1. Poetyka normatywna - poetyka narzucająca określone normy stylistyczne i kompozycyjne utworom literackim. Reguły i przepisy formułowane w ramach tej poetyki ograniczają swobodę twórczą autora dążąc do ustalenia pewnego kanonu formalnego.

Poetyka historyczna - interesuje się głównie problemami rozwoju i przekształceń form literackich na przestrzeni dziejów i w zależności od poszczególnych epok, okresów, prądów itp., bada zasady i immanentne reguły dzieła literackiego (poetyka immanentna) oraz formułuje zasady kwalifikowania konkretnych utworów jako spełniających wymogi twórczości literackiej w historycznej zmienności, szczególnie odpowiadające tzw. dobremu smakowi w danej epoce (poetyka sformułowana).

Poetyka implicytna/immanentna - reguły i zasady budowy utworu literackiego możliwe do odczytania z samego dzieła. W takim ujęciu określona wypowiedź literacka świadczy o normach przyjętych przez pisarza i odsyła do określonego stanu poetyki "sprzed" powstania dzieła.

Poetyka eksplicytna/sformułowana - reguły, zasady, postulaty dotyczące tworzenia wykładane bezpośrednio przez pisarzy i krytyków w formie wypowiedzi programowych i teoretycznych. Wypowiedzi na temat własnej twórczości, twórczości grupy literackiej, prądu stanowią dowód świadomości literackiej epoki.

Poetyka opisowa - zajmującą się strukturalnymi właściwościami dzieła literackiego, jego częściami składowymi, narzędziami służącymi do analizy danej konwencji literackiej, jej wariantów oraz pojedynczych dokonań.

2. Literackość - zamierzona przez autora zdolność tekstu do ujawnienia się jego podwójnej semantyki: znaczenie dosłowne utworu zostają zawieszone i służą do kodowania znaczeń przenośnych, alegorycznych, symbolicznych, metaforycznych. Literackość jest więc chwytem semantycznym.

3. Fikcja literacka -(łac. fictio - tworzenie, kształtowanie, również zmyślenie) - właściwość świata przedstawionego polegająca na tym, że jest on tworem nie dającym się zweryfikować przez porównanie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła. Konstrukcja utworu i jego poszczególne elementy mogą odnosić się do doświadczeń pozaliterackich (przeżyć jednostki, grupy społecznej, historii). Fikcyjność dotyczy zarówno utworów realistycznych, jak i fantastycznych.

4. Stylistyka - dyscyplina z pogranicza nauki o literaturze i językoznawstwa, zajmująca się sposobami językowego ukształtowania wypowiedzi, analizująca tekst pod względem celowości, przydatności i stosowności użytych w nim środków językowych

5. . Schemat komunikacji językowej Jacobsona

Elementy:

- nadawca (komunikatu)

- kontekst

- komunikat

- kontakt

- kod

-odbiorca

Funkcje:

emotywna ( ekspresywna) - gdy komunikat skupiony jest na nadawcy,

poznawcza (inaczej: oznaczająca bądź denotatywna) - gdy skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy),

poetycka - gdy komunikat skupiony jest na samym sobie,

fatyczna - gdy skupiony jest na kontakcie,

metajęzykowa - gdy skupiony jest na kodzie i

konatywna - gdy skupiony jest na odbiorcy.

6. Uporządkowanie naddane - jeden z głównych wyznaczników literackości (jedna z cech swoistych literatury) polegający na dodatkowej organizacji języka w stosunku do potrzeb zwykłej komunikacji np. stosowanie rymów, powtórzeń, melodyjność i rytmiczność tekstu. Są to te elementy dzieła literackiego, których obecność nie wynika z potrzeb komunikacyjnych.

7. Eufonia to przyjemny brzmieniowo ton wypowiedzi, harmonijny dobór dźwięków. Można osiągnąć ten efekt np. poprzez eliminowanie z wiersza głosek syczących lub szumiących, opieranie się na głoskach sonornych i samogłoskach, a także o unikanie hiatusu. Przeciwieństwem eufonii jest kakofonia.

8. Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo, harmonia naśladowcza, wyraz dźwiękonaśladowczy) - figura retoryczna, używana w poezji jako środek stylistyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów, aby naśladowały one swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot. Onomatopeja to wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne, w tym dźwięki wydawane przez zwierzęta. W języku polskim (i nie tylko) onomatopeja jest rdzeniem wielu wyrazów, również czasowników i rzeczowników (np. buczeć, buczenie, szumieć, szum).

9. Aliteracja to powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.

10. Harmonia głoskowa - swoiste wykreowanie rzeczywistości w dziele: przez odpowiedni dobór głosek (bez użycia → onomatopei) sugeruje się brzmieniowy aspekt zdarzenia czy sytuacji. Przykłady: "Słyszysz, jak wRe nad nimi [gniazdami] kRęcony wiRem w gRomadzie chmuR, ogRom okRuchów gRadu-" (S. Żeromski); "Granatowe faLE LELEjały się cudnie" (Żeromski w Popiołach i Dziejach grzechu; "lelejać się" - ´pieścić się´);

11. Denotacja - zakres danej nazwy, tj. zbiór jej desygnatów, czyli obiektów, o których powiedzenie "To jest N." będzie zdaniem prawdziwym. Denotacją nazwy "kot" jest zbiór wszystkich (przeszłych, obecnych i przyszłych) kotów.

Konotacja - cechy współoznaczane łącznie przez nazwę, tworzące jej treść, sens; (współ)oznaczenie zespołu cech wyrazu, kojarzących się wtórnie z jego gł. znaczeniem; tworzy warstwę skojarzeniową słowa

12. Słownik a słownik użytkownika języka - funkcją pierwszego jest rejestracja słownictwa danej epoki rozwoju języka np. słownik polszczyzny współczesnej, słownik polszczyzny szesnastowiecznej itd. Funkcją słownika frekwencyjnego jest pokazanie społecznych konsekwencji używania języka ujętych w formę statystycznego zestawienia.

13. Synonim - wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście.

14. Homonim - wyraz posiadający więcej niż jedno znaczenie. Np. zamek - jako typ budowli, rodzaj zamknięcia i zapięcia.

15. Dialektyzm - cecha lub element językowy, wywodząca się z dialektu danego języka, użyta w języku ogólnym. Dialektyzmem może być np. pojedynczy wyraz (np. uświerknąć zam. zmarznąć), lub połączenie wyrazowe (frazeologizm); wyróżnia się także dialektyzmy gramatyczne (pójdźwa zam. pójdźmy), składniowe (np. gęsi lecieli) lub fonetyczne (np. kóń, zam. lit. koń). Mogą być używane jako środek stylistyczny w języku literackim.

Regionalizm (dawniej: prowincjonalizm) - element językowy, cecha języka (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa) używana przez ogół (w tym ludzi wykształconych) z danego regionu, mieszcząca się w obrębie odmiany ogólnej mówionej, ale różniąca się od formy uznanej za ogólnopolską

16. Słownictwo żargonowe - język zamkniętych grup społecznych - zawodowych, przestępczych - silnie odcinający się, zwłaszcza w leksyce od języka ogólnego i literackiego.

17. Wulgaryzmy - wyrazy, wyrażenia lub zwroty uznawane przez użytkowników danego języka jako nieprzyzwoite, ordynarne.

18. Archaizm - wyraz przestarzały, stary.

1. wyrazy takie, jak: matka, syn, brać, być, chcieć, mieć, serce, nos - takie, które nadal są używane

2. wyrazy takie, jak: koncerz, kasztel, kopijnik - takie, których desygnaty i nazwy zanikły

3. wyrazy takie, jak: białogłowa, macierz, szafarz - takie, które wyszły z użycia, bo zostały zastąpione przez inne odpowiedniki; białogłowa - kobieta, macierz - matka

19. Neologizm- środek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym języku, aby nazwać nieznany wcześniej przedmiot czy sytuację lub osiągnąć efekt artystyczny w utworze poetyckim.

20. Makaronizm - pochodzący z języka obcego (w wąskim znaczeniu tego terminu tylko z łacińskiego) zwrot lub forma gramatyczna wplatany do języka ojczystego.

21. Związek frazeologiczny, frazeologizm - utrwalone w użyciu połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma znaczenie symboliczne, np. biała flaga, marzenie ściętej głowy, wypić duszkiem albo pójść po rozum do głowy.

22. Zdrobnienie (hipokorystykum) - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienie oznaczać może też pozytywny (lub pogardliwy) stosunek do omawianego obiektu.

Zgrubienie (augmentativum) - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym.

Kompozytum - składanie dwu wyrazów w jedną całość znaczeniową

23. Fleksja ( przeistoczenie wyrazów, przemiana) - dział gramatyki zajmujący się opisem form wyrazowych. Odmiana wyrazów - wyróżnia się fleksję imienną (deklinację) oraz fleksję czasownika (koniugację).

24. Licencja poetycka - w literaturze i sztuce uzasadniane zamysłem artystycznym odstępstwo od norm lub obyczajów.

25. Epitet - wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający przedmiot: "brzydkie kaczątko", "słodki całus" ,"zły bandyta", "wrota piekieł", "tętniące myśli". Jest figurą stylistyczną stosowaną w retoryce i poezji.

26. Oksymoron - antylogia, epitet sprzeczny - figura retoryczna, którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach.

27. Hypallage - figura retoryczna, zaburzenie zgody składniowo-logicznej - określenie przenosi się z jednego składnika wypowiedzi na inny.

Przykładem takiego wyrażenia w języku potocznym może być np. "zjadłem szybki obiad" - co w rzeczywistości znaczy "szybko zjadłem obiad", gdyż to nie obiad był szybki, lecz szybko go zjedzono.

28. Porównanie, comparatio (w niektórych kontekstach także similitudo) - dwuczłonowa konstrukcja semantyczna, w której cechy przedmiotu lub zjawiska X (tego, co porównujemy, comparandum) scharakteryzowanego w członie X zostają uwydatnione przez wskazanie na jego podobieństwo do przedmiotów lub zjawisk scharakteryzowanych w członie Y (tego, do czego porównujemy, comparans). Oba człony połączone są charakterystycznymi dla danego języka wyrażeniami.

29. Metafora inaczej przenośnia - językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".

30. Synekdoha - to odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym. Retoryka antyczna rozróżniała parę odmian synekdochy: części zamiast całości, materiału zamiast przedmiotu zeń wykonanego, rodzaju zamiast gatunku (i odwrotnie), liczby określonej zamiast nieokreślonej, liczby mnogiej zamiast pojedynczej (pluralis pro singulari), np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej - włos zamiast liczby mnogiej - włosy).

31. Metonimia (zamiennia) - figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

metonimia przyczyny, np. czytam Słowackiego zamiast czytam utwory Słowackiego

metonimia skutku, np. pot zamiast wysiłek

metonimia miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...

metonimia narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii

metonimia zawartości, np. kufel zamiast piwo

metonimia oznaki, np. berło zamiast król

metonimia konkretu, np. głowa zamiast rozum

32. Personifikacja (z łac. persona - osoba i facere - robić) lub uosobienie - figura retoryczna i środek stylistyczny polegające na metaforycznym przedstawianiu zwierząt i roślin, przedmiotów nieożywionych, zjawisk lub idei jako osób ludzkich - szczególnie często personifikuje się pojęcia abstrakcyjne, zwłaszcza jako wygłaszające przemowy.

33. Peryfraza (inaczej omówienie) jest to figura stylistyczna, która polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym.

34. Eufemizm- wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane.

35. Hiperbola (gr. hyperbola, łac. superlatio, pol. wyolbrzymienie), przesadnia - środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji.

36. Litota (gr. litotes - skromność, prostota) - jeden z tropów retorycznych (czasem uznawana za figurę retoryczną). Litota jest podobnie jak eufemizm przeciwieństwem hiperboli, tyle że eufemizm dotyczy łagodzenia określeń negatywnych, litota może zaś służyć osłabieniu sformułowań także pozytywnych czy neutralnych. Polega na zastąpieniu danego określenia zaprzeczonym wyrażeniem antonimicznym np. zamiast cichy, niegłośny. Figura ta ma na celu osłabienie dobitności mowy.

37. Symbol - motyw, zespół motywów utworu, które na znaczeniach podstawowych budują znaczenia wtórne, bogatsze. Można powiedzieć, że jest oto wypowiedź bądź jakiś jej strukturalny fragment, którego znaczenie jest inne niż sens, zatem jest to również wielka metafora. Symboliczne znaczenie jest głębiej ukryte niż alegoryczne.

38. Ironia (antyfraza) - sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów, jest zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce.

39. Inwersja (hyperbaton, przekładnia, przestawnia, transgressiotaki) - taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle powszechnego języka literackiego odczuwa się jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących.

40. Elipsa - brak jakiegoś elementu składniowego w zdaniu, ale taki brak, który nie przekreśla wartości informacyjnej zdania, ponieważ kontekst wyraźnie wskazuje, jaka informacja została pominięta.

41. Paralelizm składniowy, paralelizm syntaktyczny - w językoznawstwie termin ten określa stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

42. Powtórzenie, repetitio , figura retoryczna, zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji.

Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".

43. Anafora - w literaturze: powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

44. Epifora (epistrofa, conversio) to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi. Na przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. (1 Kor 13:11)

45. Parenteza, paranteza (zdanie parantetyczne) (gr. parénthesis - wstawienie) - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.

46. Antyteza (gr. antíthesis - przeciwstawienie, inna nazwa: contrapositum) - figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć").

47. Pytanie retoryczne - figura stylistyczna i retoryczna; pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu; ewentualnie pytanie, na które odpowiedź jest oczywista.

48. Anakolut - błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym.

49. Apostrofa - (gr. apostrophé - zwrot) - składniowa figura retoryczna, charakteryzująca się bezpośrednim zwrotem do osoby, bóstwa, idei, wydarzenia, pojęcia lub przedmiotu (dochodzi wówczas do personifikacji adresata wypowiedzi). Dominuje styl podniosły, czasami patetyczny. Apostrofa zazwyczaj jest skierowana do osób, przedmiotów, zjawisk itd., które nie pełnią roli tematu utworu. Dzięki temu można ją wyraźnie wyodrębnić z tekstu.

50. Aluzja literacka - w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów rozpoznawalnych dla odbiorcy. Przykładem aluzji literackiej może być nawiązanie do Boskiej Komedii Dantego w tytule Nie-Boskiej Z. Krasińskiego lub plama na czole Balladyny podobna do nie dających się zmyć plam z krwi na dłoniach Lady Makbet.

51. Parafraza - swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens. Przeciwieństwo metafrazy - literalnego przekazu słowo w słowo.

52. Cytat- dosłowne przytoczenie czyichś słów. Cytat w literaturze jest formą ekspresji artystycznej. Może mieć charakter jawny, w postaci wyraźnie wyróżnionego tekstu, lub niejawny, stanowiąc rodzaj aluzji

53. Streszczenie (ang. summary, fr. résumé, niem. Zusammenfassung) - przekształcenie tekstu polegające na zmniejszeniu jego objętości przy zachowaniu zasadniczych, wyróżnionych elementów jego treści: najważniejszych tez, problemów, w przypadku streszczeń dzieł literackich podstawowych elementów fabuły. Metody streszczenia zależą od charakteru streszczanego dzieła i funkcji, jaką ma pełnić streszczenie..

54. Pastisz (z wł. pasticcio - pasztet) - odmiana stylizacji, utwór naśladujący istotne cechy jakiegoś dzieła lub stylu, zagęszczający je i uwydatniający. W przeciwieństwie do satyry uprawiany bywa w celu pochwały stylu, maniery danego pisarza, nie w celu jego krytyki.

55. Parodia - odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).

56. Stylizacja metryczna - stylizacja na metro.

57. Stylizacja na gatunek literacki - naśladowanie gatunku literackiego (np. poematu heroikomicznego).

58. Stylizacja na formę muzyczną - stylizacja na utwór muzyczny np. walc

59. Stylizacja archaiczna - jest rodzajem stylizacji językowej polegającej na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa, rzadziej form gramatycznych lub konstrukcji składniowych.

60. Stylizacja gwarowa - polega na wprowadzeniu do utworu literackiego (lub do innej wypowiedzi) elementów gwarowych (dialektyzmów). Dotyczy różnych poziomów języka: fonetyki, leksyki, frazeologii, metaforyki.

---