wyczynowego zmuszają do stosowania, bardziej zróżnicowanego postępowania w diagnostyce oraz doskonaleniu różnych elementów treningu sportowego. Bez wątpliwości jednym z tych elementów są zdolności koordynacyjne. Wykazano, że dopiero wysoki poziom specjalnych aspektów sprawności koordynacyjnej i ich powiązanie w optymalny układ strukturalny pozwala na uzyskanie mistrzostwa sportowego.

W ostatnich latach spostrzega się coraz większy wzrost zainteresowania tym problemem, o czym świadczą najnowsze osiągnięcia naukowe wielu badaczy z kraju i zagranicy. Jednak pomimo niezaprzeczalnego postępu w poznaniu koordynacji, to w dalszym ciągu spora część wiedzy posiada hipotetyczny charakter a duża liczba nie opracowanych i tzw. otwartych problemów znajduje się w empirycznym stadium poznania.

W niniejszej pracy starałem się przedstawić poziom zdolności koordynacyjnych w określonej grupie, w tym przypadku byli to studenci i studentki III roku wychowania fizycznego w ZWWF w Białej Podlaskiej, celem przedstawienia wpływu na efektywności nauczania wybranych konkurencji lekkoatletycznych.

 ROZDZIAŁ I

PROBLEM W ŚWIETLE PIŚMIENNICTWA

1. Koordynacja zdolności motorycznych w strukturze motoryczności człowieka.

1. Miejsce koordynacyjnych zdolności w strukturze motoryczności.

W kompleksie potencjalnych właściwości organizmu decydujących o poziomie

sprawności motorycznej człowieka szczególna rola przypada koordynacyjnym

zdolnościom motorycznym (KZM). Są one bowiem niezbędnymi uwarunkowaniami

każdej postaci czynności ruchowej i w decydującej mierze wyznaczają efektywność

działań i zachowań motorycznych jednostki. Nie bez znaczenie jest również fakt, że

wysoki poziom rozwoju motorycznej koordynacji koreluje znacząco z wysoką sprawnością intelektualną.

Zainteresowanie tematyką KZM związane jest z faktem, iż w warunkach postępujących przemian techniczno - cywilizacyjnych rośnie wydatnie znaczenie takich możliwości człowieka jak: właściwa orientacja w przestrzeni i w czasie, dokładne różnicowanie ruchów w zakresie przestrzenno - czasowo - dynamicznym, szybkie reagowanie na różne sygnały, zachowanie równowagi w warunkach statycznych i dynamicznych, racjonalne dostosowanie działań ruchowych do zmieniających się warunków i sytuacji, integracja przestrzenno - czasowych i dynamicznych parametrów ruchu oraz jego rytmizacja.

Zdolności motoryczne to kompleksy indywidualnych właściwości psychofizycznych (predyspozycji) rozwijających się na podłożu wrodzonych cech genetycznych, które warunkują jakość przebiegu i efekt końcowy czynności ruchowej (Raczek,1990). Specyfikę określonych zdolności motorycznych wyznacza w głównej mierze charakter ich biologicznego podłoża (predyspozycji, które je tworzą). (Raczek, 1991; Szopa, 1998). Powyższe definicje pozwalają przyjąć, że potencjał motoryczny człowieka określa jakość procesów (Raczek, 1986):

• informacyjnych (sterowanie i regulacja),

• energetycznych (przemiana materii),

• orientacyjnych (procesy percepcyjne, kognitywne i mnemoniczne),

• stymulacyjnych (procesy motywacyjne, emocjonalne i wolicjonalne).

Przedstawione założenia pozwalają na podstawie kryterium dominanty określonych predyspozycji w tworzeniu zdolności, wyróżnić trzy ich grupy:

• zdolności kondycyjne (energetyczne) - składają się na nie głównie predyspozycje energetyczne i morfo - strukturalne.

• zdolności koordynacyjne (informacyjne) - tworzą je w przewadze neuro - sensoryczne i psychiczne.

• zdolności kompleksowe (hybrydowe) - bez wyraźnej dominanty udziału predyspozycji z wymienionych grup (Raczek, 1990).

W innej popularnej w kraju klasyfikacji zdolności, opartej także o kryterium ich biologicznego podłoża, wyróżnia się obok zdolności siłowych, wytrzymałościowych i szybkościowych jako specyficzną grupę, także zdolności koordynacyjne (Szopa, 1992).

Przedstawione koncepcje klasyfikacji zdolności znalazły potwierdzenie w wynikach badań naukowych takich badaczy jak: Szopa 1988; Szopa, Wątroba 1992; Mynarski 1995; Gierat 1996; Górska 1997. Wykazały one m.in., że różne przejawy tzw. Koordynacji ruchów w wychowaniu fizycznym, sporcie, pracy zawodowej czy w życiu codziennym uwarunkowane są przez nader specyficzne i różnorodne właściwości organizmu związane głównie z funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego (CUN). Takie podejście pozwala koordynacje motoryczna rozpoznawać co najmniej w dwóch znaczeniach:

• jako proces, czyli funkcjonalny system sterowania i regulacji organizacji informacji czynności ruchowej.

• jako zdolności, czyli konstrukty określające względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu procesów regulacyjnych. Odzwierciedlają one złożony system funkcjonalnych uwarunkowań leżących u podstaw realizacji motorycznych działań o identycznych wymaganiach koordynacyjnych (Raczek 1991, Mynarski 1992, Wyżnikiewicz - Kopp 1992, Mnarski 1995).

1.1.2. Charakterystyka koordynacyjnych zdolności motorycznych.

Organizm człowieka został genetycznie zaprogramowany na aktywny styl życia, tak więc ruch jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego. Niestety człowiek zaczął sam działać przeciwko sobie prowadząc nieodpowiedni dla swojego organizmu styl życia. W wyniku, czego doszło do niedoboru ruchu, czyli hipokinezji, a to z kolei wespół z innymi negatywnymi czynnikami wywołuje wiele chorób cywilizacyjnych. Ludzkiemu organizmowi niezbędny jest znaczny wysiłek fizyczny o dużej intensywności, ale trzeba dochodzić do tego stopniowo. Ruch jest uniwersalnym przejawem każdego żywego organizmu, bez którego nie ma życia. Ruch stymuluje zarówno rozwój fizyczny i motoryczny jak i funkcjonalny i psychiczny. Rozwój i doskonalenie się człowieka zależy od ruchu. Dlatego też mówi się o uniwersalności i wszechstronności wpływu ruchów na człowieka. Rzeczą oczywistą jest, że najbardziej złożone ruchy występują w sporcie, gdzie uwarunkowane są one na osiągnięcie maksymalnych, czyli rekordowych wyników. Takie ruchy wymagają przejawiania najwyższego poziomu koordynacji ruchowej.

W teorii i praktyce wychowania fizycznego oraz sportu stosuje się dwóch pojęć: koordynacji ruchowej i zdolności koordynacyjnych. W praktyce tych pojęć używa się zamiennie, ponieważ różnica między nimi jest mało znacząca. Pojęcie zdolności koordynacyjnie podkreśla ich wrodzony charakter natomiast koordynacja ruchowa akcentuje zewnętrzny sposób jej przejawiania się. Nie zaprzecza to jej genetycznego uwarunkowania. Pojęcie zdolności koordynacyjne jest mało precyzyjne, ponieważ może ono też oznaczać tzw. koordynację wewnętrzną człowieka, czyli wewnątrz mięśniową, międzymięśniową, jak też występującą między poszczególnymi układami organizmu, np. układem sercowo - naczyniowym i oddechowym. W związku z tym dla ścisłości pojęciowej winno się je nazywać koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi.

Uważa się, że koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności centralnego układu nerwowego. Jest więc, mocno uwarunkowana genetycznie, a jednocześnie podlega istotnym zmianom pod wpływem otaczającego środowiska. Maksymalny jej rozwój następuje tylko w przypadku, gdy osobnik poddany zostanie racjonalnym, systematycznym i ukierunkowanym zabiegom. Zabiegi te powinny być zlokalizowane we właściwym czasie rozwoju osobniczego. Zakłada się, że między 7 a 12 rokiem życia winna występować narastająca intensyfikacja ich kształtowania. Rozwój koordynacji w późniejszych latach osobnika wymaga więcej czasu i nie zawsze jest tak efektywny.

Jakość ruchów pośrednio świadczy o sprawności centralnego układu nerwowego i jego przejawach. Mając to na uwadze, koordynacja ruchowa jawi się jako zdolność integrująca przejawianie się innych zdolności lub też organizator ich współdziałania podczas wykonywania rozmaitych czynności motorycznych. W związku z tym można nazwać ją super cechą (Starosta, 1989) a raczej super zdolnością lub jak niektórzy autorzy to określili cechą fenomenalną (Hirtz, 1989).

Ruch zawsze realizowany jest w zgodzie z wcześniej przygotowanym programem. Wykonania ćwiczenia w rzeczywistości uzależnione jest od powstania takiego programu w wyobraźni ćwiczącego. Im więcej informacji uzyska ćwiczący, tym lepsze może być wykonanie przez niego ćwiczenia.

Przedstawiciele odmiennych dyscyplin naukowych w różny sposób definiowali koordynację ruchową, także w piśmiennictwie mało precyzyjnie określono pojęcie koordynacji ruchowej, natomiast bardziej dokładnie zdefiniowano zwinność. Przez długi okres czasu stosowano definicję N. Zimkina i in.: Zwinność w działalności ruchowej charakteryzuje zdolność człowieka do wykonywania złożonych w sensie koordynacyjnym aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych dokładnie skoordynowanych ruchów na inne i zdolność do szybkiego tworzenia nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań w związku ze zmieniającą się sytuacją. (1955,76) Na podstawie powszechnie stosowanych wówczas definicji uogólniając je W. Farfel uznał przestrzeń, czas i warunki za główne mierniki zwinności. Na potwierdzenie tej teorii w następujący sposób określił zwinność: Ruchy zwinne - to ruchy niezwykle precyzyjne w zakresie swej przestrzennej dokładności, przestrzennego skoordynowania, a wraz z tym dokładnie mieszczące się w określonych, często bardzo wąskich ramach czasowych. Przy czym, dokładność przestrzenna i czasowa oraz harmonia ruchów przejawiają się nie tylko ścisłych standardowych warunkach, ale też w zmiennych. (Farfel, 1960,259) Mając na uwadze tą definicję, W Farfel podzielił ćwiczenia na trzy stopnie złożoności odpowiadające poziomom koordynacji, gdyż w tak szerokim ujęciu zwinność można utożsamić z koordynacją. Podział ten stanowi przejrzystą klasyfikację ćwiczeń motorycznych według stopnia ich koordynacyjnej złożoności.

Koncepcję swoją W. Farfel zaprezentował przeszło 40 lat temu (1960) i nie spotkała się ona wówczas ze szczególnym zrozumieniem i przez wiele lat była nieznana na arenie międzynarodowej. Popularność uzyskała dopiero po prezentacji jej w postaci trzypiętrowego gmachu z 10 stopniową skalą złożoności ćwiczeń (Starosta, 1986). Potem do tej konstrukcji niektórzy utworzyli teoretycznie nieuzasadnione dodatkowe piętro - dokładność + zmienność (Raczek, Mynarski, 1992) nie powołując się ani na W. Farfela jako autora koncepcji, ani też jej graficznego interpretatora, a raczej kontynuatora poszerzającego koncepcję. Jednak to dodatkowe piętro tylko burzy przejrzystość koncepcję W. Farfela i jest nietrafionym zbiegiem metodycznym, bo jeśli nauczany nie potrafi połączyć dokładności ruchu z szybkością i zmiennością warunków winien powrócić do wykonywania ćwiczeń na wyższym poziomie.

Wyraźnym i twórczym poszerzeniem koncepcji W. Farfela było również dostrzeżenie, że umożliwia ona tok badania różnych zagadnień koordynacji, jak też tworzy systematykę nauczania ćwiczeń ruchowych. Co oznacza, że najpierw należy uczyć dokładnego wykonywania techniki ćwiczenia, później zachowując dokładność ruchów wykonujemy je szybko, wreszcie, po opanowaniu takiego sposobu wykonywania ćwiczenia przechodzimy do realizacji go w zmiennych warunkach. W. Starosta (1988) w ramach wzbogacenia koncepcji W. Farfela zaproponował podział dyscyplin sportowych według technicznej złożoności ich podstawowych roboczych ruchów. Na najniższym poziomie znalazły się dyscypliny wymagające dokładnej techniki podstawowych ruchów i wykonania ich według wzorca np. strzelanie z pistoletu. Drugi poziom występuje w dyscyplinach wymagających dokładności ruchów w minimalnym lub optymalnym (limitowanym) czasie, czyli - szybko. Najwyższy a mianowicie trzeci poziom charakteryzuje ruchy wykonywane dokładnie, szybko i w zmiennych warunkach. Takie ruchy robocze występują w dużej liczbie w grach sportowych i sportach walki. W. Farfel nie przewidział żadnej z tych trzech możliwości w związku z tym stanowią one oryginalny wkład do teorii nauczania ruchów i klasyfikacji dyscyplin sportowych.

Przyjmuje się, iż koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności centralnego układu nerwowego. W związku z tym jakość ruchów może świadczyć o sprawności tego układu. Do racjonalnych zaliczyć należy ruchy skierowane na osiągnięcie wytyczonego celu. Ich wykonanie możliwe jest dzięki precyzyjnemu sterowaniu układem nerwowym. Prawie każdy ruch wykonywany jest zgodnie z wcześniej przygotowanym programem. Skomplikowane ćwiczenia, angażujące więcej części ciała, wymagają wyższego poziomu koordynacji ruchowej, czyli doskonalszego zgrania ruchów poszczególnych części ciała w czasie i w przestrzeni. Tylko zdrowy człowiek jest w pełni przejawiać się ruchem. Ruchy chorego człowieka są już niedokładne i nieharmonijne. Im poważniejsza choroba, tym gorsza jest ich jakość. Na podstawie jakości ruchów możemy diagnozować stan zdrowia człowieka. Jest to bardzo ważny, ale mało jeszcze wykorzystywany wskaźnik oceny stanu zdrowia. Coraz częściej używa się testy motoryczne dla określenia stopnia uszkodzenia centralnego układu nerwowego (Starosta,1996).

Istnieje wiele prób schematycznego przedstawienia przejawów czy też poprawnej, elementów składowych koordynacji i ich wzajemnej współzależności.

Koordynację ruchową można podzielić na wrodzoną lub nabytą. Wrodzona koordynacja ruchowa może mieć postać ogólnej i szczegółowej. Wysoki poziom ogólnej zapewnia sprawniejszy rozwój szczegółowej. Szczegółowa, zwana specyficzną, może być jednostronna i wielostronna. Podłożem każdej postaci sprawności fizycznej, ogólnej czy specjalnej jest koordynacja wrodzona. Koordynacja ruchowa jest pojęciem bardzo obszernym ujmującym w sobie wiele innych bardziej szczegółowych m. in. zwinność, zręczność.

Jedną z ciekawszych koncepcji była koncepcja W. Zaciorskiego (1970), który cechy podzielił na klasyczne, czyli siła, szybkość, wytrzymałość, i uwzględnił też gibkość, zwinność i inne. W tych ostatnich znalazły się: równowaga, czucie przestrzeni, racjonalne rozluźnienie mięśni. W ten sposób W. Zaciorski z ponad 30 letnim wyprzedzeniem wyróżnił aż 3 podstawowe zdolności koordynacyjne. Z perspektywy tych minionych przeszło 30 lat struktura prezentowana przez W. Zaciorskiego była najbardziej zbliżona do współczesnych koncepcji koordynacji ruchowej.

W późniejszym okresie, w przejawach koordynacji dostrzegano właściwości: strukturalne, dynamiczne, nastawienia psychicznego i inne. Między strukturalnymi uwzględniono fazową strukturę ruchu, a także różne przejawianie się harmonii ruchów. W ramach właściwości dynamicznych znalazły się: rytm ruchu, jego płynność i elastyczność, przenoszenie lub transmisja. Do właściwości nastawienia zaliczono: dokładność ruchów oraz ich przewidywanie. Wśród innych właściwości znalazły się: równowaga, orientacja czasowo - przestrzenna i wyrażenia mięśniowo - stawowe.

Od przeszło 30 lat (Kundlach,1970) ugruntowywał się podział zdolności motorycznych na koordynacyjne (uwarunkowane procesami sterowania i regulacji ruchami) i kondycyjne (zdeterminowanie procesami energetycznymi). W skład zdolności kondycyjnych wchodzą: siła, szybkość, wytrzymałość.

Wszystkie zdolności koordynacyjne występuję w trzech strukturalnie zróżnicowanych zestawach: uczenia się, regulacji ruchami i sterowania oraz adaptacji motorycznej. Z najobszerniejszym zestawem zdolności uczenia się łączą się wszystkie zdolności koordynacyjne, z zestawem sterowania ruchami - przede wszystkim zdolności związane z wykonywaniem ruchów standardowych, natomiast z zestawem adaptacji motorycznej - zdolności określające możliwości dostosowania ruchów do zmieniających się warunków i sytuacji.

Również zdarzały się próby ułożenia zdolności koordynacyjnych według ich hierarchii (Hertz, 1985; Willimczik, Roth, 1983) w układzie zamkniętym i otwartym (Rieder,1987). Interesująca była hierarchia i współzależność pięciu podstawowych zdolności koordynacyjnych zaproponowanych przez P. Hertza (1985) dla potrzeb szkolnej kultury fizycznej, czyli niezbędne w późniejszym życiu każdego człowieka. W niej przejawianie się zdolności do orientacji przestrzennej i kinestetycznego różnicowania ruchu opierało się na informacjach pochodzących z wyrażeń orientacyjno - kinestetycznych towarzyszących sterowaniu ruchem.

Kolejnym rodzajem koordynacji łączy się ze zdolnością do wykonania ruchów w warunkach ograniczonego czasu - koordynacja szybka - i z realizacją bardzo dokładnych ruchów - koordynacja wolna. Według klasyfikacji W. Farfela koordynacja szybka wymagająca wykonania dokładnych ruchów w minimalnych jednostkach czasu występuje na drugim poziomie kondygnacji, a w sytuacji, kiedy tego rodzaju ruchy realizować trzeba w zmiennych warunkach, wówczas w trzecim. Najwyższy poziom koordynacji szybkiej niezbędny jest w ćwiczeniach wykonywanych w zmieniających się warunkach, czyli charakterystycznych dla gier sportowych i sportów walki. W przypadku koordynacji wolnej związana jest ona z dużą dokładnością ruchów i ich wykonywaniem według ściśle określonego wzorca (np. elementy gimnastyki artystycznej).

Koncepcja H. Gundlacha (1970) jak na tamte czasy była kontrowersyjna i wymagała dużej odwagi, aby ją zaprezentować. Jej ważną istotę stanowiło ustawienie na tym samym poziomie zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych. Po upływie 25 lat pojawiła się nowa koncepcja bardziej odpowiadająca współczesnej wiedzy o motoryce człowieka. W oparciu o nią powstał schemat, w którym zdolności koordynacyjne znalazły się powyżej kondycyjnych, czyli zajęły należne im wiodące miejsce, a jako wspomagające pojawiły się zdolności kondycyjne i mieszane. Początkowo ideę tą przedstawiono odnośnie gier sportowych (Starosta, 1995), później poszerzono o sporty walki (Starosta, 1998), by na końcu rozpowszechnić ją na wszystkie dyscypliny sportowe (Starosta, 1999, 2000).

Koncepcja ta przyniosła następujące zmiany:

1. w zasadniczy sposób zmieniła dotychczas funkcjonującą koncepcję H. Gundlacha o równorzędnym znaczeniu zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych;

2. jako wiodące czy też nadrzędne przyjęła zdolności koordynacyjne przejawiające się w oparciu o zdolności kondycyjne;

3. powiększyła podawaną dotychczas liczbę zdolności koordynacyjnych do jedenastu;

4. wprowadziła nową i trudną do sklasyfikowania grupę mieszanych zdolności motorycznych, czyli takich, w których przejawia się jednocześnie zdolności koordynacyjne lub też 2 - 3 kondygnacji;

5. w ramach nich wyróżniono nową kategorię mieszanych zdolności motorycznych, czyli wytrzymałość koordynacyjną przejawiającą się m. in. w łyżwiarstwie i wrotkarstwie figurowym przy wykonywaniu programów, a także w sportach walki i grach sportowych. W tych dyscyplinach w długim okresie czasu przejawić trzeba rozmaite zdolności koordynacyjne tworzące m. in. dokładność ruchów;

6. do zdolności kondycyjnych zaliczono gibkość przejawiającą się prawie zawsze (gibkość dynamiczna) równolegle i innymi motorycznymi zdolnościami kondycyjnymi. Jednocześnie ma ona wpływ na efektywność ich przejawiania się, wręcz niemożliwe jest np. rozwinięcie wysokiej szybkości lokomocyjnej w biegu na krótkim dystansie czy przez płotki nie przejawiając gibkości stawów biodrowych umożliwiających wykonywanie długich kroków biegowych;

7. wśród mieszanych zdolności motorycznych wymieniono skoczność, która według niektórych autorów jest wypadkową zdolności: siłowych, szybkościowych i koordynacyjnych (Bobbert, Schenau, 1988; Radzińska, Starosta, 2002).

Reasumując wyżej wymienione fakty zrozumiałym staje się, że koncepcja ta wnosi wiele nowych treści i w zasadniczy sposób zmienić może dotychczasowy system szkolenia sportowego. Równie ważne jest to, iż umożliwia zmniejszenie stosowanych obciążeń treningowych zwiększając ich efektywność. Dodatkowo, ułatwia lepsze wykorzystanie potencjału zdolności motorycznych zawodnika, czyli osiągnięcie lepszego rekordu życiowego nie narażając go na nieudane i ryzykowne eksperymenty. Realizacja nowej koncepcji w praktyce nie naraża na utratę zajmowanej dotychczas pozycji przez zawodnika. Wynika z tego, że jest to opłacalny eksperyment o przewidywalnych pozytywnych efektach.

Jak do tej pory zebrano bogatą wiedzę o istocie i charakterze specyficznych zdolności koordynacyjnych. Poniżej przedstawię ich opisową charakterystykę na podstawie opracowań: Ljacha (1989), Raczek (1991), Raczek i Mynarski (1992), Wyżnikiewicz - Kopp (1992), Mynarskiego (1995), Jurasa, Maśkiewicza (1998).

ZDOLNOŚĆ KINESTETYCZNEGO RÓŻNICOWANIA - warunkuje wysoką dokładność i ekonomie wykonania całych ruchów jak i oddzielnych faz cyklu ruchowego. Jej istota polega na przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach (komponenty przestrzenne), stanie napięcia zaangażowanych mięśni (komponenty siłowe) oraz prędkości (tempie) ruchów (komponenty czasowe). Jej podstawą jest, zatem precyzyjne postrzeganie parametrów siły czasu w toku czynności motorycznej pod kątem najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego. To precyzyjne ,,wyczuwanie” pozwala na właściwe dozowanie impulsów sterujących (np. regulowanie napięć i rozluźnień mięśniowych) umożliwiających optymalny przebieg czynności ruchowej, np. dokładne podanie piłki na określoną odległość, utrzymanie odpowiedniego tempa biegu, itp. Także precyzyjne ,,dostrajanie`' ruchów rąk, nóg i głowy (mała motoryka), najczęściej określane pojęciem zręczności czy tez zdolnością rozluźniania mięśni, stanowią szczegółowe odmiany (formy) zdolności różnicowania. Daugs i Blischke (1984) tłumaczą, iż rola analizatora kinestetycznego polega na przetwarzaniu bodźców płynących z proprioreceptorów znajdujących się w mięśniach, więzadłach i stawach na informacje dotyczące ustawienia kątów stawów i położenia kończyn względem siebie oraz tułowia (tzw. zmysł położenia); kierunku i szybkości ruchów kończyn (zmysł ruchu); oporów, które trzeba pokonać lub wytrzymać żeby wykonać ruch lub utrzymać właściwe położenie ciała lub kończyn (zmysł siły). Wyżnikiewicz - Kopp (1992) podkreśla, że wyrobienie tych ,,zmysłów'' umożliwia m.in. wykonywanie ruchów sportowych niewidomym. Różnicowanie kinestetyczne posiada specyficzny charakter w każdej dyscyplinie sportu. Wyspecjalizowane wrażenia i spostrzeżenia w treningu sportowym nazywane są ,,czuciem'', np. czasu - w biegach, kolarstwie, pływaniu; lodu - saneczkarstwie, łyżwiarstwie; piłki - w grach sportowych; śniegu - w narciarstwie; przyrządów - w gimnastyce; broni - w szermierce; wody - w pływaniu itp. Wynika z tego, że zdolność do różnicowania przestrzennych siłowych i czasowych parametrów całych ruchów lub ich części posiada swoisty charakter i rozwija się specyficznie w zależności od dyscypliny sportu. Kryteriami oceny omawianej zdolności są przede wszystkim: dokładność (precyzja) i ekonomia działania ruchowego.

ZDOLNOŚĆ ORIENTACJI CZASOWO PRZESTRZENNEJ determinuje ona możliwości człowieka w zakresie dokładnej oceny położenia ciała i jego zmian w stosunku do punktu odniesienia (pola działania lub poruszającego się obiektu) oraz realizowania ruchu w żądanym kierunku. Zdolność ta łączy w sobie percepcję i działanie motoryczne a jaskrawym przykładem jej uzewnętrzniania się jest np.. w gimnastyce, skokach do wody i łyżwiarstwie figurowym. Orientacja w przestrzeni nierozerwalnie łączy się także z postrzeganiem czasowych parametrów ruchu i ich zmian. Poziom i rozwój opisywanej zdolności zależy od szybkości oceny i kontroli przestrzennych warunków działania, która dokonuje się na podstawie współdziałania wielu analizatorów, głównie wzrokowego i słuchowego. W sporcie zdolność ta bywa określana jako ,,czucie dystansu'' czy zdolność ,, wypełnienia przestrzeni''. W jednych dyscyplinach orientacja przejawiać się może w odniesieniu do stałych warunków, w innych z kolei w stosunku do poruszających się obiektów ( np. partner, piłka). Wśród kryteriów oceny tej zdolności wymienić należy oprócz ekonomi i precyzji także szybkość, celowość a także aktualność czasową.

ZDOLNOŚĆ ZACHOWANIA RÓWNOWAGI czyli pozycji w różnych położeniach ciała w czasie wykonywania ruchów ma ważne życiowo znaczenie gdyż nawet stosunkowo proste ruchy wymagają zachowania statyki ciała. Umożliwia ona utrzymanie zrównoważonej pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej, albo bezpośrednio po jej wykonaniu. Równowaga uzewnętrznia się w sposób zróżnicowany i specyficzny. W jednym przypadku trzeba ją zachować w pozycjach statycznych (stójki na rękach lub jednej nodze w gimnastyce) - mówimy w tym przypadku o równowadze statycznej. W innych sytuacjach zachowujemy równowagę w trakcie ruchów (ćwiczenia na równoważni, jazda na łyżwach) - podczas tych ćwiczeń mówimy o równowadze dynamicznej. Trzecia forma poczucia równowagi to żonglowanie (balansowanie) przedmiotami lub na przedmiotach. U podstaw tej zdolności leżą informacje pochodzące z analizatorów dotykowych, kinestetycznych (czucia głębokiego), optycznych i przedsionkowego (westybularnego). W równowadze statycznej lub w czasie bardzo powolnych ruchów główną rolę spełnia analizator kinestetyczny, natomiast utrzymanie postawy ciała w pionie w szybkich ruchach warunkuje analizator przedsionkowy (funkcje błędnika), nazywamy również zmysłem równowagi. Głównymi kryteriami poziomu tej zdolności są precyzja, szybkość, celowość i pomysłowość rozwiązań ruchowych zapewniających utrzymanie równowagi bądź jej odzyskanie.

ZDOLNOŚĆ RYTMIZACJI RUCHÓW , która pozwala na uchwycenie, zapamiętanie, odtworzenie i realizowanie określonej czasowo - dynamicznej struktury ruchów cyklicznych i acyklicznych. Przejawia się w dostosowaniu ruchów do podanego rytmu zewnętrznego lub przyjęciu celowego rytmu własnego (wewnętrznego). Uchwycenie i odtworzenie rytmu w ruchach cyklicznych jest znacznie łatwiejsze niż w ruchach acyklicznych gdyż ich czasowo - dynamiczna struktura powtarza się wielokrotnie, co sprzyja procesowi opanowywania rytmu ruchu. Zdolność rytmizacji uzewnętrznia się w możliwościach: uchwycenia i utrzymania proporcji czasowych między fazami ruchu niezależnie czy jest on wykonywany wolno, czy szybko; dostosowania form ruchu (skrętu, obrotu, skłonu, przysiadu, wyskoku) do narzuconego rytmu zewnętrznego; inicjowania indywidualnych zmian rytmu (np. zmiany rytmu biegu, gry, tańca itp.), (Wyżnikiewicz - Kopp 1992). W praktyce sportowej przez wyczucie rytmu rozumie się zdolność dokładnego odtwarzania zadanego rytmu i odpowiedniego jego korygowania w zależności od zmieniających się warunków. Poziom rozwoju tej zdolności zależy od jakości procesów przetwarzania informacji akustycznych i wizualnych, decyduje o efektywności motorycznej w takich dyscyplinach sportu jak: łyżwiarstwo figurowe, gimnastyka sportowa i artystyczna, wioślarstwo, kajakarstwo. W innych sportach istotne są także wrażenia kinestetyczne i dotykowe, np. w jeździe figurowej parami, w zapasach i judo. Kryteriami oceny zdolności rytmizacji są: precyzja i powtarzalność odtwarzania rytmu narzuconego zewnętrznego oraz celowość i pomysłowość wyboru rytmu własnego (wewnętrznego).

ZDOLNOŚĆ SZYBKIEJ REAKCJI MOTORYCZNEJ jest znacząca dla efektywności pracy zawodowej i wielu działań ruchowych w sporcie (gry sportowe, sporty walki, sprinty lekkoatletyczne i pływackie, strzelectwo). Wysoki poziom ważny jest również w życiu codziennym (np. prowadzenie samochodu, poruszanie się w ruchu ulicznym, obsługa komputera). Zdolność szybkiej reakcji pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowane może być całe ciało lub jego części. Reakcja przy tym powinna następować w najstosowniejszym momencie i z szybkością adekwatną do zadania. O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu. Jest on sumą utajonego czasu reakcji (składnik sensoryczny) oraz szybkości akcji mięśni (składnik motoryczny). W praktyce spotykamy różne formy szybkiej reakcji. Reagowanie na pojedyncze sygnały dokładnym przebiegiem ruchu określa się jako reakcję prosta (np. start do biegu, w pływaniu). Odpowiedzią na pojedynczy sygnał może być także reakcja z wyboru związana z szybkim rozpoznaniem sygnału, jego oceną oraz wyborem jednego z wielu możliwych rozwiązań. Kiedy działanie sportowe wykonywane jest w złożonej sytuacji wymagającej szybkiego reagowania na większą liczbę sygnałów - mamy do czynienia z reakcją różnicowa lub kompleksową reakcją motoryczną. Powstają one najczęściej w grach sportowych, np. w piłce nożnej sygnałem może być odległość od bramki, pozycja i zachowanie partnerów i przeciwników oraz położenie piłki. Właściwa ocena sygnałów umożliwia szybką reakcję i optymalne działanie motoryczne. W czynnościach sportowych wymagających szybkiej reakcji dominująca rola przypada przetwarzaniu informacji pochodzących z różnych analizatorów : - optycznych - najczęściej w grach zespołowych i sportach walki (ruchy partnera, przeciwnika, przyboru), - akustycznych - w sportach wymagających reakcji na sygnały startowe (strzał, gwizdek, sygnał trenera), którym powinno towarzyszyć szybkie zainicjowanie określonego ruchu, - kinestetycznych i dotykowych , w sportach walki (np. judo, zapasy), w których siła oddziaływania przeciwnika stanowi informację do szybkiego zainicjowania ataku lub przejścia do aktywnej obrony. W przypadku zdolności szybkiej reakcji kryteriami oceny jej poziomu są: szybkość wykonania czynności ruchowe, adekwatność działania w stosunku do zamierzonego celu i sytuacji, aktualność czasowa.

ZDOLNOŚĆ SPRZĘŻENIA RUCHÓW - możliwość człowieka w tym zakresie wyznacza zdolność łączenia (sprzężenia) ruchów, która zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji czasowych, przestrzennych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania ich zadaniu realizowanemu przez całe ciało. Czynnik czasowy sprzężenia ruchów uwidacznia się w jednoczesnym lub następczym udziale ruchów częściowych w przebiegu całej czynności (np. w przewrocie w tył przez stanie na rękach w pierwszej fazie występuje jednoczesne opuszczenie ramion oraz ugięcie nóg, natomiast w drugiej następuje ułożenie rąk na podłożu z równoczesnym wyprostem w biodrach). Czynnik przestrzenny decyduje , że każdy następny ruch częściowy może rozpocząć się wtedy, kiedy ciało znajduje się w określonej pozycji (np. wyprost w stawach biodrowych w opisywanym wcześniej przewrocie może nastąpić dopiero wtedy gdy, środek ciężkości ciała znajduje się nad płaszczyzną podparcia). Udział siły w przebiegu ruchu musi być tak wyważony, by możliwe było optymalne uzewnętrznienie się parametrów przestrzenno - czasowych (np. wyprost ramion w omawianym ćwiczeniu musi być tak dozowany, by doszło do możliwie szybkiego osiągnięcia pionowej pozycji ciała w staniu na rękach). Głównymi kryteriami oceny tej zdolności powinny być; precyzja, ekonomia i celowość działania ruchowego.

ZDOLNOŚĆ DOSTOSOWANIA MOTORYCZNEGO jest ona kompleksem właściwości osobniczych, które pozwalają ma wdrożenie optymalnego programu działań ruchowych oraz jego zmienianie i przedstawianie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji. Zmiany te mogą być lub mniej oczekiwane lub mogą wystąpić nagle i zupełnie nieoczekiwanie. Zmiany nieznaczne (względnie oczekiwane) wymagają jedynie dostosowania (korekty) czasowo - przestrzenno - siłowych parametrów struktury ruchu, przy zachowaniu planowanego i realizowanego programu działania (np. zmiany długości kroku w biegu przełajowym w zależności od różnicowania terenu, rodzaju podłoża). Zmiany znaczne mogą natomiast doprowadzić do przerwania czynności oraz wdrożenia zupełnie nowego programu działania (np. przeciwnik może zakłócić realizację działań zawodnika w ataku w sposób nie pozwalający na ich skuteczną kontynuację; nieudana ewolucja u gimnastyka wymaga nieraz włączenia zupełnie innego elementu do układu ćwiczeń). W tym drugim przypadku używa się też określenia zdolność przestawienia (przebudowy) ruchów. Stąd w innym ujęciu zdolność dostosowania (przebudowy) określa się jako możliwość szybkiego opanowania form ruchów lub przejścia od jednych do innych odpowiednio do zmieniających się warunków zewnętrznych. U podstaw tej zdolności leżą przede wszystkim procesy przyswajania i przetwarzania informacji optycznych, często tez akustycznych, dotykowych oraz kinestetycznych. Jest ona w znacznym stopniu zależna od nastawienia na działanie, dokładnego i szybkiego postrzegania i antycypowania zmian sytuacji oraz posiadanych doświadczeń ruchowych. Jej bazowym kryterium jest kreatywność działania, uzewnętrzniająca się w pomysłowości doboru rozwiązań ruchowych oraz w powtarzalności (stałości) struktury ruchu w zmiennych warunkach jego wykonania.

ZDOLNOŚĆ WYSOKIEJ CZĘSTOTLIWOŚCI RUCHÓW - częstotliwość ruchów (maksymalne tempo) najczęściej rozpatruje się jako jedną z podstawowych form uzewnętrzniania się zdolności szybkościowych człowieka. Możliwość wykonania ruchów z maksymalną częstotliwością zależy od sprawności ośrodków nerwowych zawiadujących antagonistycznymi grupami mięśniowymi, prowadzącymi do szybkiego przechodzenia ze stanu pobudzenia w stan hamowania i odwrotnie, czyli od ruchliwości procesów nerwowych (Sozański, Witczak 1981). Zdolność ta bazuje więc prawdopodobnie głównie na funkcjach centralnego układu nerwowego, co sugeruje w przewadze jej koordynacyjny charakter (Raczek, Mynarski 1992). Podobnie wydaje się rozumować J. Szopa (1992), który mówi o ,,wyraźnym podłożu koordynacyjnym'' częstotliwości ruchów. Zdolność wysokiej częstotliwości wyznacza możliwości wykonania maksymalnej liczby ruchów całym ciałem lub wybrana jego częścią, bez ograniczenia czasowego. Zdolność ta warunkuje efektywność w takich dyscyplinach jak: biegi sprinterskie, pływanie i kolarstwo krótkodystansowe. Odgrywa też dużą rolę w zabezpieczaniu sukcesu sportowego w grach zespołowych, wschodnich sztukach walki i innych. Zasadniczym kryterium oceny częstotliwości ruchów jest szybkość i precyzja ich wykonania.

1. 3. Koordynacyjne uwarunkowania efektywności ruchu.

Koordynacyjne zdolności motoryczne (KZM) postrzegane są jako zintegrowane właściwości psychomotoryczne zdeterminowane w dominujący sposób funkcjami centralnego układu nerwowego. Definiuje się jako względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu psychofizycznych procesów regulacji ruchowej (Raczek 1998). Odzwierciedlają one złożone stosunki zachodzące pomiędzy procesami neuro - psychicznymi, umożliwiającymi skuteczne sterowanie i regulację ruchowych czynności człowieka. Procesy sterowania i regulacji przebiegają u wszystkich ludzi wg. podobnych zasad, co nie oznacza, że dokonują się u każdego osobnika z tą samą prędkością, dokładnością, zróżnicowaniem, ruchliwością itp. Te zmienne właściwości procesów sterowania i regulacji decydują o poziomie zdolności koordynacyjnych ( Ljach 1989, Wyżnikiewicz - Kopp 1992). KZM określają więc zróżnicowane operacje ( procesy) informacyjne (percepcyjne, mnemoniczne, kognitywne, efektoryczne) oraz formy przebiegu procesów sterujących i regulujących te operacje (prędkość, precyzja, labilność, zróżnicowanie, ekonomiczność i inne). W toku aktywności ruchowej człowieka dochodzi do względnego utrwalania się indywidualnych form przebiegu procesów regulacyjnych. Zachodzące w tym systemie zmiany funkcjonalne prowadza do uogólnienia i transferu w/w form przebiegu, a co za tym idzie - do rozwoju koordynacyjnych zdolności motorycznych - czyli funkcjonalnych uwarunkowań dla realizacji całej klasy czynności ruchowych o wspólnych wymaganiach koordynacyjnych. Istota KZM leży zatem w uogólnieniu i utrwaleniu określonych form przebiegów regulacyjnych. Ich odmiany zaś wyznaczone są zróżnicowanymi operacjami w procesie organizacji informacji oraz zróżnicowaniem form przebiegu procesów sterujących tymi operacjami (Hirtz 1985, Raczek 1998).

Ujmując istotę zdolności koordynacyjnych J. Szopa , 1998 - stwierdza, że określają one możliwości organizmu w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych (zmiany płaszczyzn, kierunku i osi ruchu). Zdaniem tego badacza , podstawowym czynnikiem integrującym ten typ zdolności jest ich biologiczne podłoże: funkcje CUN i narządów zmysłów a szczególnie zdolność neuronów do zapamiętywania informacji i ich odtwarzania w procesie sterowania ruchami. Koordynacyjne zdolności jako czynnościowe przesłanki warunkujące jakość przebiegu wykonywanego ruchu, wyznaczają w znacznym stopniu szybkość i dokładność motorycznego uczenia się, doskonalenie i stabilizację umiejętności ruchowych oraz ich adekwatne wykorzystywanie w stosunku do zaistniałych sytuacji i warunków.

Klasyfikacja KZM nadal stanowi problem otwarty. Dotychczas rozpatrywano w tym obszarze motoryczności najczęściej jedną właściwość - zwinność (koordynację ruchową).określenie to ze względu na swoją ogólnikowość nie odpowiada potrzebom poznawczym ani praktycznym, związanym z kształtowaniem koordynacyjnych możliwości człowieka. Z punktu widzenia praktyki wychowania fizycznego i sportu bardzo istotne są próby zmierzające do uproszczeń klasyfikacyjnych i tworzenia przejrzystych struktur taksonomicznych. W tym aspekcie można wyróżnić koncepcje wyodrębniające jako podstawowe i determinujące motoryczną efektywność, następujące specyficzne zdolności koordynacyjne:

• różnicowanie kinestetyczne,

• równowagę ruchów, szybkość reagowania,

• dostosowanie i przestawienie motoryczne,

• orientacje czasowo - przestrzenną,

• sprzężenie ruchów,

• rytmizację ruchów,

• częstotliwość ruchów.

Wymienione zdolności występują w różnych powiązaniach strukturalnych, w obrębie trzech kompleksów: motorycznego uczenia się ; sterowania i regulacji ruchem;

Zdolność sterowania ruchem: zdolność sprzężenie ruchów, zdolność różnicowania ruchów, zdolność równowagi, zdolność orientacji. Zdolność adaptacji motorycznej: zdolność rytmizacji ruchów, zdolność reakcji, zdolność dostosowania. Zdolność uczenia się ruchu: zdolność sprzężenie ruchów, zdolność różnicowania ruchów, zdolność równowagi, zdolność orientacji, zdolność rytmizacji ruchów, zdolność reakcji, zdolność dostosowania. Powyższa koncepcja stanowi przejrzyste podstawy dla praktycznej działalności pozwalając łatwo przyporządkować odpowiednim zdolnościom środki oraz metody stymulacji i kontroli.

Osiągnięcia poznawcze oraz praktyczne, jak też wykorzystanie określonych sposobów postępowania w analizie problematyki KZM umożliwiają dalsze uproszczenia taksonomiczne, uwzględniając kilkuczłonowy układ tzw. kompetencji koordynacyjnych tj. podstawowych kompleksów koordynacyjnych zdolności( tab. 1).

Podstawowe kompleksy zdolności koordynacyjno - trójdzielność koordynacyjnych kompetencji( Hirtz 1994)

PARAMETRY	ZDOLNOŚCI
		DOKŁADNA REGULACJA RUCHU	KOORDYNACJI W OGRANICZONYM CZASIE	DOSTOSOWANIA I PRZESTAWIENIA MOTORYCZNEGO
Sposób wykonania ruchu	Dokładnie	Dokładnie i szybko	Dokładnie, szybko i zmiennie
Charakter koordynacji	Ciągłe porównywanie wartości faktycznej z pożądaną	Generalizowane programy motoryczne	Programowa zmienność i przestawienie
Dominujący obszar mózgowia	Zwoje postawy	Móżdżek	Kora motoryczna
Diagnostyka	Testy poziomu	Testy szybkości	Testy kompleksowe
Metodyka	Wysoka dokładność, zadania (celu), wzrost dokładności	Wysokie tempo, zadanie czasu, ograniczenie czasu	Wysoka zmienność, przeciwdziałanie, wzrost kompleksowości
Formy (rodzaje) czynności/dyscypliny sportu	Wytrzymałościowe	Siłowo -szybkościowe	Gry oraz sporty walki

Analiza wyników badań wskazuje, że możliwości koordynacyjne jednostki wyznaczają: dokładność przestrzenna, czas oraz zmienność warunków i sytuacji wykonania czynności ruchowej. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria można wyznaczyć 3 poziomy wymogów koordynacyjnych o zróżnicowanym stopniu złożoności, odpowiadające podziałowi dokonanemu przez Farfela (1960). Modyfikacji tej koncepcji dokonali Raczek, Mynarski (1992) wyodrębniając cztery poziomy:

I POZIOM - charakteryzują zdolności do sterowania i regulacji przestrzenną

dokładnością prostych, znanych i kierowanych czynności ruchowych

wykonywanych w standardowych warunkach bez ograniczenia

czasowego i przy zapewnieniu ciągłości sprzężenia zwrotnego

(dokładność); zdolność do precyzyjnej regulacji,

II POZIOM - wyznaczają zdolności do sterowania i regulacji przestrzenną

dokładnością krótkotrwałych i szybkich czynności ruchowych w

standardowych warunkach (dokładność + szybkość); zdolność do

koordynacji w ograniczonym zakresie;

III POZIOM - określają zdolności do dokładnego i powolnego sterowania i regulacji

przebiegu nieznanych czynności ruchowych w zmienionych warunkach

(dokładność + zmienność),

IV POZIOM - określają zdolności do precyzyjnego sterowania i regulacji przebiegu

nieznanych, szybkich czynności w zmiennych warunkach i sytuacjach

(dokładność + szybkość + zmienność); zdolność do adekwatnego

dostosowania i przestawienia motorycznego.

1. Koordynacyjne uwarunkowania efektywności nauczania ruchu.

Współczesny sport charakteryzuje się poszukiwaniem nowych dróg i rezerw doskonalenia techniczno - taktycznego mistrzostwa oraz podniesienia na wyższy poziom osiągnięć młodych i zaawansowanych sportowców. W ostatnich piętnastu latach stwierdzono, iż jednym z istotnych kierunków rozwoju oraz wykorzystania rezerw jest kształtowanie i podnoszenie poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych (Ljach 1989, Raczek 1991, Starosta 1993). Na podstawie badań stwierdzono, iż planowy i odpowiednio akcentowany rozwój zdolności koordynacyjnych u młodych sportowców różnych dyscyplin przez okres od kilku miesięcy do kilku lat może wpłynąć w istotny sposób na podwyższenie poziomu ich techniczno - taktycznych umiejętności oraz efektywności w sporcie (Starosta, Grabska 1986, Szczepanik 1993). W praktyce nauczania techniki ruchu utarło się przekonanie o większej efektywności całościowej metody nauczania. Metoda ta jest skuteczniejsza przy nauczaniu ćwiczeń mało złożonych koordynacyjnie, natomiast ćwiczeń trudnych nauczać trzeba metodą częściową, która wymaga dzielenia ćwiczenia na części, noszące nazwę ćwiczeń przygotowawczych.

W doskonaleniu techniki można wyróżnić kilka etapów stopniowo zmierzających do uzyskania ostatecznego celu całego procesu, jakim jest opanowanie optymalnej techniki. Opanowanie ćwiczenia zaczyna się od nauczania jego techniki elementarnej, tj. odtworzenia podstawowej struktury ruchu (Bober 1983, Starosta 1976). Celem drugiego etapu jest tzw. technika standardowa, którą opisuje się w podręcznikach, przedstawiając jej zewnętrzne przejawy. Opis słowny w połączeniu z rysunkami stanowi instrukcję wykonania ruchów. W technice indywidualnej, będącej celem kolejnego etapu, należy uwzględnić charakterystyczne cechy konkretnego zawodnika. Musi być ona wynikiem analizy różnorodnych jego właściwości : rozwoju fizycznego, struktury ciała, cech motorycznych i psychicznych. Występuje ona w sporcie wyczynowym, natomiast technika standardowa łączy się raczej z tzw. sportem masowym i rekreacją. Ważną formę techniki indywidualnej stanowi technika mistrzowska, będąca twórczą syntezą szczegółowych dociekań nad kształtowaniem indywidualnej techniki mistrza. Każdy z wymienionych etapów zapewnić ma nową, wyższą jakość techniki (Czubański 1983, Jaczynowski, Starosta 1976). W zależności od uzdolnień ruchowych różny jest czas przechodzenia od etapu do etapu. Dla mniej zdolnych, doskonalenie techniki może zakończyć się już na etapie techniki standardowej.

1. Cele i zadania przygotowania koordynacyjnego w sporcie.

Podstawowymi zadaniami doskonalenia koordynacyjno - motorycznego zawodników w procesie treningu sportowego są:

• systematyczne opanowanie nowych działań motorycznych (ogólnych i specjalnych) oraz ćwiczeń koordynacyjnych, doskonalenie i odpowiednie ich stosowanie w różnych warunkach w celu rozwijania ogólnych zdolności koordynacyjnych (ogólne przygotowanie koordynacyjne),

• kształtowanie specjalnych zdolności koordynacyjnych: zdolności różnicowania parametrów ruchu, dostosowania i przedstawienia, orientacji przestrzennej, szybkiej reakcji, rytmizacji, równowagi i innych odgrywających szczególnie ważną rolę w grach zespołowych (specjalne przygotowanie koordynacyjne),

• rozwijanie funkcji psychofizycznych (sensorycznych, percepcyjnych, mnemonicznych, intelektualnych) związanych z rozwojem ogólnych i specjalnych KZM (ogólne i specjalne przygotowanie koordynacyjne).

1. Miejsce ogólnego i specjalnego przygotowania koordynacyjnego w systemie treningu sportowego.

W procesie planowania rozwoju KZM w okresie jednego roku (na przykład w makrocyklu) lub mezocyklu konieczna wydaje się:

• znajomość najistotniejszej KZM dla danej grupy,

• dobranie środków i metod ich kształtowania,

• uwzględnienie okresów sensytywnych rozwoju KZM w ontogenezie.

Sposoby kształtowania KZM w makro- i mezocyklach mogą być różne:

• ukierunkowany rozwój wiodących KZM dla danej gry w okresach: przygotowawczym, startowym i przejściowym,

• z akcentem na kształtowanie KZM w ciągu 2-6 mikrocykli.

Planując trening KZM , należy określić te z nich, na które chcemy wpłynąć oraz rozdzielić środki i metody ich kształtowania na każdy dzień. Jeżeli w jednej jednostce treningowej stawiamy zadanie rozwoju techniki, taktyki lub podwyższenie poziomu KZM, to skuteczne oddziaływanie na więcej niż 2-3 KZM w jednym treningu nie jest możliwe. Poszczególne jednostki można z pewnością poświęcić na kształtowanie wszystkich niezbędnych KZM (orientacji przestrzennej, szybkości reakcji, przestawienia, różnicowania parametrów ruchu i innych) lub różnorodnych form jednej z nich (na przykład zdolność szybkiego reagowania na bodźce proste i złożone, lub równowagi statycznej i dynamicznej). Możliwe jest takie opracowanie treningów w mikrocyklach, gdzie zadaniem będzie doskonalenie wydzielonych zdolności kondycyjnych (np. szybkościowo - siłowych czy wytrzymałościowych) oraz KZM (np. zdolności różnicowania, rytmu czy orientacji). Dobór obciążeń i przerw wypoczynkowych przy wykonywaniu ćwiczeń koordynacyjnych oddziaływujących na różne KZM zawodników w grach zespołowych zależy od wielu czynników: poziomu zaawansowania technicznego, poziomu przygotowania fizycznego i taktycznego, rodzaju konkretnej zdolności, która głównie kształtowana jest przy pomocy danego ćwiczenia, od jednoczesnego rozwijania kilku zdolności koordynacyjnych i kondycyjnych, liczby piłek, ćwiczących itp. Oczywiście, że w zależności od tych czynników czas trwania ćwiczeń koordynacyjnych może wynosić od kilkudziesięciu sekund do kilku minut. Na przykład, ćwiczenia za pomocą których kształtujemy zdolność różnicowania kinestetycznego, orientacji i reakcji trwają od dziesiętnej sekundy do kilku sekund, a ćwiczenia wpływające na zdolność łączenia (kombinowania) lub rozwijające równocześnie KZM i wytrzymałość specjalną mogą trwać od kilkudziesięciu sekund do kilku minut. Istotny jest także problem podziału intensywności ćwiczeń koordynacyjnych. We wczesnym etapie nauczania, kiedy zakres umiejętności techniczno - taktycznych jest niski, intensywność ćwiczeń koordynacyjnych winna być niska i średnia. Także złożoność koordynacyjna ćwiczeń z piłką - mała lub średnia. Przerwy wypoczynkowe pomiędzy kolejnymi ćwiczeniami na tym poziomie nie musza występować lub mogą być krótkie. W przypadku młodych sportowców posiadających staż treningowy nie mniejszy niż dwa lata intensywność i złożoność ćwiczeń koordynacyjnych wzrasta. W czasie pracy nad koordynacją obciążenie powinno się zwiększać a trakcie kolejnych zajęć. To podwyższenie wielkości intensywności w trakcie doskonalenia zdolności koordynacyjnych będzie polegało na:

• zwiększeniu złożoności koordynacyjnej zadań ruchowych poprzez stosowanie różnych wariantów ćwiczeń,

• zwiększenie wymagań dokładności, szybkości, celowości, stabilności wykonania elementów technicznych, w tym samym czasie,

• wykonaniu ćwiczeń koordynacyjnych warunkach ograniczonego czasu,

• skrócenie przerw pomiędzy ćwiczeniami oraz odpowiednio między seriami ćwiczeń,

• realizowanie zadań koordynacyjnych w czasie ćwiczeń, oddziaływujących na zdolności kondycyjne (siłowe, szybkościowe - siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe),

• wykonanie ćwiczeń koordynacyjnych po akcencie kondycyjnym.

Zwiększenie objętości i długości trwania obciążenia w czasie wykonania ćwiczeń koordynacyjnych należy rozumieć jako:

• zwiększenie liczby powtórzeń w jednej serii,

• zwiększenie ilości serii,

• zwiększenie liczby różnych ćwiczeń w serii przy zachowaniu jednakowej liczby powtórzeń.

Przy określaniu wielkości obciążenia ćwiczeniami koordynacyjnymi trener powinien wziąć pod uwagę dwie zasady:

• wykorzystać niewielką liczbę powtórzeń (nie więcej niż 4-12 razy) stopniowo coraz bardziej złożonych pod względem koordynacyjnym ćwiczeń, zgodnie z mechanizmem działania i regulacji centralnego układu nerwowego,

• wielokrotnie powtarzać opanowanie ćwiczenia (elementy techniczne) przy możliwie częstej i celowej zmianie parametrów wykonywanego ruchu.

Przydatne w szkoleniu mogą być też środki metodyczne ukierunkowane na kształtowanie specjalnych zdolności koordynacyjnych (Starosta 1995). Nie wszystkie z nich wykorzystuje się w praktyce, a konkretyzacja wiedzy w postaci schematów może uzmysłowić trenerowi czego dotychczas nie stosował:

ŚRODKI METODYCZNE DOSKONALENIA KOORDYNACJI RUCHOWEJ
Ogólny schemat dosko-nalenia koordynacji ru-chowej wg Farefiela	Zmiana sposobu wykony-wania ruchów	Zmiana warunków wykony-wania ruchów.
I. Dokładność ruchów wykonanie ćwiczenia wg wzorca. II. Dokładność i szy-bkość ruchów szybkie wykonanie ruchów wg wzorca. III. Dokładność i szy-bkość ruchów w zmie-nnych warunkach szy-bkie wykonanie dokła-dnych ruchów w zmie-nnych warunkach.	1. Kierunek ruchu. 2. Udziału (wkładu) siły. 3. Tempa ruchów. 4. Zakresu (amplitudy) ru-chów. 5. Rytmu ruchów. 6. Pozycji wyjściowej i koń-cowej. 7. Lustrzane wykonanie ćwi-czenia (dla odświeżenia wra-żeń kinestetycznych). 8. Symetryzacja ruchów (proces wyrównywania spra-wności stron ciała) lub kszta-łtowanie symetrii ruchów. 9. Płaszczyzny podparcia.	1. Ciągła zmiana warunków (wprowadzenie warunków ułatwiających wykonanie ruchów, np. imitacja fra-gmentu skoku narciarskiego na sali; wprowadzenie wa-runków utrudniających wyko-nanie ruchów, np. przy niedostatecznym oświetleniu obiektu sportowego. 2. Ciągła zmiana - doty-chczasowego obciążenia; - dotychczasowego pobudze-nia aparatu równowagi. 3. Stosowanie dodatkowych zadań podczas wykony-wania ćwiczeń. 4. Kombinowanie z innymi ćwiczeniami. 5. Dotychczasowego udziału zmysłów: zmiana wiodących zmysłów, np. zastąpienie wzroku wrażeniami kineste-tycznymi ; ograniczenie wio-dących zmysłów, np. czucia piłki poprzez nałożenie ręka-wiczek; eliminację wiodą-cych zmysłów, np. zasło-nięcie jednego oka.

1. Z badań zależności efektywności nauczania ruchu.

W ostatnich latach główna uwaga badaczy zajmujących się efektywnością treningu sportowego zawodników zwrócona była na doskonalenie sprzętu i urządzeń sportowych, odnowy biopsychicznej, odżywiania i wspomagania farmakologicznego. Znacznie mniej czasu poświęcono ulepszeniu tzw. warsztatu trenerskiego, a szczególnie nauczaniu i doskonaleniu techniki ruchów. Mało jest dyscyplin sporu, w których technika nie odgrywałaby znaczącej roli. Szczególnie ważna jest ona w indywidualnych dyscyplinach sportu, w których występuje ogromne zróżnicowanie stawianych pod tym względem wymagań, a wraz z tym poziomu koordynacji.

Wysoki poziom koordynacji ruchowej stanowi podstawę osiągania sukcesów w wielu dyscyplinach sportowych. Znaczenie koordynacji wzrasta w dyscyplinach złożonych technicznie, a szczególnie tych charakteryzujących się dużą zmiennością warunków. Niektórzy utożsamiają technikę sportową z koordynacją. Nie posiada to poważniejszego uzasadnienia, gdyż ta ostatnia jest tylko podstawą genetyczną(właściwością systemu nerwowego) ułatwiającą opanowanie techniki. Wyższy poziom koordynacji umożliwia dokładniejsze opanowanie techniki ruchu, ale tylko w przypadku zastosowania odpowiedniego systemu nauczania (często wieloletniego). W tym ujęciu koordynacja jest właściwością czy predyspozycją, a technika - umiejętnością. W trakcie badań zaawansowanych zawodników kajakarstwa, gimnastyki artystycznej i łyżwiarstwa figurowego ustalono m.in., że poziom wybranego elementu koordynacji zmieniał się w różnych okresach treningu (Starosta 1985, 1987). U czołowych kajakarzy obserwowano wzrost poziomu koordynacji w okresie startowym. Zawodniczki gimnastyki artystycznej charakteryzował różny poziom koordynacji, zależny od posiadanej klasy sportowej. Jako wzorzec (model) nauczania i doskonalenia techniki ruchu może być wykorzystany już wcześniej trójpoziomowy schemat, opracowany przez Farfiela. Wzorzec ten znany jest trenerom, ale nie zawsze jest właściwie interpretowany. Jego wykorzystanie w nauczaniu jest bardzo istotna gdyż najpierw uczymy dokładnego wykonania ćwiczenia a po jego uzyskaniu przechodzimy do wykonania ćwiczenia, utrudniając je coraz większa szybkością ruchu. Jeśli się to uda, wtedy wprowadzamy dokładne i szybkie wykonanie ćwiczenia w zmiennych warunkach. W razie zakłóceń ruchu na jednym poziomie, powracamy do doskonalenia ćwiczenia na niższym poziomie koordynacji. Według W. Ljacha (1995) jednym z ważniejszych zadań metodyki kształtowania KZM u zawodników gier zespołowych i różnych dyscyplin sportowych jest sukcesywne opanowanie nowych ogólnych i specjalnych ćwiczeń umiejętności i stworzenia na ich bazie bardziej złożonych form koordynacji. W miarę opanowania tych elementów należy zwiększyć dokładność oraz szybkość ich wykonania, następnie dążyć do najbardziej ekonomicznego i celowego działania w zmiennych warunkach walki sportowej. Po opanowaniu różnych umiejętności w oparciu o przygotowawcze i doskonalące ćwiczenia koordynacyjne w względnie standardowych warunkach, należy przejść do stosowania ich w warunkach zmiennych, aby nie dopuścić do powstania,,bariery koordynacyjnej''.

Jednym z czynników decydujących osiąganiu wysokich wyników jest jakość techniki ruchu, która według niektórych teoretyków wiąże się z poziomem zdolności koordynacyjnych. Np. Starosta (1985) uważa, że ich poziom, szczególnie w zakresie różnicowania ruchów, pozwala na opanowanie coraz trudniejszych zadań. Według Raczka (1989) efektywność sportowych umiejętności wyznacza zdolność uczenia się motorycznego, która wiąże ściśle wszystkie zdolności koordynacyjne, nie stanowiąc jednak prostej sumy elementów, lecz funkcjonalny układ o zróżnicowanych powiązaniach strukturalnych, wyznaczonych specyfiką nauczanej czynności sportowej. Z kolei Czabański (1989) sądzi, iż zdolności kondycyjne (wytrzymałość, siła, szybkość) stanowią potencjał ruchowy, natomiast koordynacyjne pozwalają ujawniać się tym potencjalnym możliwościom w konkretnym działaniu sportowym.

Do nielicznych prób empirycznego zbadania powyższych tez należy eksperyment Zimmermanna (1984), który dowiódł, że podniesienie poziomu zdolności koordynacyjnych bezpośrednio wpływa na techniczne przygotowanie 15 i 16- letnich zawodników piłki ręcznej. Inne badania Raczka (1989) pozwoliły stwierdzić ścisłą zależność między przyrostem niektórych zdolności i efektami nauczania umiejętności ruchowych z zakresu szkoły podstawowej. Powyższe dane wskazują na potrzebę stymulowania koordynacji ruchowej. Znane są wyniki badań świadczące o wytrenowalności zdolności kondycyjnych ogólnorozwojowych zajęć wychowania fizycznego (Raczek 1989, Szopa 1984) oraz treningu ogólno rozwojowego i specjalistycznego (Fiedor 1987, Starosta 1983). Do unikalnych natomiast należą prace, badające skuteczność treningu działającego w sposób bezpośredni na określony element koordynacji ruchowej. Jedynie eksperymenty Raczka i Zimmermanna wykazały, iż istnieją możliwości podnoszenia poziomu poszczególnych zdolności koordynacyjnych poprzez stosowanie ćwiczeń ukierunkowanych.

Inne badania przeprowadził Szczepanik (1993) na szybkość uczenia się techniki ruchu w siatkówce. Wyniki jego badań wskazały, że możliwe jest zwiększenie wskaźników zdolności koordynacyjnych. W szczególności możliwe jest skracanie czasu reakcji na drodze stymulacji motorycznej. Fakt ten zgodny jest z wynikami badań przeprowadzonych przez Szopę i Śrutowskiego (1989) oraz Sakowicza (1991), w których zaznaczył się wzrost różnic między grupami sportowymi a populacją w czasie badań. Wyższa dynamika rozwoju czasu reakcji w grupie wskazuje na możliwość jej podnoszenia na drodze ukierunkowanej stymulacji motorycznej, tzn. za pomocą systematycznego stosowania odpowiednich ćwiczeń. Szybszemu tempu rozwoju większości zdolności koordynacyjnych w grupach badanych przez Szczepanika towarzyszą szybsze postępy w testach badających technikę siatkarską, wprowadzonych po 6 miesiącach trwania badań. Wynika z tego, że różnica w poziomie opanowania techniki pomiędzy grupami podczas badania jest efektem usprawnienia koordynacyjnego. Siatkarze badani wykazywali zwiększoną aktywność ruchową co wpłynęło na szybsze tempo rozwoju czasu reakcji, orientacji przestrzennej i częstotliwości ruchów. Najwyższą podatność na stosowany trening koordynacyjny w pomiarach równowagi, orientacji przestrzennej i czasu reakcji. Rozwój tych cech powinien być stymulowany przede wszystkim w okresie szkolenia podstawowego.

W przypadku badań sportów gimnastycznych uwzględniano rozmaite zdolności koordynacyjne. Przeważnie w badaniach tych wykorzystywano metody analityczne, czyli oceniano jedną lub więcej zdolności koordynacyjnych w sposób wyizolowany. Tymczasem w działalności sportowej przejawiają się one w sposób syntetyczny, a więc jednocześnie kilka zdolności w kompozycji. W swoich badaniach W. Starosta i Fostaiak (1986) wykorzystując test koordynacji (Starosta,1978) własnego pomysłu dokonali badań równocześnie oceniając kilka zdolności. Posługując się tym testem badaniom poddano 63 zawodniczki gimnastyki akrobatycznej różnego poziomu zaawansowania. Wyniki badań przekrojowych świadczą o stosunkowo niskim poziomie koordynacji ruchowej uprawiających gimnastykę artystyczną i akrobatyczną w porównaniu do zawodników innych dyscyplin, a nawet nieuprawiających sportu. Badania ciągłe zawodniczek ujawniły interesującą tendencję, a mianowicie, stałego wzrostu poziomu koordynacji ruchowej w rocznym cyklu treningowym u zawodniczek niższych klas sportowych, a jednocześnie brak zmian u gimnastyczek klasy I i mistrzowskiej.

Ciekawie przedstawiają się również wyniki badań prowadzonych pod kierunkiem P. Hirtza (1981-1992). Wykazano w nich, że przy nauczaniu nowych złożonych koordynacyjnie elementów (w gimnastyce, lekkiej atletyce, grach sportowych), uczniowie eksperymentalnych klas IV - VI w tym samym czasie (przy dokładnie określonej liczbie powtórzeń) osiągnęli średnio lepsze rezultaty w nauczaniu tych elementów, niż rówieśnicy a nawet starsi uczniowie grup kontrolnych. Już po pierwszych powtórzeniach ćwiczeń badani w eksperymentalnych klasach otrzymywali oceny za technikę o 20 - 30 % wyższe niż w grupie kontrolnej. Wykazuje to, że intensywne i wielostronne koordynacyjne usprawnienie zdobyte w młodszych klasach wyraźnie wpływa na podwyższenie jakości nauczania ruchów.

Bora (2000) w swojej pracy przedstawił wyniki badań dotyczące wpływu usprawnienia koordynacyjnego na nauczanie techniki w skoku wzwyż. W celu zbadania przedstawionych problemów dokonano pomiarów podstawowych predyspozycji koordynacyjnych oraz przeprowadzono zawody w skoku wzwyż, podczas których oceniano oprócz wyników końcowych również technikę poszczególnych skoków.

Stwierdzono znaczne zwiększenie poziomu predyspozycji koordynacyjnych w badanych grupach. Natomiast nie zauważono istotnych różnic międzygrupowych. Badani z grupy eksperymentalnej uzyskali zdecydowanie lepsze wyniki w skoku wzwyż techniką flop oraz wyższy poziom analizowanych elementów technicznych.

Jednymi z nielicznych, którzy zajmowali się badaniami koordynacji wśród studentów są Kuba oraz Kamiński (1998). Badali oni sprawność gimnastyczną studentek, a ich zdolności koordynacyjne. Dowiedli, że zidentyfikowanie poszczególnych zdolności koordynacyjnych w gimnastyce ich diagnozowanie i kształtowanie ma ogromne znaczenie w rozpoznawaniu uzdolnień, szkoleniu młodzieży i osiąganiu sukcesów w tej dyscyplinie sportu. A analiza wyników pozwoliła wyodrębnić zdolności determinujące sprawność gimnastyczną.

Raczek (1990) stwierdził, że akcentowane usprawnienie koordynacyjne realizowane w procesie treningu sportowego młodocianych zawodników grup eksperymentalnych wywarło bezpośredni pozytywny wpływ na przebieg przygotowania technicznego, prowadząc do szybszego i lepszego opanowania techniki. Przyczyniło się także do wyższej jej stabilności, a więc do skuteczniejszego wykorzystania opanowanych umiejętności technicznych w zmiennych sytuacjach i warunkach walki sportowej. Wykazano bardzo wyraźne różnice w poziomie opanowania techniki pomiędzy grupami eksperymentalnymi a kontrolnymi. Główne podłoże tego stanu rzeczy autor upatruje w zróżnicowanym poziomie sprawności w koordynacyjnym obszarze motoryki. Spostrzeżenia te potwierdzają następujące fakty: najlepsze efekty uzyskali zawodnicy o najwyższym poziomie sprawności koordynacyjnych; występowanie błędów technicznych głównie w elementach stawiających najwyższe wymagania koordynacyjne; brak istotnych różnic w poziomie oraz w postępie sprawności koordynacyjnej między grupą eksperymentalną a kontrolną.

Z prezentowanego materiału wynika, że efektywność nauczania i doskonalenia ruchu zależy od wielu uwarunkowań, zarówno obiektywnych jak też subiektywnych. W tych drugich mieści się zestaw metod i środków wykorzystanych przez trenera. Znajomość i umiejętność ich użycia w znacznym stopniu może podnieść skuteczność nauczania, wpływając na wyniki osiągane w sporcie.

1.4. Cele i pytania badawcze.

Celem pracy była ocena koordynacyjnych zdolności motorycznych i ich wpływ na efektywność nauczania wybranych konkurencji lekkoatletycznych.

Postawiono następujące pytania badawcze:

1. Jaki jest poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek III-go roku ZWWF w Białej Podlaskiej.

2. Jaki jest poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów III-go roku ZWWF w Białej Podlaskiej.

3. Jakie są różnice w poziomie koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów i studentek.

4. Jaki jest związek koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop.

5. Jaki jest związek koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop.

6. Które koordynacyjne zdolności motoryczne wykazują największy związek z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop.

ROZDZIAŁ II

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

2.1.Materiał badań.

Materiał badań stanowili studenci nietrenujący III-go roku studiów 4,5 letnich wychowania fizycznego w ZWWF w Białej Podlaskiej, którzy odbyli 26-cio godzinne zajęcia programowe z rzutu oszczepem i skoku wzwyż. Badania objęły 60 osób, 30 kobiet i 30 mężczyzn.

2.2. Metody badań.

Zastosowaną metodą badawczą był eksperyment pedagogiczny. Jest to metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości polegająca na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem(Zaczyński 1968). W eksperymencie zastosowano technikę obserwacji, polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.

Ocenę poziomu koordynacji ruchowej przeprowadzono stosując testy mierzące wybrane zdolności koordynacyjne. Przeprowadzono osiem testów, które składały się z kilkunastu prób.

I. Zdolność kinestetycznego różnicowania

Skok w dal z miejsca na 50% maksymalnych możliwości.

Sprzęt i pomoce: ścieżka filcowa, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: testowany skacze trzykrotnie w dal z miejsca na filc starając się za każdy razem uzyskać jak maksymalny wynik. Najlepszy z nich zapisuje się i informuje się badanego o uzyskanym rezultacie. Następnie poleca się testowanemu wykonanie skoku w dal z zamkniętymi oczami z użyciem połowy siły odbicia. Uzyskany wynik przekazuje się badanemu z równoczesną informacją o różnicy w stosunku do wzorca, którym jest połowa wyniku maksymalnego. Po tej informacji jeszcze dwukrotnie skacze, ale już bez informacji zwrotnej, a lepszy z uzyskanych wyników jest miarą wyczucia siły.

Wynik: procent błędu w różnicowaniu siły obliczamy według wzoru:

różnica między wzorcem, a wynikiem uzyskanym × 100/50% maksymalnego wyniku.

II. Zdolność orientacji przestrzennej

Marsz do celu.

Sprzęt i pomoce: kolorowa taśma klejąca, opaska na oczy, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: w odległości 5 m od linii startu rysuje się okrąg o średnicy 1 m, jego środek zaznacza się krzyżykiem dobrze widocznym na tle podłoża. Badany stojąc przed linią ocenia dokładnie wzrokowo odległość do centrum okręgu następnie zakłada mu się opaskę na oczy polecając by wolnym krokiem starał się dotrzeć do środka okręgu, zatrzymał się i podniósł rękę w górę. Mierzy się w centymetrach odległość od punktu między stopami badanego do centrum okręgu. Próbę wykonuje się pięciokrotnie.

Wynik: średni rezultat z pięciu prób w centymetrach.

III. Zdolność szybkiej reakcji

Chwyt pałeczki Ditricha.

Sprzęt i pomoce: pałeczka o średnicy 1,5 cm i długości 50 cm ze skalą centymetrową, krzesło z oparciem.

Opis wykonania testu: badany siada okrakiem na krześle zwrócony twarzą do jego oparcia kładąc na nim przedramię połowie długości, cztery palce dłoni są zwarte i wyprostowane, a kciuk odwiedziony. Testujący trzymając pałeczkę za jej górny koniec , dolny ustawia równo z dolną krawędzią ułożonej pionowo dłoni w odległości 1 cm od jej wewnętrznej powierzchni. Po upływie około 2-4 sekund badający zwalnia uchwyt pałeczki, a testowany reaguje na jej ruch chwytając ją jak najszybciej przez zaciśnięcie dłoni. Na skali umieszczonej na pałeczce odczytuje się o ile centymetrów opadła przed zaciśnięciem dłoni.

Wynik: z pięciu przeprowadzonych prób odrzuca się dwa skrajne wyniki, z pozostałych oblicza się średnią arytmetyczną.

IV. Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej

Test Flaminga

Sprzęt i pomoce: stoper, drewniana belka o wymiarach: długość 50 cm, wysokość 4 cm, szerokość 3 cm .

Opis wykonania testu: badany stawia dowolną stopę wzdłuż belki, chwyta z tyłu za stopę nogę wolną ugiętą w kolanie. Drugą ręką wspiera się na ramieniu testującego. Stoper włącza się kiedy testowany puści ramię prowadzącego, wyłącza zaś kiedy utraci równowagę puszczając stopę nogi wolnej lub dotknie podłogi dowolną częścią ciała.

Wynik: liczba prób potrzebna do utrzymania równowagi w opisanej pozycji łącznie przez 1 minutę.

V. Zdolność rytmizacji

Rytmiczne bębnienie kończynami górnymi i dolnymi

Sprzęt i pomoce: stoper.

Opis wykonania testu: badany ustawia się w rogu pomieszczenia tak, by całymi dłońmi, wyprostowanych w przód ramion dotykać przyległych do narożnika ścian. Na komendę „start” powtarza w ciągu 20 sekund najszybciej jak potrafi, opanowany wcześniej następujący cykl ruchów:

1.Stopa lewej nogi 2 razy uderza w ścianę z lewej strony narożnika.

2.Prawa dłoń raz uderza w ścianę po prawej stronie narożnika.

3.Lewa dłoń 2 razy uderza w ścianę z lewej strony.

4.Stpoa prawej nogi raz uderza w ścianę z prawej strony.

Wynik: liczba dobrze wykonanych cykli w ciągu 20 sekund.

VI. Zdolność sprzężenia ruchów

Przekładanie laski gimnastycznej

Sprzęt i pomoce: laska gimnastyczna, stoper.

Opis wykonania testu: badany przyjmuje postawę zasadniczą trzymając laskę gimnastyczną w opuszczonych rękach rozstawiając dłonie na szerokość barków. Na sygnał prowadzącego przekracza laskę na przemiennie 5 razy prawą i 5 razy lewa nogą .

Wynik: czas wykonania próby z dokładnością do 0,1 sekund.

VII. Zdolność dostosowania ruchów

Skok w dal z miejsca w przód i w tył

Sprzęt i pomoce: ścieżka filcowa, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: badany wykonuje trzy skoki w dal z miejsca w przód na maksymalną odległość. Następnie trzykrotnie skacze z miejsca w tył, także najdalej jak potrafi. Do obliczeń wykorzystuje się najlepsze wyniki w skokach w przód i w tył z dokładnością do 1 cm .

Wynik: wskaźnikiem zdolności dostosowania jest wyrażona w centymetrach różnica między wynikami skoków w przód i w tył.

VIII. Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów

Tapping płaski

Sprzęt i pomoce: stoper, stół na blacie którego namalowane są dwa krążki o średnicy 20 cm oddalone od siebie o 80 cm (odległość miedzy ich brzegami wynosi 60 cm), pomiędzy nimi umieszczony jest prostokąt o wymiarach 10×20 cm .

Sposób wykonania testu: badany kładzie dłoń ręki mniej sprawnej na prostokącie, dłoń ręki sprawniejszej układa skrzyżnie na przeciwległym do niej krążku. Po sygnałach „gotów” „start”, przestawia rękę sprawniejszą z krążka na krążek tak szybko jak to jest możliwe. Wykonuje 25 takich ruchów, łącznie 50 tknięć krążków. Testujący liczy dotknięcia na jednym krążku i przerywa próbę komendą „stop”. Próbę wykonuje się dwukrotnie.

Wynik: lepszy czas wykonania 25 dotknięć jednego krążka z dokładnością do 0,1 sekundy

Skok wzwyż

Oceniany był skok wzwyż techniką flop, a dokładnie 4 jego elementy:

-Rozbieg (bieg po łuku, rytm, ułożenie ciała),

-Odbicie (postawienie nogi, wymach kolana),

-Lot (wyjście w górę, wypchnięcie bioder, zabranie nóg),

-Lądowanie (ułożenie ciała względem poprzeczki).

Za każdy element badany otrzymywał notę w skali od 1 do 5. Pod uwagę był brany również najlepszy wynik osiągnięty podczas typowego konkursu skoku wzwyż (tak jak na prawdziwych zawodach).

Rzut oszczepem

Podobnie j/w oceniany był rzut oszczepem, pod uwagę były brane 4 elementy:

-Bieg z oszczepem (rytm biegu, trzymanie i ułożenie oszczepu),

-Krok skrzyżny i odwodzenie oszczepu (rytm kroku skrzyżnego, przemieszczenie oszczepu, rotacja barków, płynność ruchów),

-Pozycja wyrzutna (ustawienie nóg, bioder, barków i oszczepu względem kierunku wyrzutu),

-Wyrzut (przeniesienie oszczepu, kąt wyrzutu, kolejność ruchów: biodro, barki, ręka).

Za każdy element ćwiczący otrzymywał ocenę w skali od 1 do 5. Również pod uwagę była brana osiągnięte odległość.

2.3.Organizacja badań.

Badania odbyły się w trzech terminach 26.11.-30.11.04r. , 09.12.04r. oraz 14.12.04r. Zostały przeprowadzone na obiektach ZWWF w Białej Podlaskiej poza zajęciami programowymi z lekkiej atletyki. Prowadzący badania przed każdą próbą demonstrował poprawne wykonanie zadania. Grupy badanych przystępowały do badań w odzieży sportowej.

TERMINARZ BADAŃ

1. Testy zdolności motorycznych 26.11 - 30.11.2004r.

2. Skok wzwyż 09.12.2004r.

3. Rzut oszczepem 14.12.2004r.

ROZDZIAŁ III

WYNIKI BADAŃ

3.1. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów i

studentek.

Oceny koordynacji zdolności motorycznych przeprowadzono na podstawie średnich i indywidualnych wyników osiągniętych w ośmiu próbach kontrolnych, a były to: skok w dal, marsz do celu, pałeczka Ditricha, test Flaminga, rytm, przejście przez pałeczkę, skok w dal w przód i w tył, tapping. Dane przedstawiono w tabeli nr 3.

KZM / PRÓBY	STUDENTKI			STUDENCI			T
	X	S	V	X	S	V
SKOK W DAL	3,41	2,08	60,70	3,98	2,53	63,57	0,95
MARSZ DO CELU	28,9	8,30	29,31	29,37	8,47	28,84	0,21
PAŁECZKA DITRICHA	21,01	5,00	23,80	18,63	3,59	19,27	2,11*
TEST FLAMINGA	2,8	1,35	48,21	3,83	2,05	53,52	2,30*
RYTM	8,6	2,15	25,12	8,17	1,84	22,52	0,83
PRZEJŚCIE PRZEZ PAŁECZKĘ	11,4	1,84	16,14	13,55	5,14	37,93	2,16*
SKOK W DAL W PRZÓD I W TYŁ	113,3	11,6	10,26	125,70	11,77	9,36	4,09*
TAPPING	10,29	1,12	10,88	10,16	0,94	9,25	0,50

Jak wynika z zawartych w tabeli danych w zakresie próby kinestetycznego różnicowania ruchu wyniki, w przypadku studentek, były zróżnicowane indywidualnie. Najlepszy rezultat przeważył najgorszy o 60,70%. Wynik średni w grupie wyniósł 3,41, natomiast odchylenie standardowe wyniosło 2,08. W przypadku studentów najlepszy rezultat przeważył najgorszy o 63,57%, średni wynik ukształtował się na poziomie 3,98, a odchylenie standardowe wyniosło 2,53.

W przypadku próby orientacji przestrzennej z wyników zawartych w tabeli, odnośnie studentek, wyciągnięto następujące wnioski: poziom tej zdolności był średnio zróżnicowany indywidualnie, najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 29,31%, a wynik średni wyniósł 28,9, odchylenie standardowe ukształtowało się na poziomie 8,30. W grupie studentów poziom tej zdolności był także średnio zróżnicowany indywidualnie, najlepszy rezultat przeważył najgorszy o 28,84%, średni wynik ukształtował się na poziomie 29,37, a odchylenie standardowe wyniosło 8,47

Z tabeli na podstawie przeprowadzonej próby przejawiania szybkiej reakcji, w .przypadku studentek, otrzymaliśmy następujące rezultaty: wskaźnik zmienności wyniósł 23,80%, odchylenie standardowe 5,00 a średnia wyniosła 21,01. W przypadku studentów: wskaźnik zmienności wyniósł 19,27%, odchylenie standardowe 3,59 a średnia wyniosła 18,63.

Analiza poziomu równowagi studentek dowodzi, że poziom tej zdolności był bardzo zróżnicowany indywidualnie. Najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 48,21%, zaś średni wynik grupy wyniósł 2,8. W grupie studentek odchylenie standardowe wyniosło 1,35. W przypadku studentów poziom zróżnicowania był również wysoki. Najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 53,52%, zaś średni wynik grupy wyniósł 3,83, odchylenie standardowe wyniosło 2,05.

W próbie rytmizacji ruchów, u studentek, przeprowadzone badania wykazały, że poziom zróżnicowania był średni. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 25,12%. Średni wynik ukształtował się na poziomie 8,6 a odchylenie standardowe wyniosło 2,15. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 22,52%, zaś średni wynik grupy wyniósł 8,17 a odchylenie standardowe wyniosło 1,84.

W teście próby sprzężenia ruchów, u studentek, wykazały małe zróżnicowanie indywidualne. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 16,14%. Średni wynik wyniósł 11,4 a odchylenie standardowe 1,84. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 37,93%, zaś średni wynik grupy wyniósł 13,55 a odchylenie standardowe wyniosło 5,14.

Analiza poziomu dostosowania ruchów wykazała, że poziom tej zdolności, w grupie studentek, był bardzo mało zróżnicowany indywidualnie. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 10,26% zaś średni wynik grupy wyniósł 113,3. Odchylenie standardowe wyniosło 11,6. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 9,36% zaś średni wynik grupy wyniósł 125,70. Odchylenie standardowe wyniosło 11,77.

Wyniki przeprowadzonej próby wysokiej częstotliwości ruchów, w grupie studentek, wykazały mały poziom zróżnicowania indywidualnego. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 10,88%. Średni wynik grupy wyniósł 10,29 a odchylenie standardowe 1,12. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 9,25% zaś średni wynik grupy wyniósł 10,16. Odchylenie standardowe wyniosło 0,94

Podsumowując wyżej opisane wyniki należy dokonać teraz porównania wyników uzyskanych w grupie studentek i studentów.

Analiza wyników w próbie kinestetycznego różnicowania wykazały, że zarówno studentki jak i studenci popełnili podobny błąd. Średnio mniejszy błąd popełniły studentki. Jednak różnica ta nie była istotna statystycznie. Również zbliżone były w obu grupach zróżnicowania wewnątrz grupowe.

W próbie orientacji przestrzennej studentki i studenci uzyskali podobny wynik. Średnio gorszy wynik popełniły studentki, ale różnica ta nie była istotna statystycznie. Zróżnicowanie wewnątrz grupowe były zbliżone w obu grupach.

Analizując wyniki próby przejawiania szybkiej reakcji, studentek i studentów, wyciągniemy wnioski, że obie grupy uzyskały nieco rozbieżne wyniki. Średnio mniejszy błąd popełnili studenci, a różnica ta okazała się istotna statystycznie.

Porównanie kolejnej próby, zachowania równowagi dynamicznej i statycznej, między studentkami a studentami wykazało, że uzyskane wyniki w obu grupach są rozbieżne, a średnio mniejszy błąd popełniły studentki. Różnica ta okazała się istotna statystycznie.

W próbie rytmizacji ruchów średnio lepszy wynik uzyskały studentki, choć wyniki obu grup były zbliżone. Różnica pomiędzy studentkami a studentami okazała się mało istotna statystycznie.

Próba sprzężenia ruchów wykazała duże zróżnicowanie wewnątrz grupowe. Lepsze wyniki uzyskały studentki, a różnica w wynikach była istotna statystycznie.

Porównując wyniki w próbie dostosowania ruchów zarówno studentki jak i studenci uzyskali zbliżone wyniki. Mniejszy błąd popełniły studentki. Różnica wyników okazała się istotna statystycznie. Również zbliżone były w obu grupach zróżnicowania wewnątrz grupowe.

Próba wysokiej częstotliwości ruchów w grupie studentek i studentów wykazała, że uzyskali oni nieco zróżnicowane wyniki. Średnio lepsze wyniki uzyskali studenci. Różnica ta nie była istotna statystycznie.

3.2. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek.

STAT. PODST. STATYST.	Korelacje (kobiety cały. sta) Oznaczone wsp. korelacji są istotne z p < , 05000 30 (braki danych usuwano przypadkami) N =
Zmienna	ROZBIEG	ODBICIE	LOT	LĄDOWANIE	WYNIK SKOKU
Zdolność Kinestetycznego Różnicowania	-,0827 p=,664	-,1753 p=,354	-,4297* p=,018*	-,3171 p=,088	-,1562 p=,410
Zdolność Orientacji przestrzennej	-,0544 p=,775	,2382 p=,205	,0123 p=,949	,0721 p=,705	-,0714 p=,708
Zdolność szybkiej reakcji	-,4604* p=,010*	-,2741 p=,143	-,2298 p=,222	-,2678 p=,153	-,2026 p=,283
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej	-,2627 p=,161	-,1662 p=,380	-,2903 p=,120	-,4076* p=,025*	-,2077 p=,271
Zdolność rytmizacji	,4534* p=,012*	,4375* p=,016*	,4654* p=,010*	,4888* p=,006*	,3795* p=,039*
Zdolność sprzężenia ruchów	-,3782* p=,039*	-,5371* p=,002*	-,5442* p=,002*	-,4804* p=,007*	-,4251* p=,019*
Zdolność dostosowania ruchów	-,0702 p=,713	-,1714 p=,365	,0415 p=,828	-,0852 p=,654	-,0865 p=,649
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów	-,3502 p=,058	-,4962* p=,005*	-,5175* p=,003*	-,3685* p=,045*	-,2780 p=,137

Najwięcej korelacji pomiędzy KZM, a umiejętnościami technicznymi udało się zaobserwować u studentek skaczących wzwyż. W większości przypadków były to związki o umiarkowanej sile. Analiza szczegółowa wpływu KZM na poszczególne fazy skoku wzwyż wykazała, że zdolność sprzężenia ruchów i zdolność rytmizacji mają istotny związek ze wszystkimi elementami technicznymi skoku wzwyż (rozbieg, odbicie, lot i lądowanie) oraz z ostatecznym wynikiem. Zdolność zachowania równowagi korelowała tylko z lądowaniem , a zdolność szybkiej reakcji z rozbiegiem. Istotne statystycznie związki udało się również zaobserwować pomiędzy odbiciem, lotem, lądowaniem, a zdolnością dostosowania (przebudowy) ruchów.

STAT. PODST. STATYST.	Korelacje (kobiety cały. sta) Oznaczone wsp. korelacji są istotne z p < , 05000 30 (braki danych usuwano przypadkami) N =
Zmienna	BIEG Z OSZCZEPEM	KROK SKRZYŻNY	POZYCJA WYRZUTOWA	WYRZUT	WYNIK RZUTU
Zdolność Kinestetycznego Różnicowania	-,0666 p=,727	-,1421 p=,454	-,0380 p=,842	-,0894 p=,639	-,2684 p=,151
Zdolność Orientacji przestrzennej	-,2327 p=,216	-,3207 p=,084	-,3209 p=,084	-,3123 p=,093	-,1882 p=,319
Zdolność szybkiej reakcji	-,0917 p=,630	-,3803* p=,038*	-,3779* p=,040*	-,2384 p=,204	-,0805 p=,672
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej	-,2500 p=,183	-,2733 p=,144	-,5078* p=,004*	-,2583 p=,168	-,1290 p=,497
Zdolność rytmizacji	,2379 p=,206	,3701* p=,044*	,3884* p=,034*	,1412 p=,457	,1650 p=,383
Zdolność sprzężenia ruchów	-,3540 p=,055	-,2692 p=,150	-,4554* p=,011*	-,3005 p=,107	-,2268 p=,228
Zdolność dostosowania ruchów	-,0242 p=,899	-,2324 p=,217	-,1758 p=,353	-,0137 p=,943	,1307 p=,491
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów	-,1364 p=,472	-,1627 p=,390	-,3725* p=,043*	-,2899 p=,120	-,0086 p=,964

U studentek w niewielu przypadkach analiza badań wykazała istotne związki pomiędzy umiejętnościami technicznymi rzutu oszczepem, a KZM. Większość związków była nieistotna statystycznie. Wyniki badań wykazały korelację o umiarkowanej sile kroku skrzyżnego ze zdolnością rytmizacji i szybkiej reakcji. Równie silny związek dało się zaobserwować pomiędzy pozycją wyrzutną, a zdolnościami: szybkiej reakcji, zachowania równowagi, rytmizacji, sprzężenia ruchów i wysokiej częstotliwości ruchów.

3.3. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów.

STAT. PODST. STATYST.	Korelacje (cały chłop. sta) Oznaczone wsp. korelacji są istotne z p < , 05000 30 (braki danych usuwano przypadkami) N =
Zmienna	ROZBIEG	ODBICIE	LOT	LĄDOWANIE	WYNIK SKOKU
Zdolność kinestetycznego różnicowania	,4054* p=,026*	,2196 p=,244	,2940 p=,115	,1611 p=,395	,3091 p=,097
Zdolność orientacji przestrzennej	,4044* p=,027*	,1914 p=,311	,2760 p=,140	,3143 p=,091	,04018* p=,028*
Zdolność szybkiej reakcji	-,2214 p=,240	-,2655 p=,156	-,2992 p=,108	-,2970 p=,111	-,3036 p=,103
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej	,1135 p=,550	-,1463 p=,440	-,2607 p=,164	-,2087 p=,268	-,1465 p=,440
Zdolność rytmizacji	-,2491 p=,184	-,1850 p=,328	-,1105 p=,561	-,1164 p=,540	-,2855 p=,126
Zdolność sprzężenia ruchów	,0215 p=,910	-,2504 p=,182	-,3651* p=,047*	-,2440 p=,194	-,2602 p=,165
Zdolność dostosowania ruchów	-,0739 p=,698	,1072 p=,573	-,0949 p=,618	,1244 p=,512	,0560 p=,769
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów	,2704 p=,148	,1231 p=,517	-,0524 p=,783	-,0018 p=,992	-,0037 p=,985

Analiza współzależności między poziomem KZM, a umiejętnościami skoku wzwyż studentów wykazały na występowanie nielicznych statystycznie związków. W większości przypadków były to związki o umiarkowanej sile. Z maksymalnym wynikiem korelowała tylko zdolność orientacji czasowo przestrzennej (p<0,05). Szczegółowa analiza wpływu KZM na poszczególne fazy skoku wykazała, że z techniką wykonania rozbiegu korelowała zdolność różnicowania i orientacji czasowo przestrzennej, natomiast z techniką lotu zdolność sprzężenia ruchów. W pozostałych przypadkach nie odnotowano istotnych zależności.

STAT. PODST. STATYST.	Korelacje (cały. Chłop. sta) Oznaczone wsp. korelacji są istotne z p < , 05000 30 (braki danych usuwano przypadkami) N =
Zmienna	BIEG Z OSZCZEPEM	KROK SKRZYŻNY	POZYCJA WYRZUTOWA	WYRZUT	WYNIK RZUTU
Zdolność Kinestetycznego różnicowania	-,0554 p=,771	-,2555 p=,173	-,0086 p=,964	,0241 p=,899	-,1254 p=,509
Zdolność orientacji przestrzennej	-,0071 p=,970	-,0461 p=,809	,2318 p=,218	,1893 p=,316	,0399 p=,834
Zdolność szybkiej reakcji	-,2523 p=,179	-,1804 p=,340	-,0419 p=,826	-,0671 p=,725	-,3586 p=,052
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej	-,1268 p=,504	-,2569 p=,171	-,1268 p=,504	-,2652 p=,157	-,4074* p=,025*
Zdolność rytmizacji	-,0879 p=,644	,0928 p=,626	-,1109 p=,560	,0452 p=,812	,2084 p=,269
Zdolność sprzężenia ruchów	-,0628 p=,742	-,1833 p=,332	-,2244 p=,233	-,2514 p=,180	-,3752* p=,041*
Zdolność dostosowania ruchów	-,0721 p=,705	,0943 p=,620	,1502 p=,428	,2745 p=142	,3413 p=,065
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów	,0411 p=,829	,0151 p=,937	,2244 p=,233	-,0049 p=,980	-,1322 p=,486

U studentów wyniki badań współzależności między umiejętnościami rzutu oszczepem, a KZM wykazały na występowanie dwóch istotnych statystycznie związków o umiarkowanej sile. Udało się zaobserwować korelację pomiędzy zdolnością sprzężenia ruchów oraz zdolnością zachowania równowagi, a wynikiem rzutu oszczepem. W innych związkach nie odnotowano istotnych korelacji.

ROZDZIAŁ IV

Dyskusja

Podobnie jak w wielu dyscyplinach sportowych, także w lekkiej atletyce do uzyskania wyniku niezbędny jest odpowiedni poziom sprawności fizycznej i techniki.

Jednym z komponentów tej sprawności jest koordynacja ruchowa, której badaniem zajęliśmy się w powyższej pracy.

Poszukując odpowiedzi na postawione w pierwszej części pracy pytania badawcze wykazano związek zdolności motorycznych z uzyskanymi wynikami.

Problematyka dymorfizmu płciowego w sporcie nie jest zagadnieniem nowym. Dotychczas ujawniono istnienie różnic na korzyść przedstawicieli płci męskiej w parametrach somatycznych, funkcjonalnych i koordynacyjnych. Jak do tej pory badania najczęściej dotyczyły dzieci w wieku szkolnym, dlatego w powyższej pracy przedstawiam badania (osób starszych) studentów i studentek, którzy podobnie jak w badaniach Szczepanika (1993) i Witkowskiego (2000) w próbach dostosowania ruchów oraz sprzężenia ruchów uzyskali zbliżone wyniki, a w próbie szybkiej reakcji mężczyźni osiągnęli średnio lepsze wyniki od kobiet, zaś odwrotnie przebiegło to w próbie zachowania równowagi dynamicznej i statycznej lecz różnice były niewielkie. W pozostałych próbach badani uzyskali bardzo zbliżone wyniki, ale nie były one istotne statystycznie. Witkowski pisał, że w pierwszym okresie nauczania nie widać znaczących różnic między koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi kobiet i mężczyzn, a różnice w wynikach biorą się z większych zdolności kondycyjnych mężczyzn. Dopiero w późniejszym etapie szkolenia wprowadzając najbardziej złożone testy oceniania w danej konkurencji wzrastają różnice KZM na rzecz mężczyzn.

W ostatnim okresie coraz częściej podejmowane są badania, których celem jest określenie wpływu predyspozycji koordynacyjnych na technikę i skuteczność poszczególnych dyscyplin. Bora (2000) twierdzi, że na wynik największy wpływ ma technika. Zgodnie z jego słowami w powyższych badaniach dało się zaobserwować u studentek istotne korelacje pomiędzy zdolnością szybkiej reakcji, a techniką rozbiegu. Równie istotne korelacje dało się zaobserwować pomiędzy zdolnością zachowania równowagi dynamicznej i statycznej, a lądowaniem. Kolejnym potwierdzeniem słów Bory (2000) była korelacja zdolności sprzężenia ruchów i rytmizacji z każdym elementem technicznym skoku wzwyż (rozbieg, odbicie, lot, lądowanie) oraz z uzyskanym wynikiem. Istotną korelację udało się jeszcze zaobserwować pomiędzy zdolnością wysokiej częstotliwości ruchów a odbiciem, lotem i lądowaniem.

U studentek rzucających oszczepem najwięcej zdolności korelowało z pozycją wyrzutną (zdolność szybkiej reakcji, zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej, zdolność rytmizacji i sprzężenia ruchów), co pozwala przypuszczać, że na zajęciach na ten element był kładziony szczególny nacisk. Ljach (1995) na bazie własnych badań pisał, że opanowanie nowych ćwiczeń specjalnych pozwala w miarę ich doskonalenia na najbardziej ekonomiczne i celowe działanie w zmiennych warunkach walki. Prawdopodobnie takim ćwiczeniem na zajęciach była pozycja wyrzutna, a kolejnym mógł być bieg krokiem skrzyżnym, który korelował ze zdolnością rytmizacji i szybkiej reakcji.

W wyniku badań eksperymentalnych studentów stwierdzono, iż zdolność orientacji w przestrzeni ma duży wpływ na technikę rozbiegu i wynik w skoku wzwyż. Potwierdziło to, że orientacja w przestrzeni nie rozerwalnie łączy się z postrzeganiem czasowych parametrów ruchu i ich zmian (Bora 2000). Wydaje się, iż spośród wybranych zdolności koordynacyjnych na plan pierwszy powinien wysuwać się wysoki poziom zdolności sprzężenia(Raczek 1984). Jest on znaczącym warunkiem dla istnienia wszelkich sportowych działań ruchowych i dominuje w trudnych zadaniach koordynacyjnych, ale w badaniach mężczyzn zdolność ta miała istotny wpływ tylko na ułożenie ciała w locie podczas skoku wzwyż oraz na wynik rzutu oszczepem. Może to być spowodowane tym, iż skok wzwyż jest bardzo złożoną konkurencją i dopiero lepsze opanowanie techniki poszczególnych faz potwierdziłoby wyniki Bory(2000).

U studentów nie zaobserwowano istotnego wpływu rytmu na poszczególne elementy skoku wzwyż i rzutu oszczepem. Związane może to być z tym ,iż mężczyźni posiadają z reguły mniejsze poczucie rytmu niż kobiety i potrzebują więcej czasu na odpowiednie opanowanie ćwiczenia. Analiza wyników badań własnych wykazała, iż wynik rzutu oszczepem koreluje jeszcze ze zdolnością równowagi dynamicznej i statycznej. Nie zauważono tutaj korelacji z pozycją wyrzutną i samym wyrzutem co pozwala się nie zgodzić z Raczkiem(1990), który pisał, że na technikę w konkurencjach złożonych ma istotny wpływ zdolność równowagi.

Wielu autorów (Szczepanik, Szopa 1993, Ljach 1995, Bora 2000)twierdziło, iż wyższy poziom koordynacji ruchowej wpływa pozytywnie na wzrost efektywności nauczania umiejętności technicznych.

Z przeprowadzonych badań wynika, że nie wszystkie zdolności koordynacyjne mają wpływ na efektywność uczenia się przez badanych skoku wzwyż techniką flop oraz rzutu oszczepem. Z prób przeprowadzonych na studentach i ich rezultatach wynika, iż na czoło zdolności, które mają największy wpływ na nauczanie badanych konkurencji lekkoatletycznych wysuwa się zdolność rytmizacji i sprzężenia ruchów. Jest to zbieżne z wynikami Bory (1996), który pisał, że najistotniejszymi zdolnościami podczas nauczania skoku wzwyż są orientacja przestrzenna i szybkość reakcji. Owszem zdolności te maja wpływ na szybkość uczenia się techniki, ale w dużo mniejszym stopniu niż poczucie rytmu, sprężenie ruchów czy wysoka częstotliwość ruchów. Zdecydowanie na plan na plan pierwszy wysuwa się ta druga (zdolność sprzężenia ruchów) szczególnie podczas skoku wzwyż, ponieważ podobnie jak u Kuby i Kamińskiego (1998) technika wykonania jest skomplikowana, a pełna harmonia ruchów wyraża się w precyzyjnym ich wykonaniu. Równoczesne lub następcze scalenie kolejnych fragmentów ćwiczenia lub jego faz oraz optymalny udział siły są warunkiem uzyskania jak najlepszych efektów w nauczaniu ćwiczeń

Nie mniej istotną zdolnością koordynacyjną w badanych konkurencjach jest rytm. Przez niektórych autorów badań uważaną nawet za najważniejszą (Raczek 1990). Stanowi on podstawę kształtowania bardzo istotnego elementu obu konkurencji lekkoatletycznych, jakim jest rozbieg. Prawidłowe wykorzystanie fazy przygotowawczej danej konkurencji sprzyja uzyskaniu lepszego wyniku.

Inną ważną zdolnością okazała się wysoka częstotliwość ruchów, która jest szczególnie potrzebna w końcowej fazę rozbiegu gdzie następuje kilka złożonych ruchów, które zawodnik musi wykonać w krótkim odstępie czasu. Szczególnie dotyczy to tak zwanego rytmu trzech ostatnich kroków przed odbiciem w skoku wzwyż i szybkiego przeskoku do pozycji wyrzutnej w rzucie oszczepem.

Można wysnuć również wnioski, że próba zachowania równowagi dynamicznej i statycznej już w mniejszym stopniu niż poprzednio wymienione zdolności wpływa na efektywność uczenia się wybranych konkurencji lekkoatletycznych. Z badań wynika, że można się zgodzić z Kubą oraz Kamińskim (1998), iż równowaga ma istotny wpływ i sprzyja prawidłowemu wykonaniu ćwiczenia.

Podobny wpływ wyników na szybkość uczenia się uzyskano w badaniach szybkiej reakcji. Zdolność ta jak dowodzą autorzy(Starosta, Fostaiak 1986, Bora 1996) jest w większości zdominowana genetycznie i można ją w niewielkim procencie kształtować. Z analizy przeprowadzonych badań można stwierdzić, że zdolność ta sprzyja nauczaniu, szczególnie początkowych elementów badanych konkurencji (rozbieg, krok skrzyżny).

Zastanawia niski poziom korelacji pomiędzy wynikami orientacji przestrzennej, a efektywnością nauczania skoku wzwyż techniką flop i rzutu oszczepem. Szczególnie ta pierwsza konkurencja osiągnęła słabe wyniki w przeciwieństwie do podobnych badań jakie przeprowadziła Kuba (1998), która stwierdziła, że zdolność ta w odniesieniu do gimnastyki jest wysoce istotna tylko w skokach przez skrzynie. Niestety z badań nie wynika żeby ta zdolność miała przełożenie na skok wzwyż, a przecież umożliwia ona określenie pozycji całego ciała w locie względem zeskoku i poprzeczki co pozwala na opanowanie lepszej techniki skoku.

Z analizy wyników badań wynika również, że poziom kinestetycznego różnicowania ma nieznaczny wpływ na efektywność nauczania badanych konkurencji, a szczególnie rzutu oszczepem gdzie precyzyjne różnicowanie percepcji siły, czasu i przestrzeni jest bardzo ważne (Szopa1984).

Zebrany w niniejszej pracy materiał jest zbyt skromny dla formułowania końcowych wniosków. Przeprowadzone badania jednoznacznie potwierdzają konieczność dalszej kontynuacji i poszukiwań związków pomiędzy koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi, a efektywnością nauczania studentów szczególnie konkurencji lekkoatletycznych, gdyż ilość opracowań na ten temat jest znikoma. Uzyskane w pracy wyniki mają tylko fragmentaryczny charakter i być może dlatego zainspirują do dalszych badań nad efektywnością nauczania. Kolejne badania powinny uwzględniać większą liczbę badanych, zróżnicowanie na płeć oraz wiek badanych itp. Dopiero zgromadzenie znacznej ilości wyników populacji pozwoli na formułowanie odważniejszych wniosków.

PIŚMIENNICTWO

1. Bartosiewicz G., Wit A. (1985) „Skoczność czy moc?”. Sport Wyczynowy 14.

2. Bompa T.O. (1990) „Teoria i metodyka treningu”. Warszawa.

3. Bora P. (1996) „Wpływ ukierunkowanego treningu na poziom wybranych predyspozycji koordynacyjnych oraz nauczanie techniki skoku wzwyż studentów AWF”. Antropomotoryka, Kraków.

4. Bora P. (2000) „Struktura uwarunkowań wyników skoku wzwyż u studentów Akademii Wychowania Fizycznego”. Wychowanie Fizyczne i Sport, 3.

5. Czajkowski Z. (1993) „Od zwinności do zdolności zbornościowych”. Sport Wyczynowy 3 - 4.

6. Diaczkow W. M. (1969) „Mistrzostwo techniczne a potencjał ruchowy skoczka wzwyż”. Sport Wyczynowy, 16.

7. Ferguson G., Takane Y. (1999) “Analiza statystyczna w psychologii I pedagogice”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

8. Fiedor M. (1987) „Znaczenie orientacji czasowo-przestrzenej w procesie selekcji sportowej siatkarek”. Sport Wyczynowy, 11.

9. Fostiak D., Starosta W. (1994) „Wybrane elementy koordynacji ruchowej i ich znaczenie w opinii zawodników oraz trenerów wybranych dyscyplin”. Trening nr 4.

10. Goluch A. (1975) „Wpływ szybkości ruchów na skuteczność obrony bramkarza w piłce ręcznej”. Sport Wyczynowy, 5.

11. Juras G., Waśkiewicz Z. (1998) „Czasowe, przestrzenne oraz dynamiczne aspekty koordynacyjnych zdolności motorycznych”. AWF Katowice.

12. Lasocki A. (1998) „Trening w skokach lekkoatletycznych”. Wydawnictwo sportpress. Warszawa.

13. Kuba L., Kamiński P. (1998) „Zdolności koordynacyjne a sprawność gimnastyczna studentek wychowania fizycznego”. AWF Katowice

14. Majchrzak J., Mendel T. (1996) „Metodyka pisania pracy magisterskiej i dyplomowej”. Akademia Ekonomiczna. Poznań.

15. Mynarski W. (1986) „Właściwości motoryczne ludzkiej w świetle współczesnych psychologicznych teorii zdolności”. W: Motoryczność dzieci i młodzieży - aspekt teoretyczny oraz implikacje metodyczne, red. Raczek. AWF Katowice.

16. Mynarski W. (1995) „Struktura wewnętrzna zdolności motorycznych dzieci i młodzieży w wieku 8-18 lat”. AWF Katowice.

17. Paszczyk S. (1972) „Ocena zmian wydolności wytrenowania skoczków wzwyż na podstawie wybranych wskaźników fizjologicznych i sprawnościowych”. Praca doktorska AWF Warszawa.

18. Pionk A. (1996) „Próba ustalenia współzależności między wybranymi elementami koordynacji ruchowej, a wynikami lekkoatletów”. Wychowanie fizyczne i sport nr 3.

19. Pionk A., Starosta W. (1995) „Kompleksowy wskaźnik koordynacji ruchowej w czteroletnim cyklu treningowym”. Trening 4.

20. Poprawski B., Stawczyk Z. (1972) „Ćwiczenia ogólnorozwojowe lekkoatlety”. Monografie, skrypty, podręczniki. Poznań.

21. Prus G. (1995) „Rozwój wybranych zdolności koordynacyjnych u początkujących lekkoatletek”. Lekkoatleta. Warszawa.

22. Prus G., Mynarski W. (1997) „Wpływ różnych programów treningowych na poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych”. Trening 2.

23. Raczek J. (1986) „Motoryczność człowieka, poglądy, kontrowersje i koncepcje”. AWF Katowice, część pierwsza

24. Raczek J. (1991) „Koordynacyjne zdolności motoryczne (podstawy teoretyczno - empiryczne i znaczenie w sporcie)”. Sport Wyczynowy 5 - 6.

25. Raczek J. (1999) „Teoretyczne podstawy treningu koordynacyjnego (I)”. Sport wyczynowy 11 - 12.

26. Raczek J. (2000) „Funkcje, cele oraz model treningu koordynacyjnego (II)”. Sport wyczynowy 1 - 2.

27. Raczek J. (2000) „Trudności koordynacyjne - wywiad z prof. J. Raczkiem”. Sport wyczynowy 1 - 2.

28. Raczek J., Mynarski W. (1991) „Zmienność ontogenetyczna wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych u dzieci i młodzieży w wieku 7 - 18 lat”. Antropomotoryka 6.

29. Raczek J., Mynarski W. (1992) „Koordynacyjne zdolności dzieci i młodzieży (struktura wewnętrzna i zmienność osobnicza)”. AWF Katowice.

30. Raczek J., Mynarski W., Ljach (1998) „Teoretyczno - empiryczne podstawy kształtowania i diagnozowania koordynacyjnych zdolności motorycznych”. AWF Katowice.

31. Sankowski T. (1984) „Sprawność psychomotoryczna, a przydatność sportowa zawodników hokeja na trawie”. Rocznik Naukowy AWF, Poznań, 30.

32. Sankowski T. (1990) „Cechy czy zdolności - rzecz o motoryczności”. Sport Wyczynowy 7-8.

33. Starosta W. (1987) „Znaczenie badań koordynacji ruchowej dla doskonalenia szkolenia sportowego zaawansowanych zawodników”. Kultura fizyczna 3 - 4.

34. Starosta W. (1993) „Koordynacja ruchowa człowieka. (W:). Motoryczność człowieka - jako struktura, zmienność i uwarunkowania”. Monografie, skrypty, podręczniki. AWF Poznań, 310.

35. Starosta W. (1995) „Zdolności koordynacyjne i kondycyjne w zespołowych grach sportowych”. IWFiS Biała Podlaska.

36. Szczepanik M. (1991) „Wpływ treningu koordynacyjnego na szybkość uczenia się techniki u młodych siatkarzy”. Praca doktorska. AWF Kraków.

37. Szczepanik M., Szopa J. (1993) „Wpływ ukierunkowanego treningu na rozwój predyspozycji koordynacyjnych oraz szybkość uczenia się techniki ruchu u młodych siatkarzy”. Wydawnictwo Monograficzne 54 AWF Kraków.

38. Szopa J., Mleczko E., Żak S. (1996) „Podstawy antropomotoryki”. PWN Kraków -Warszawa.

39. Świs Z. (1966) „Czas reakcji, a wynik sportowy boksera”. Monografie, podręczniki, skrypty WSWF. Poznań 8.

40. Ważny Z. (1992) „Koordynacja ruchowa”. Trening nr 1. Warszawa.

41. Włodarczyk A. (1983) „Poziom ogólnej sprawności fizycznej a wynik sportowy w wybranych dyscyplinach sportowych. Praca doktorska, AWF Warszawa.

42. Zaciorski W.M. (1970) „Kształcenie cech motorycznych sportowca”. Sport i Turystyka, Warszawa.

43. Ziemski J. (1974) „Wpływ czasu reagowania siatkarza na skuteczność obrony piłki”. Sport Wyczynowy, 10.

49

---