Opracowywane na podstawie niezliczonych stron biblijnych w necie
(myślę, że nie świadczy to o ubóstwie i bylejakości, bo jest tam tyle na ten temat, że naprawdę trzeba się namęczyć, żeby wybrać to co najważniejsze).
Niektóre fragmenty wspomagane lub przepisane z dobrych opracowań wcześniejszych roczników (np. gatunki i dramat biblijny).
Wszystko przepatrzone, uporządkowane (wygląda groźnie, trzeba się wgryźć…) i już i tak skrócone. Ale oczywiście można (a nawet trzeba…) bardziej.
„Traditio hebraica” -
1. Biblia (dzieje, podział, gatunki literackie).
2. Przekłady Biblii - Wulgata, przekłady polskie.
3. Oddziaływanie wzorców i tematów biblijnych w literaturze polskiej i powszechnej.
4. Humanistyczny dramat biblijny.
5. Psałterz - tłumaczenia i parafrazy.
ad. 1 Biblia (dzieje, podział, gatunki literackie)
Biblia (βιβλίον, biblion - mała księga, l.m. βιβλία, biblia - małe księgi) - zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie po hebrajsku, aramejsku i grecku, uznawanych przez żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga.
Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne znaczenie religijne dla różnych wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament. Biblia hebrajska - Tanach obejmuje część kanonu Starego Testamentu. Muzułmanie uważają, iż część Biblii (np. Księgi Mojżeszowe, Psalmy) powstała w wyniku boskiego objawienia, ale jej treść została zafałszowana.
KANON UWAGA!! podaję podział tylko hebrajski i katolicki! (bez protestanckiego, prawosławnego, mormońskiego ;))
Na przestrzeni dziejów kanon ksiąg wchodzących w skład Biblii zmieniał się w obrębie każdej z wielkich religii monoteistycznych. Dotyczy to w szczególności chrześcijaństwa, w którego łonie bardzo długo trwały dysputy na temat kanonu, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Stary Testament
Księgi prorockie - jak się sądzi - powstały w IX-VI wieku p.n.e.,
księgi deuterokanoniczne powstały prawdopodobnie w II wieku p.n.e.
Według opinii niektórych badaczy najstarsze są Psalmy 90 i prawdopodobnie 91, Księga Hioba i Księgi Mojżeszowe.
Treścią Starego Testamentu jest historia i dziedzictwo kulturowe narodu izraelskiego. Zostały one pierwotnie spisane w języku hebrajskim, aramejskim i greckim (koine).
Podział:
Na Stary Testament składa się, w zależności od uznawanego kanonu:
39 ksiąg - kanon hebrajski, uznawany przez żydów i wyznania protestanckie
46 ksiąg - kanon katolicki
Księgi starotestamentalne, które nie wchodzą w skład kanonu hebrajskiego (a więc uznawane są przez żydów za apokryfy), a zaliczają się do katolickiego, katolicy nazywają księgami deuterokanonicznymi (kanon aleksandryjski).
W judaizmie:
Pięcioksiąg Mojżeszowy (hebr. Tora, Prawo), najstarsza część Biblii, dla judaizmu najważniejsza; opisuje powstanie świata, losy Żydów od czasów Abrahama aż do powrotu z Egiptu do Palestyny, oraz - co dla żydów jest najważniejsze - podstawowe zasady judaizmu, od sposobu sprawowania kultu i obchodzenia świąt, po szczegółowe zasady odżywiania się i ubioru. Na pięcioksiąg składają się:
Prorocy (hebr. Newiim), w nich (w sensie, że w księgach, nie w prorokach ;)) zawarte są wszystkie kolejne proroctwa, czyli zgodnie z tradycją treści, które prorocy na zlecenie Boga przekazywali wiernym; często znajdują się tam również opisy dziejów poszczególnych proroków.
Dwunastu proroków (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza)
Pisma (hebr. Ketuwim), 1. księgi poetyckie, będące zbiorami pieśni, przysłów, kazań i poematów, które uznano za święte; 2. księgi o charakterze historyczno-legendarnym opisujące dzieje osób, które były dla żydów ważne ze względów religijnych, ale nie zostały uznane za proroków.
Psalmów, Przysłów, Hioba ,Pieśń nad pieśniami, Rut ,Lamentacje Jeremiasza (Treny)
Księga Koheleta (Eklezjastesa, Kaznodziei)
W chrześcijaństwie (te same księgi [+ deuterokanoniczne], ale inny podział):
Historyczne
Pięcioksiąg Mojżesza (Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa)
Inne księgi historyczne (Jozuego, Sędziów, Rut, Samuela (1 i 2), Królów (1 i 2), Ezdrasza i Nehemiasza (początkowo były jedną księgą), Tobiasza (deuterokanoniczna), Judyty (d.), Estery (dodatki d.), Machabejska (1 i 2) (d.))
Dydaktyczne (Hioba, Psalmy, Przysłów, Pieśń nad Pieśniami, Kaznodziei [Koheleta, Eklezjastesa], Mądrości (d.), Mądrości Syracha (Eklezjastyk) (d.))
Prorockie
Prorocy więksi (Izajasza, Jeremiasza, Lamentacje (zbiór Jeremiasza), Barucha (zbiór Jeremiasza) (d.), Ezechiela, Daniela (dodatki d.))
Prorocy mniejsi (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza).
Treścią Nowego Testamentu jest ewangelia, czyli "Dobra Nowina", o królestwie Bożym i o zbawieniu głoszona przez Jezusa Chrystusa i jego uczniów, a także dzieje pierwszych gmin chrześcijańskich. Judaizm i islam nie uznają Nowego Testamentu jako pism świętych (chociaż islam uważa Jezusa Chrystusa za proroka).
Nowy Testament składa się z 27 ksiąg:
Cztery Ewangelie - zapis zbawczego orędzia głoszonego przez Jezusa Chrystusa:
Dzieje Apostolskie - księga opisująca początki Kościoła, po wniebowstąpieniu Jezusa, ukazane na tle działalności niektórych apostołów (św. Piotr, św. Paweł, św. Jakub Starszy i Młodszy)
księgi dydaktyczne - zbiór listów pisanych przez apostołów:
13 listów Pawła z Tarsu
List do Hebrajczyków (powstały prawdopodobnie w środowisku pawłowym, skierowany do jednej z gmin judeochrześcijańskich, prawdopodobnie w Jerozolimie)
7 listów powszechnych (św. Jakuba, 1 i 2 św. Piotra, 1, 2 i 3 św. Jana, św. Judy Tadeusza)
oraz Apokalipsa, zwana też Objawieniem (świętego) Jana - księga prorocka, której autorstwo przypisuje się Janowi Apostołowi.DZIEJE
Formowanie się pism hebrajskich.
Procesy ustnego i pisemnego przekazu, dzięki któremu ukształtowała się literatura biblijna, trwały ponad tysiąc lat. Pięcioksiąg jest końcowym produktem połączenia kilku źródeł pisanych, zwanych J, E, D, P.
Źródło jahwistyczne (J) zwykle jest uważane za najwcześniejsze, pochodzące z okresu wczesnej monarchii (ok. 1000r. przed Chrystusem). Jest to źródło narracyjne, zawierające opowiadania o patriarchach, Wyjściu, Synaju i wędrówce przez pustynię. Jednym z jego szczególnych rysów jest używanie imienia Jahwe.
Źródło elohistyczne (E) - uczeni zwykle datują to źródło wiek później niż J - czasy proroka Elizeusza. Podobne do poprzedniego, niemniej cechuje się upodobaniem do proroctw i przekonaniem, że imię Jahwe pojawiło się po raz pierwszy przy objawieniu się Boga Mojżeszowi w płonącym krzaku. Do tego momentu, używa się imię Elohim jako imię Boga.
Źródło deuteronomiczne (D) - datowane na okres późnej monarchii (VII w. przed Chrystusem), ogranicza się głównie do Księgi Powtórzonego Prawa. Jego główną troską jest sprzeciw wobec kultu Baala.
Źródło kapłańskie (P) - okres wygnania babilońskiego (kon. VI - pocz. IV w. przed Chrystusem), akcentuje instytucje kultowe Izraela: szabat, obrzezanie, rolę Aarona i innych kapłanów pochodzących z jego rodu, oraz zawiera szczegółowe przepisy dotyczące kultu, a otrzymane na Synaju.
Najstarsze zapisy
Księgi były pierwotnie napisane po hebrajsku i aramejsku, w antycznych językach Żydów. Wiele z tych pism jest tak starych, że obecnie niewiele można powiedzieć o ich początkach. Żydowscy pisarze co jakiś czas sporządzali kopie świętych pism hebrajskich. Jednak dokumenty w klimacie krajów biblijnych ulegały szybkiemu niszczeniu i dlatego rzadko znajdujemy bardzo stare kopie pism.
Aż do roku 1947 najstarsze hebrajskie rękopisy Starego Testamentu pochodziły z IX i X w. po Chr. Były one kopiami pierwszych pięciu ksiąg biblijnych - Pentateuchu (Pięcioksięgu). W roku 1947 dokonano bardzo ważnego odkrycia zwojów znad Morza Martwego. Były to wczesne rękopisy z księgozbioru żydowskiej wspólnoty religijnej, która w czasach Jezusa rozwinęła się w Qumran nad Morzem Martwym. Rękopisy te są więc o prawie tysiąc lat starsze od tych z dziewiątego i dziesiątego wieku.
Te wczesne rękopisy z Qumran są bardzo ważne, ponieważ zawierają zasadniczo ten sam tekst co rękopisy z dziewiątego i dziesiątego wieku. Pokazują one, że tekst Starego Testamentu w ciągu tysiąca lat zmienił się bardzo mało. Uważni pisarze zrobili niewiele błędów i przeinaczeń.
Inne starożytne wersje Starego Testamentu
Tekst Starego Testamentu zachował się do dzisiaj także w formie starożytnych przekładów. Niektóre z nich potwierdzają dokładność używanego dziś hebrajskiego tekstu Starego Testamentu.
Jednym z najważniejszych tłumaczeń, bo pierwszym, jest grecka wersja Starego Testamentu Septuaginta. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa Septuaginta była używana przez mówiących po grecku żydów i chrześcijan. W późniejszych wiekach, kiedy chrześcijaństwo dotarło do narodów mówiących innymi językami, przetłumaczono Stary Testament na łacinę (Wulgata św. Hieronima), syryjski (Peszita) i egipski (koptyjski).
Jak skompletowano Stary Testament
Nie ma możliwości ustalenia ponad wszelką wątpliwość, w jaki sposób utworzono zbiór ksiąg, znany obecnie jako Stary Testament. W Tradycji Żydowskiej istnieje przekonanie, że to Ezdrasz (którego historia opisana jest w Księdze Ezdrasza) zebrał i ułożył księgi Starego Testamentu. Ale zbiór pierwszych pięciu ksiąg (Księgi Mojżeszowe lub Pięcioksiąg, czyli Pentateuch) oraz niektóre mowy proroków były czytane znacznie wcześniej, podobnie jak psalmy i przysłowia.
Oprócz trzydziestu dziewięciu ksiąg Starego Testamentu, Żydzi mieli także inne święte pisma, nazywane apokryfami, których nie traktowali na równi z Księgami Starego Testamentu. Jednak wśród czytających Septuagintę cieszyły się one takim samym szacunkiem [i stąd się wzięły księgi deuterokanoniczne - K. Ż.]
Dzieje Nowego Testamentu
Nowy Testament został pierwotnie spisany po grecku.
Choć nic zachowało się wiele bezpośrednich dowodów z najwcześniejszych lat, mamy dziś dosyć klarowny obraz tego, w jaki sposób Nowy Testament przybrał swój obecny kształt. Pierwsze gminy chrześcijańskie opierały się prawdopodobnie na praktyce żydowskich synagog i w czasie spotkań czytano fragmenty Starego Testamentu. Ponieważ jednak chrześcijanie ci czcili Jezusa Chrystusa, było dla nich naturalnym dodanie do czytań opisu jakiegoś fragmentu Jego życia i nauczania. Na początku mogło to mieć formę świadectwa z pierwszej ręki, pochodzącego od kogoś, kto osobiście znał Jezusa. Jednakże, w miarę upływu czasu, Kościołów przybywało, natomiast naocznych świadków ubywało. Stało się więc konieczne zapisanie tych świadectw. W ten właśnie sposób powstały cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), które oczywiście odgrywały ważną rolę w nabożeństwach i życiu pierwotnych Kościołów.
Apostołowie i inni przywódcy chrześcijan pisali listy do poszczególnych Kościołów i osób. Ponieważ listy te zawierały ogólne wskazówki dotyczące życia i wiary chrześcijańskiej, wkrótce dostrzeżono ich użyteczność dla całego Kościoła. Dzieje Apostolskie zostały zaakceptowane, ponieważ były kontynuacją Ewangelii wg św. Łukasza. Są one jedynym pełnym opisem początków chrześcijaństwa.
Wiemy, że do roku 200 po Chr. Kościół używał oficjalnie tylko czterech Ewangelii i żadnych innych; istniały także fikcyjne opowieści o Jezusie, poprzedzone listami przywódców chrześcijańskich, którzy nastali po apostołach. Ale główny nurt Kościoła akceptował jedynie Ewangelie Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, im tylko przyznając autorytet w sprawach życia i nauczania Jezusa. Do tego czasu także listy Pawła uznano powszechnie za pisma dorównujące wagą Ewangeliom.
Pozostałe księgi Nowego Testamentu zaakceptowano powszechnie później. Być może ostrożność Kościoła wynikała z wątpliwości w stosunku do ich autorstwa i tego, że mają one [mowa o listach] charakter raczej prywatny. Pierwotnym kryterium zaliczenia listu do Nowego Testamentu była jego przydatność do czytania publicznego. Jeśli więc nie nadawał się do tego celu, jego użyteczność wydawała się ograniczona.
O tym, które pisma są użyteczne i powinny być zaliczone do Nowego Testamentu, nie zdecydowała arbitralnie żadna rada. Wraz z upływem czasu Kościół odkrył, że niektóre pisma cieszą się oczywistym i powszechnym autorytetem, a jednocześnie są pomocne i niezbędne do wzrostu Kościoła. Na Soborach w Laodycei i Kartaginie (IV w. po Chr.) biskupi spisali listę tych pism i w ten sposób zebrano księgi Nowego Testamentu, z wyjątkiem Apokalipsy św. Jana, która nie znalazła się na liście w Laodycei.
Przede wszystkim Kościoły chciały uzyskać pewność, że listy włączone do Nowego Testamentu są rzetelnym świadectwem życia i pracy apostołów - ludzi, którzy byli najbliżej Jezusa.
W jaki sposób kopiowano rękopisy
Przed wynalezieniem druku na Zachodzie w piętnastym wieku, wszystkie rozpowszechniane pisma przepisywane były ręcznie. Zazwyczaj kilku skrybów jednocześnie przepisywało pod dyktando. Jeśli jeden z nich słabiej słyszał
lub nie skupił się odpowiednio, pojawiały się pomyłki. Ich wyrób byt kosztowny, dlatego kościoły chrześcijańskie posiadały zwykle pojedyncze rękopisy, z których mogli korzystać wierni przychodzący do świątyni.
Pierwsze kopie Nowego Testamentu były prawdopodobnie zapisane na zwojach zrobionych z papirusu, skóry lub pergaminu. Ale prawdopodobnie mniej więcej w drugim wieku zaczęła pojawiać się forma książkowa, jakiej używa się obecnie.
GATUNKI LITERACKIE
Mamy bardzo dużo form literackich w Biblii, najogólniej rzecz biorąc: księgi historyczne, prorockie (profetyczne) oraz dydaktyczne (mądrościowe). [patrz: podział ksiąg w chrześcijaństwie]
Wśród gatunków biblijnych wyróżniamy:
poemat epicki (utwór wierszowany o fabule skupionej na głównym wątku zdarzeniowym)
zbiór praw,
pieśń, także miłosną (Pieśń nad pieśniami)
przypowieść inaczej parabolę (słowa grec., hebr. czy aram. oznaczające: „przypowieść” powinno się oddawać szerszym terminem: „metafora”); termin „przypowieść” obejmuje aforyzmy i opowieści, przysłowia i zagadki, dialogi i mowy, dopóki wszystkie te gatunki mają charakter metaforyczny; przykładami mogą tu być aforyzmy np. o królestwie i wewnętrznie skłóconym domu (Mk 3, 24-25), metaforyczne opowiadania np. o synu marnotrawnym (Łk 15, 11-22) i metaforyczne mowy np. w J 10. W takim sensie mamy do czynienia z tradycyjnie szeroką interpretacją przypowieści jako metafory.
Według współczesnych autorów na przypowieść składają się 3 elementy: narracja, metafora i zwięzłość; jest to bardzo krótkie opowiadanie z podwójnym znaczeniem. W warstwie zewnętrznej opowiada ona o sianiu czy łowieniu ryb, ale w głębszej prowokuje czytelnika do odkrycia tego innego znaczenia na drodze interpretacji.
Większość przypowieści można znaleźć w NT w mowach Jezusa, ale występują one i w ST np. Pieśń o winnicy (Iz 5,1-2), czy opowiadanie Natana o bogaczu, który zabrał owieczkę biedakowi (2 Sm 12,1-4).
Przykłady z NT: Ziarno gorczycy, Siewca, Zaginiona owca, Talenty, Dziesięć panien, Dobry Samarytanin, Syn marnotrawny, Bogacz i ubogi Łazarz itd.
7. bajkę - krótka fikcyjna opowieść, której bohaterami są zwykle zwierzęta, rośliny lub przedmioty nieożywione i która zawiera moralne pouczenie.
W Biblii znajdujemy dwa wyraźne przykłady tego gatunku literackiego: bajka Jotama o krzewie cierniowym (Abimeleku), który został wybrany królem, zamiast innych, bardziej szlachetnych drzew (synów Jerubbaala) - Sdz 9,7-15 oraz bajka Joasza o cierniu (Amazjaszu), który rzucił śmiałe wyzwanie libańskiemu cedrowi (Joaszowi) i został rozdeptany (2 Krl 14,9).
hymn - utwór o charakterze poetyckim, oddający cześć Bogu lub nadający się do wykorzystania w liturgii tj. do celów kultu religijnego. W tym sensie hymnami jest wiele psalmów, a także innych fragmentów ST np. Pieśń Mojżesza (Wj 15,1-18), Pieśń Miriam (Wj 15,21), Pieśń Anny (1 Sm 2,1-10) itp. Przykłady z NT: Benedictus (Łk 1,68-79), Magnificat (1, 46-55), Gloria (Łk 2,10-14). Wielu uczonych uważa, że hymny były ważną częścią liturgii wczesnochrześcijańskiej i życia kościoła wczesnych chrześcijan. Śpiewano też hymny na cześć Jezusa, czego przykładami mogą być: Flp 2,6-11, Kol 1,15-20, czy prolog Ewangelii Jana (1,1-18).
psalm - czyli hymn śpiewany na cześć Boga, będący modlitwą (wg definicji św. Augustyna) [choć nie wiem, dlaczego w takim razie pozostałych hymnów nie można nazwać psalmami… być może chodzi tu o ukształtowany i zamknięty zbiór utworów?]; rozróżnia się wśród nich rozmaite grupy utworów: hymny pochwalne sławiące potęgę i dobroć Jahwe, pieśni dziękczynne, patriotyczne, królewskie, żałobne, pokutne, profetyczne i in.
Księga Psalmów zawiera utwory różnych autorów z różnych epok (i pisane w różnych celach)
modlitwę - akt błagalny, pochwalny, dziękczynny albo wyznanie wiary w Boga; modlitwa może być indywidualna lub zbiorowa, odmawiana głośno lub w duchu.
ST: najwcześniejszymi przykładami modlitw były rozmowy między Bogiem a ludźmi: Adamem, Abrahamem, Mojżeszem itd.; formy modlitwy w ST obejmują prośby o przewodnictwo, o pomoc Bożą, wstawiennictwa, pochwałę, dziękczynienie oraz wyznanie.
NT: w NT wzorem i nauczycielem modlitwy jest Jezus. Pojawia się ona w
przełomowych momentach Jego życia (chrztu, powołaniu uczniów, przemienienia, ukrzyżowania), Ewangelia Mateusza wymienia Modlitwę Pańską, a Jana - Modlitwę Arcykapłańską.
Niektóre modlitwy NT, choć nieczęsto, skierowane są do Jezusa (np. „Kyrie” - „Panie zlituj się” 1 Kor 16,22, czy „Maranatha” - „Przyjdź Panie nasz!”).
kazanie (np. Kazanie na Górze)
mowę religijną,
wyrocznię,
przekleństwo,
lamentację - pieśni żałobne (występują przede wszystkim w Lamentacjach Jeremiasza).
„Lamentacje” - hebr. `Echa' (?) („Ach! Jakże..”) - od pierwszego słowa, gr. `Threnoi', łac. `Threni' (Treny). W Lamentacjach Jeremiasza wyrażona jest głęboka rozpacz z powodu zniszczenia Jerozolimy i Świątyni w 587 r. p.n.e. Lamentacje mają charakter poetycki, składa się na nie 5 elegii, z czego cztery mają charakter akrostychiczny (każdy nowa strofa zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego), a piąta składa się z 22 wierszy, czyli tylu, ile liter miał alf. hebrajski.
list - literacka forma komunikacji; wszystkie listy ST zostały włączone do innych jego dokumentów w takich sposób, że cytowana jest jedynie ich treść. W związku z tym, że żaden dokument ST nie ma formy listu, jest rzeczą zaskakującą, że list stał się najobszerniejszą kategorią literacką NT (21/27 pism NT). Rozpowszechnienie listów w czasach NT najprawdopodobniej spowodowało, że chrześcijańscy przywódcy (tacy jak Paweł Apostoł) wykorzystywali je do nauczania chrześcijan w sytuacji, gdy nie mogli tego uczynić osobiście.
apokalipsę z gr. `apokalypsis' oznacza „objawienie”; apokalipsa jest relacją utrzymaną w formie opowiadania i mówiącą o otrzymaniu przez człowieka objawienia od jednej lub wielu istot niebieskich; objawienie obejmuje opisy świata niebieskiego i jakościowo nowej przyszłości; apokalipsę charakteryzuje skupienie uwagi na eschatologii (czasach ostatecznych), która często obejmuje kosmiczną przemianę, a zawsze - sąd nad umarłymi.
W ST Księga Daniela jest apokalipsą, podobnie jak 4 Ezdr wśród pism apokryficznych. Apokalipsa św. Jana jest jedynym utworem tego gatunku w NT. Łączy cechy apokalipsy i proroctwa.
Ad. 2 Przekłady BibliiSeptuaginta (LXX) - Septuaginta jest greckim przekładem Biblii, dokonywanym w okresie od połowy III wieku do I wieku przed Chrystusem.
Wobec coraz mniejszej znajomości języka hebrajskiego i aramejskiego pośród Żydów z diaspory, zaistniała potrzeba dokonania przekładu Pism na język grecki. Dokonano go we wpływowym ośrodku judaizmu, jakim była Aleksandria. Legenda głosiła, że przekładu dokonało 70 (lub 72) tłumaczy, którzy niezależnie od siebie przedstawili identyczną wersję językową [ma to być dowodem na jej wierność oryginałowi]. Często podnoszona była kwestia mizernej jakości przekładu Septuaginty oraz wielu, wręcz setek, często różniących się jej odpisów. Zła opinia o jakości tego przekładu znalazła swe potwierdzenie w opinii wyrażonej przez żydowskich uczonych. W Talmudzie na przykład dzień pojawienia się Septuaginty przyrównano do ciemnego dnia Starego Testamentu, dnia w którym sporządzono i wyniesiono złotego cielca. Synagoga żydowska odcięła się od tej hellenistycznej wersji hebrajskiej Biblii.Najstarszy manuskrypt Septuaginty pochodzi z II wieku przed Chrystusem - został odnaleziony w Qumran.Wulgata św. Hieronima - Już w drugiej połowie II wieku n.e. powstały pierwsze przekłady łacińskojęzyczne Pisma Świętego. Te pierwsze przekłady, zwane starołacińskimi, (Vetus Latina) pochodziły od różnych tłumaczy, o różnym przygotowaniu, i niestety też były przekładami dokonanymi z przenajróżniejszych tekstów źródłowych, co czyni oczywistym dlaczego cechowały się różnym stopniem wierności. W 383 roku biskup rzymski Damazy, zwany I-szym, polecił mnichowi Hieronimowi (ok. 340-419) dokonać przeglądu, korekty i kompilacji tych łacińskich przekładów. Hieronim przeniósł się do Betlejem, gdzie rozpoczął w 390 roku tłumaczenie zarówno jednak z przekładów starołacińskich, greckich, jak i tekstów hebrajskich, którego to języka nauki w Betlejem się podjął podczas dyskusji z uczonymi żydowskimi. Finalnym produktem jego prac było przetłumaczenie na łacinę większości tekstu Biblii hebrajskiej. Podstawą dla Hieronima do tłumaczenia Nowego Testamentu były przekłady starołacińskie, skorygowane jednak niektórymi tekstami greckimi. Reasumując - dzieło Heronima nie było przekładem jednolitego tekstu, było zaś niczym więcej, jak tylko kompilacją opartą na przenajróżniejszych podstawach. Stanowiąc taki niejednolity zbiór przekładów, oczywista nie była pozbawiona wielu znaczących usterek. Ten to fakt pobudzał wielokrotnie i wielu do rewidowania dzieła Hieronima. To co dotrwało do naszych czasów trudno już uznać za dzieło samego Hieronima, była bowiem Wulgata również często przepisywana w skryptoriach klasztornych. Skrybowie sporządzając kopie często mieszali, zwłaszcza w miejscach nieczytelnych, tekst Hieronima ponownie z tekstami starołacińskimi, doprowadzając do skażenia tekstu Hieronima. Na domiar złego podejmowano też wielokrotnie prób "oczyszczenia" tego tekstu. W 1592 roku, za papieża Klemesa skorygowano ją ponownie i ta wersja, znana jako Biblia Sykstyńsko-Klementyńska stała się obowiązującym w Kościele Rzymskim tekstem Wulgaty.
Wulgata stała się standardową wersją Biblii dla Kościoła rzymskokatolickiego. Posłużyła ona jako źródło dla licznych przekładów, w tym także pierwszych tłumaczeń na język polski.Przekłady polskie - Przekłady fragmentów Pisma Św.1453 - Biblia Królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka): pod koniec XV wieku ukończono pierwszy tom tłumaczenia Biblii dla królowej Zofii (czwartej żony Władysława Jagiełły). Przekład były dokonywany z Wulgaty w oparciu o wcześniejsze przekłady czeskie. Prawdopodobnie nie przełożono Nowego Testamentu - stąd nie można tego przekładu uznać za pierwszy polski przekład całej Biblii. XV w. - tłumaczenia Nowego Testamentu (co najmniej ewangelii), niezachowane. XVI / XVII w. - Nowy Testament - wydane drukiem przekłady, które przygotowali:
- Stanisław Murzynowski (1551) - przekład luterański; jest pierwszy polski przekład bezpośrednio z języka greckiego - z tekstu opracowanego przez Erazma z Rotterdamu, jest to również pierwszy polski przekład Nowego Testamentu wydany drukiem;
- Marcin Bielski (1556) - katolicki przekład z łacińskiej Wulgaty;
- Marcin Czechowic (1577) - przekład protestancki (wydrukowany w Rakowie na użytek arian); - Walenty Szmalec (1606) - przekład protestancki, przygotowany przez pastora unitariańskiego z Rakowa; \Przekłady całego Pisma Świętego1561 Biblia Leopolity - pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii. Tłumaczono z Wulgaty Autorem przekładu (poprawił i przeredagował istniejący tekst niewiadomego autorstwa) był ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"). 1563 Biblia Brzeska - pierwszy przekład całości Biblii z języków oryginalnych. Przekład protestancki (kalwini). Przekład ten jest przykładem nowoczesnego (choć sięgającego starożytności...) podejścia komunikacyjnego, zgodnie z którym ważniejsze od przekładania "słowo w słowo" jest właściwe oddanie sensu zdań.1574 Biblia Nieświeska - przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. 1599 Biblia ks. Jakuba Wujka - piękny język tego przekładu może podobać się i dzisiaj. Do czasu wydania Biblii Tysiąclecia (przez ponad 300 lat!) uważana za katolicką `wersję podstawową' Pisma Świętego.1632 Biblia Gdańska - przekład zlecony przez zbory luterańskie Danielowi Mikołajewskiemu. Tłumaczona z języków oryginalnych. Niezwykle wierny językowi oryginałów, jest chyba najlepszą polskojęzyczną ilustracją zastosowania w tłumaczeniu Biblii podejścia filologicznego. Bardzo ciekawy i piękny jest język tego przekładu; nie dziwi wcale, że jest to przekład, z którego i dzisiaj korzysta wielu chrześcijan.
Do czasu opracowania Biblii Warszawskiej, Biblia Gdańska miała dla polskiej społeczności ewangelickiej podobne znaczenie, jak Biblia ks.Wujka dla społeczności katolickiej. Okres wydawania tych przekładów nazwano "złotym wiekiem Biblii polskiej"; kolejne nowe tłumaczenia - nie licząc rewizji istniejących przekładów - pojawiły się dopiero po II wojnie światowej…W ogóle w XV/XVI w. dokonał się przełom w badaniach nad Biblią. Związane to było z: 1. rewolucją humanistyczną. Zaczęto patrzeć na Biblię jak na normalny TEKST - a więc badać ją także pod względem historycznym, językowym, literackim etc. (do tej pory uważana była wyłącznie za dzieło religijne, natchnione). Stąd też tak obfity wysyp przekładów (zresztą w Polsce i tak było ich niewiele w porównaniu z resztą Europy).2. reformacją. Każde wyznanie musiało `walczyć o swoje'. A że większość ludu nie znała łaciny, stąd też zaczęto się wyścigować w przekładach na języki narodowe.Przekłady współczesne1965 Biblia Tysiąclecia (1965, wydanie piąte 2002) To tłumaczenie jest "oficjalną", liturgiczną wersją Biblii, używaną przez kościół Katolicki w Polsce. 1975 Biblia Poznańska
1975 Biblia Warszawska (protestancka)
1998 Biblia Warszawsko-Praska uważana czasami za najnowocześniejszy, napisany najbardziej zrozumiałym współczesnym językiem polskim przekład z języków oryginalnych; Niektóre inne współczesne przekłady
wydania interlinearne, np. "Nowy Testament - interlinia" (wydanie interlinearne grecko-polskie)
parafrazy i wydania dynamiczne mają na celu ułatwienie pełnego zrozumienia sensu tekstu tak, jak interpretuje go tłumacz; przykładem jest "Słowo Życia - Nowy Testament" (parafraza współczesnym językiem polskim, czytająca się miejscami jak niezła powieść)
przekłady literackie z języków oryginalnych: fragmenty Starego Testamentu przełożone w latach przez Romana Brandstaettera oraz przez Czesława Miłosza, bardzo interesujące językowo
przekłady ekumeniczne
ad. 3 Oddziaływanie wzorców i tematów biblijnych w literaturze polskiej i powszechnej.
ŚREDNIOWIECZE (Polska) - twórczość inspirowana Biblią to chyba wyłącznie (?) twórczość religijna, nastawiona na różne formy kultu:
Tłumaczenia Biblii (Biblia królowej Zofii) i Psałterza (floriański, puławski, krakowski);
Apokryfy (starożydowskie i starochrześcijańskie pisma religijne, nawiązujące treściowo, gatunkowo lub stylistycznie do Biblii, które jednak ze względu na niejasne pochodzenie i falsyfikatowy charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma świętego):
np. Rozmyślania przemyskie (poł. XV w.), Rozmyślania dominikańskie (XV/XVI w.); także Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca (wyd. 1522)
(Rozmyślania przemyskie - jest to biblijno-apokryficzna "powieść" o dziejach Świętej Rodziny, uwzględniająca m.in. przemilczany w Ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa czy szczegółowe opisy urody Maryi i jej Syna; jest znakomitą pod względem redakcyjnym kompilacją najrozmaitszych źródeł: biblijnych, apokryficznych, kaznodziejskich, teologicznych i hagiograficznych),
Kazania - Świętokrzyskie, Gnieźnieńskie
Modlitwy - kanony Mszy św. (łacińskie, tłumaczone na marginesach na polski), modlitwy codzienne tłumaczone na polski dla potrzeb katechizacji ludu
Poezja religijna - Bogurodzica, Lament Świętokrzyski; pieśni pasyjne, wielkanocne, maryjne i inne
Dramaty liturgiczne - o nich więcej w ad. 4
RENESANS
Przede wszystkim w renesansie dokonała się, opisana już (s. 10) „rewolucja biblijna” [określenie moje, niefachowe ;P], XVI w. był nazwany „złotym wiekiem Biblii polskiej”, powstało wtedy wiele przekładów i parafraz całości lub części Pisma Świętego;
Jan z Koszyczek - przekład z łaciny Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym - swawolna opowieść o figlach płatanych mądremu biblijnemu władcy Jerozolimy przez chytrego (i prostackiego) plebejusza o chłopskim rodowodzie. Z toczących się między nimi rozmów zwycięsko wychodzi Marchołt, kpiący z króla, z jego uczoności; przegrywa Salomon, operujący w dialogu gotowymi formułkami i sentencjami, głównie biblijnego pochodzenia.
Mikołaj z Wilkowiecka - Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim - na podstawie Ewangelii odtwarza dzieje Zmartwychwstania, by w świadomości wiernych utrwalić prawdy wiary związane z boskością natury Chrystusa; napisana ośmiozgłoskowcem, składa się z sześciu części (I narada starszyzny żydowskiej; II trzy Marie u aptekarza; III strażników u grobu; IV zstąpienie Chrystusa do Piekieł; V ukazanie się Chrystusa; VI spotkanie w drodze do Emaus i w Wieczerniku; części I, II, V, VI powtarzają tekst biblijny, natomiast pozostałe części wyrastają z tradycji średniowiecznych apokryfów i kazań), cz. II i III pełne są prawdy życiowej, humoru, komizmu sytuacyjnego i słownego.
Historyja należy do misteriów rezurekcyjnych, powstałych w wiekach średnich; rozwija wątek Zmartwychwstania w porządku chronologicznym, podążając za tekstem biblijnym, jednocześnie nie rezygnuje - zgodnie z wymogami gatunku dramatyczno-teatralnego, jakim jest misterium - z elementów żartu, śmiechu, zabawy; wprowadza postacie biblijne, ale także żołnierzy, kupców, pasterzy; łączy żywioł potoczności, codzienności z religijnością, sacrum i profanum.
Mikołaj Rej - 1. dramat (bardziej dialog religijno-dydaktyczny), pod tytułem: Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, sięga do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju, sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara; 2. Postylla - zbiór kazań.
Jan Kochanowski - Zuzanna, motyw zaczerpnięty z Księgi Daniela: młoda Zuzanna żona Joachima podpatrywana jest przez dwóch lubieżnych starców. Żądają by im się oddała, bo jeśli nie to oskarżą ją o cudzołóstwo i zdradę męża. Prawo Żydów kazało cudzołóstwo ukamienowaniem. Musi dokonać wyboru - złamać prawo boże lub ponieść haniebną śmierć ladacznicy. Wybiera sąd bo woli być sądzona przez ludzi bez uczynku, niż z grzechem stanąć przed Bogiem. Bóg jednak wynagradza cnotę Zuzanny - zsyła anioła Daniela, który odwraca bieg sprawy i stawia starcom takie pytania, że ujawnia ich podłość i kłamstwo; 2. Psałterz Dawidów - o nim w ad. 5; fraszka O Żywocie ludzkim: Na koniec niefortuna albo śmierć przypadnie (nawiązania do Koheleta?).
3. BAROK
Mikołaj Sęp Szarzyński, jego duchowość przechodziła burzowe okresy, konwertował z protestantyzmu na katolicyzm, twórczość charakteryzuje zatem „metafizyka” - czyli, po naszemu, podejście refleksyjno-filozoficzno[-religijne];
na jego Rytmy abo wiersze polskie składa się m. in. cykl sześciu sonetów utrzymanych w tym tonie, sześć pieśni parafrazujących biblijne psalmy, dziewięć pieśni religijnych o wymowie wybitnie teocentrycznej (poza tym epitafia oraz erotyki); [czy można tu jednak mówić o nawiązaniach stricte biblijnych? raczej chyba o ogólnej refleksji… nie wiem :/]
inni poeci barokowi uderzali w podobne tony: Sebastian Grabowiecki Setnik rymów duchownych
Kasper Twardowski - „W poematach religijnych wprowadził do polskiej poezji barokowej topikę hiszpańskiej literatury mistycznej, a w cyklach pastorałek pojawiły się charakterystyczne dla późniejszej kolędy pierwiastki rodzajowości i czułostkowości” [staropolska.pl]; autor m.in. zbiorków pastorałek: Kolęda, Nowe lato... abo Piosneczki Emmanuelowe i Kolebka Jezusowa
Kasper Miaskowski - „Ścisłe związki ze środowiskiem reformy potrydenckiej przesądziły o tematyce i kształcie artystycznym poezji Miaskowskiego, zwłaszcza religijnej; dominują w niej treści i postawy zalecane przez sobór, a więc przede wszystkim tematyka nowotestamentowa (Rotuły na narodzenie Syna Bożego, Historyja gorzkiej męki Jezusa Pana, Pielgrzym wielkanocny), ton medytacyjno-pokutny (Elegia pokutna, Rozmowa Panienki z Śmiercią) lub polemiczno-wyznaniowy (List Marcina Lutra z piekła do swoich).” [staropolska.pl]
Wacław Potocki - „Wczesne utwory poety poświęcone są problematyce religijnej i metafizycznej, ukazują odwieczne ludzkie rozterki. Wymienić należy tutaj Tydzień stworzenia świata, poemat Rozkosz światowa (replika Światowej rozkoszy H. Morsztyna) oraz Pieśni pokutne. Problemy egzystencjalno-etyczne przewijają się też w romansach Judyta, Wirginia, Lidia, Syloret, Argenida.” [staropolska.pl]
Wespazjan Kochowski - „W twórczości religijnej postawa Kochowskiego ewoluowała od fanatycznej dewocji (Różaniec Najświętszej Panny Maryjej) ku głębokiej, religijno-historiozoficznej wizji człowieka i narodu w Psalmodii polskiej (parafraza psalmów).” [staropolska.pl]
St. Herakliusz Lubomirski - Melodia duchowna o przesłodkiej narodzenia naszego Zbawiciela tajemnicy, Theomusa albo nauka wiary Chrystusowej, Poezje postu świętego, Ecclesiastes po hebrajsku nazwany Coheleth, Tobiasz wyzwolony (romans biblijny oparty o Księgę Tobiasza)
[Jeśli chodzi o barok, to tyle, co udało mi się wygrzebać. Nie przeczytałam jednak jeszcze tego wszystkiego, więc opieram się tutaj na fragmentach ze stronki staropolska.pl, oceniając, że odnoszą się one do pożądanej przez nad tematyki. Ale tak jak pisałam przy Szarzyńskim, więcej jest utworów refleksyjnych, filozoficznych `zahaczających' o Boga (naturalnie), a mniej typowych fabuł czerpanych bezpośrednio z fabuł biblijnych.]
ad. 4 Humanistyczny dramat biblijny.Najpierw dramat biblijny (tudzież liturgiczny i oparty na wątkach biblijnych) w ogóle:
dramat liturgiczny - procesowi dramatyzowania cząstek obrzędów mszalnych sprzyjały: tekst liturgiczny (albo dialogowany), widowiskowość nabożeństwa - obok śpiewnie głoszonego słowa były symboliczne gesty, ruch procesyjny, szaty, przedmioty liturgiczne, światła, kadzidła itd. Składniki te powodowały, że msza miała dużą siłę oddziaływania emocjonalnego i estetycznego (XII w.: Honoriusz z Autun - porównanie: msza - tragedia, kapłan - bohater tragiczny, kościół - teatr).
„Dramat liturgiczny” - widowisko niejednorodne, zależne od rytuału kościelnego, zróżnicowane ze względu na ten rytuał i dobór właściwych dramatowi środków ekspresji.
Wszystkie odmiany dramatu powstały w wyniku amplifikowania wybranych fragmentów liturgii. Takie całostki nie były jednak częściami składowymi rytu. Taką funkcję spełniały „dramatyzacje liturgiczne”.
dramatyzacje liturgiczne - „aktorami” są tutaj uczestnicy nabożeństw wraz z celebransem - wcielają się oni czasem w odpowiednie role (kapłan mógł np. wyobrażać Chrystusa zstępującego do Otchłani). Przykład dramatyzacji liturg.: procesjonalne złożenie do grobu figury rozpiętego na krzyżu Jezusa.
oficja („dialogowe” lub „dramatyczne”) - miały charakter bardziej teatralny, ukostiumowane osoby (najczęściej kapłani, klerycy i żacy w szatach liturg.) toczyły dialog, ułożony z fragmentów tekstu liturg. z elementami śpiewu oraz odtwarzały wymowne sceny (np. nawiedzenie grobu przez trzy Marie).
dramaty właściwe - operowały akcją samodzielnie układaną na kanwie zdarzeń NT lub ST oraz dialogiem poszerzającym tekst liturg. Dla „aktorów” ważne były nie tylko odtwarzanie fragmentów historii świętej, ale też samodzielnie kreowanie fikcji artystycznej.
Inscenizacje jako fragmenty liturgii, zaczęły wzbogacać obrządek kościelny co najmniej od X w. Rozkwit nastąpił w XII i XIII w. Dramaty liturg., oficja itd. nie stanowiły obligatoryjnej części liturgii, jednak raz przyjęte w kościele, były tam odtwarzane corocznie.
Kres położyły im zakazy soboru trydenckiego (XVI w.)
Przykłady dramatyzacji najważniejszych wydarzeń kościelnych: dramatyzacja procesji Niedzieli Palmowej (VII w.), a także: Ostatniej Wieczerzy , złożenia do grobu, zmartwychwstania - należących do Sacrum Triduum.
Najstarszy dramat liturgiczny: „Nawiedzenie Grobu” (`Visitatio Sepulchri') - 2. poł. X w.
W XII w. zaczęły pojawiać się też inne formy dramat.-teatr.:
misteria - czerpały tematy gł. z NT, związane były z dramat. liturg., chętnie poszerzały swe wątki o fabularne o zdarzenia starotestamentowe, apokryficzne i hagiograficzne. Początkowo w kościołach, jednak później usunięto je z terenu świątyń i przeniesiono na rynek, place itp. Rezygnując z sensów rel. - teolog., skupiały się na samej akcji i, ujmowanej nawet w sposób naturalistyczny. Na placach, gdzie były „wystawiane”, przenikały do nich języki narodowe. Układano całe cykle misteriów, czasem trwające nawet parę tygodni. Wznoszono sceny symultanne, gdzie aktorzy odgrywali swoje role. W misteriach, obok postaci ludzkich, występowały też nadprzyrodzone (nawet Osoby Boskie). Najbardziej znane misterium: starofrancuskie widowisko „Gra o Adamie”. Rozkwit: XIII i XIV w. (gdzieniegdzie znane jeszcze nawet w XVII w.)
mirakla - zawierały wątki hagiograficzne i apokryficzne, najczęściej ukazywano tutaj dzieje grzeszników, którym w krytycznym momencie pomagała NMP lub święci.
moralitet - opierając się na chrześcijańskiej doktrynie eschatologicznej mówiącej o nieuniknionej pośmiertnej karze dla grzeszników i nagrodzie dla ludzi cnotliwych, ukazywał on los człowieka (`Homo') - Każdego (`Mankind', `Everyman'), który w obliczu zagrożenia śmiercią, wyzwalał się od ziemskich pokus i wkraczał na drogę cnoty. Akcja toczyła się poza czasem rzeczywistym, bez konkretyzacji, towarzyszyła im psychomachia (wewnętrzna walka cnoty z występkiem, diabłów z aniołami), występowały sceny komiczne (ukazujące najczęściej działania diabłów).
O humanistycznym dramacie biblijnym pisała Ola Sz. , wklejam:
Zarówno pisarze katoliccy, jak i protestanccy poczuwali się do obowiązku zastępowania pogańskich fabuł (mitów) w tragediach antycznych fabułami biblijnymi. Pojęcie tragizmu jest raczej obce duchowi Biblii, ale historia Jeftego (epizod z Księgi Sędziów) zbliża się do niego.
Jeftes Jana Zawickiego to parafraza tragedii Georga Buchanana o tym samym tytule. Jeftes w podzięce za zwycięstwo nad Amonitami obiecał Bogu, że złoży w ofierze pierwsze stworzenie, które wyjdzie na jego spotkanie. Wyszła niestety córka. Jeftes to odpowiednik Agamemnona, który za pomyślność wyprawy przeciwko Troi ofiarował swoją córkę Ifigenię.
Jedną z najpopularniejszych zarówno w literaturze polskiej jak i powszechnej fabuł biblijnych była historia Józefa sprzedanego przez braci.
Mikołaj Rej dokonał przeróbki utworu Corneliusa Crocusa Komedia święta, której tytuł Józef i stworzył Żywot Józefa. Nie jest to jednak tak do końca przeróbka, bo Rej wykazał się znaczną inwencją i opracował całą historię, a Crocus tylko epizod miłosny.
Szymon Szymonowic w swoim dramacie Castus Joseph przedstawił tylko jeden epizod historii Józefa - kuszenie młodzieńca przez Jepsar - żonę Putyfara, u którego Józef służył. Bohaterką jest tu właściwie Jepsar a nie Józef. Zgubna miłość. (Skojarz z Fedrą i Hipolitem).
ad. 5. Psałterz - tłumaczenia i parafrazy.
1. ŚREDNIOWIECZE
Psałterz floriański
Powstawał na przełomie XIV i XV wieku, przypuszczalnie na dworze krakowskim, z fundacji królowej Jadwigi. Zawiera bogatą dekorację o charakterze astrologiczno-chrześcijańskim. Po każdym wersecie łacińskim następuje jego przekład polski i niemiecki. Od strony literackiej jest tłumaczeniem bardzo nieudolnym, oddającym wyrazy łacińskie słowo po słowie tak niewolniczo, że często całość nie ma sensu (w wielu miejscach jest przez to nieczytelny).
Psałterz puławski
Powstał w pierwszej połowie XV w. Autor, okoliczności i miejsce powstania bliżej nieustalone. Być może jest kopią starszego rękopisu, opartego na tym samym praźródle co Psałterz floriański. Jego wartość literacka jest niewielka; jest niewolniczym przekładem tekstu łacińskiego.
Psałterz krakowski
Prawdopodobnie pochodzi z lat 1470-80. Rękopis nie zachował się do naszych czasów, znamy go jednak dzięki Wietorowi, który w 1532 r. dokonał w nim niewielkich poprawek, aby wydać go drukiem.
PÓŹNIEJ…
Walenty Wróbel, Żołtarz Dawida Proroka (1539),
tekst Rejowego przekładu Psałterza, czy ściślej: jego parafrazy, jest stylistycznie bardzo niejednolity, co wyjaśniano interwencją jednego lub nawet dwóch konsultantów. jako inny powód względnej niejednolitości długi czas pracy nad Psałterzem. Przez ten czas doświadczenie translatorskie pana z Nagłowic rozwinęło się znacznie, podobnie jego sprawność we władaniu piórem.
Psałterz miał podstawę w parafrazie łacińskiej, którą wydał niderlandzki hebraista Jan van der Kampen (Campensis). Rej korzystał zapewne z krakowskiego wydania z 1532 roku. Ale van der Kampen, stworzył również wierny przekład. Pewne miejsca tekstu Reja pozwalają przypuszczać, że korzystał nie tylko z parafrazy, ale również z filologicznego przekładu Campensisa.
Językiem Reja w jego przekładzie Psałterza zachwycał się prof. Aleksander Brückner w obszernej monografii o życiu i dziełach pana z Nagłowic: tekst jego czyta się nadzwyczaj gładko!, stwierdzał. A dalej rozwijał tę myśl: Co za cudowna proza pieści ucho nasze; nie chce się wierzyć, że tak przed 360 laty pisano! [źródło: jednota.pl]
Parafraza niektórych psalmów Andrzeja Trzecieskiego z 1556
(mnie osobiście razi trochę swoim nachalnym dydaktyzmem, ale poza tym jest bardzo ładna, taka „lekka”)
Jakub Lubelczyk, Psałterz Dawida onego Świętego a wieczney pamięci godnego Króla y Proroka (1558)
Jan Nicz (Leopolita), przekład z Biblii z 1561
Biblia Leopolity uchodzi za niezbyt udaną pod względem językowym. Pojawia się słownictwo (już wówczas) przestarzałe, gwarowe, występuje też pewna zależność od źródeł czeskich. Innego zdania był poeta i tłumacz Biblii, Czesław Miłosz, który stwierdzał: "[...] przestałem filologom wierzyć. Śliczny polski język, nawet dzisiaj nie bardziej niż u Wujka staroświecki, siła ekspresji, czego chcieć więcej?"
Pierwszy przekład całości Biblii z języków oryginalnych. Przepięknie wydany przekład protestancki (kalwini). Jest to przekład pisany piękną polszczyzną, który czyta się przyjemnie również dzisiaj. Przekład ten jest przykładem nowoczesnego (choć sięgającego starożytności...) podejścia komunikacyjnego, zgodnie z którym ważniejsze od przekładania "słowo w słowo" jest właściwe oddanie sensu zdań.
A zatem dlaczego Kochanowski wzbudza w nas zachwyt i miłość?
Jest to szczytowe dzieło Mistrza. Podstawą tłumaczenia była Wulgata, ale Jan korzystał z bardzo wielu źródeł - z pewnością z dotychczasowych tłumaczeń polskich, ale przede wszystkim wzorował się na łacińskiej parafrazie Campensisa i Buchana (tego ostatniego Jan cenił szczególnie, twierdził, iż nikt nie jest w stanie dorównać mu w jego dziele; potem któryś z badaczy stwierdził, że to co Buchanan zrobił po łacinie, Kochanowski zrobił po polsku - w sensie, że tak wspaniale).
Główne cechy parafrazy Mistrza (szerzej o nich w artykule dr Buszewicz z Lektur polonistycznych):
- połączenie trzech tradycji: hebrajskiej, antycznej (rzymskiej) i polskiej; warto zauważyć, jak „zgrabne” jest to połączenie: Jan rezygnuje z niektórych cech typowo hebrajskich (np. charakterystycznej poetyki, którą zastępuje poetyką antyczną), jednak nie narzuca wprowadzających zgrzyt elementów typowo antycznych (np. Jowisza, co zdarzało się innym antykizującym zachodnim tłumaczom), ale np. w Ps 1 mamy: dzień li po niebie wiedzie, noc li swoje konie…, podobnie występują subtelne nawiązania do rzeczywistości polskiej;
- w tym wszystkim idzie własną drogą - ani nie wzoruje się wiernie na oryginale, ani też nie naśladuje niewolniczo poetów zachodnich, także Buchana, czerpie z nich inspiracje, ale ostatecznie sam podejmuje decyzje co do rozwiązań twórczych;
- charakterystyczne dla człowieka renesansu spojrzenie na wiarę - nie jest to już wiara psalmisty, człowieka tamtej kultury, nie jest to także pobożność katolicka; Jan rezygnuje ze ścisłych odniesień religijnych (jako nazwy świątyni używa zamiennie zbór, synagogę, chyba także kościół; zamiast `błogosławiony' woli napisać 'szczęśliwy', a zamiast 'grzechy' - 'winy'), z jego psalmów wyłania się obraz bardziej uniwersalny, obraz relacji człowieka (po prostu) i Boga;
- znakomita jest także „technika” Mistrza; występuje tu ogromne bogactwo systemów wersyfikacyjnych (próbował je klasyfikować Pelc), niektóre użyte tylko raz, właśnie w tym dziele, niektóre zupełnie innowacyjne w literaturze polskiej; poza tym Kochanowski odstępuje też od cechującej poezję hebrajską powtarzalności na rzecz oryginalności, bogactwa epitetów i budowy nowych obrazów i porównań.
przekład ariański z języków oryginalnych; podejście filologiczne; językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy).
Podstawą tłumaczenia była Wulgata i Septuaginta (w miejscach niejasnych wspierał się także tekstem hebrajskim). Można dzisiaj powiedzieć, że zastosował podejście komunikacyjne (w myśl starożytnej zasady przyjętej także przez św.Hieronima: "nie słowo w słowo, ale oddając znaczenie"), chociaż jednocześnie ks. Wujek starał się nie odbiegać od słownictwa i form językowych Wulgaty i języków oryginalnych.
(Linia po której poszedł Wujek to najogólniej: wierność przekładu, sensowność zdań i staranna polszczyzna.) Powstał piękny tekst, pisany w sposób twórczy.
Mikołaj Sęp Szarzyński, sześć pieśni parafrazujących psalmy (weszły w sklad Rytmów abo wierszy polskich wydanych w 1601),
Przekład zlecony przez zbory luterańskie; tłumaczono z języków oryginalnych. Niezwykle wierny językowi oryginałów (a właściwie: ich rekonstrukcji znanych w XVII wieku), jest chyba najlepszą polskojęzyczną ilustracją zastosowania w tłumaczeniu Biblii podejścia filologicznego (zasady formalnej równoważności).
Bardzo ciekawy i piękny jest język tego przekładu; nie dziwi wcale, że jest to przekład, z którego i dzisiaj korzysta wielu chrześcijan.
Ostatnie i najwybitniejsze dzieło Kochowskiego. Zbiór psalmów, tekst modlitewny i swoisty testament duchowy, ujęty w formie parafrazy Księgi psalmów. Wyróżnia się z jednej strony stylizacją biblijną, a z drugiej - zmianą punktu widzenia z Izraelity na Polaka, z żyda na chrześcijanina, z człowieka starożytnego na nowożytnego. Składa się ona z przemieszanych z sobą 14 psalmów prywatnych i 22 publicznych. Ich naczelnymi ideami są: pokuta i miłosierdzie Boga, powstrzymanie namiętności i ufność w opatrzność (złota mierność), szczególna rola Polski w świecie (nowy naród wybrany, przedmurze chrześcijaństwa, Sobieski - obrońca wiary) oraz wyższość ustroju Rzeczypospolitej (złota wolność). Psalmodia - pisana rytmiczną prozą poetycką - uważana jest przez badaczy za arcydzieło polskiego baroku i znakomitą syntezę ówczesnej kultury. [wikipedia.pl]
1