1. Budżet państwa

1. Pojęcie budżetu państwa

Słowo budżet pochodzi od łacińskiego wyrazu bulga, który oznacza worek lub sakiewkę do przechowywania pieniędzy. W średniowiecznej Anglii kanclerz skarbu wnosił na posiedzenie parlamentu zestawienie dochodów i wydatków państwa w skórzanej teczce zwanej „budget”. Budgwiet, więc sakiewkę państwową, natomiast parlament uchwalał dochody i wydatki państwa, czyli budżet, który w ten sposób stawał się aktem prawnym.

Budżet określa się najczęściej jako plan gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przeznaczonych na finansowanie zadań publicznych uchwalony przez właściwy organ władzy publicznej. Budżet jako plan finansowy dotyczy okresu przyszłego. Budżet ma trzy znaczenia:

1. są to zasoby pieniężne,

2. jest to roczny plan gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych,

3. jest to akt normatywny (ustawa lub uchwała budżetowa) upoważniający do gromadzenia dochodów i ich wydatkowania zgodnie z planem.

Dochody i przychody	Wydatki i rozchody	Nadwyżka lub deficyt
	Budżet państwa
Dochody i przychody	Wydatki i rozchody	Nadwyżki lub deficyt
Gmin (miast, miast i gmin)	Powiatów	Województw

Rys.1. Rodzaje budżetów publicznych

Do budżetów publicznych (rys1.) zalicza się:

• budżet państwa, obejmujący sektor państwowy,

• budżet gmin (miast, miast i gmin), powiatów i województw, obejmujące sektor samorządów terytorialnych.

Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów państwowej sfery budżetowej, czyli:

• organów: władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa,

• sądów i trybunałów,

• administracji rządowej.

Do budżetu państwa włączone są też środki pochodzące ze źródeł zagranicznych nie podlegające zwrotowi i wydatki nich finansowane. Różnica między dochodami, a wydatkami budżetu państwa stanowi nadwyżkę lub deficyt budżetu państwa.

Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego (od 1 stycznia do 31 grudnia) zwanego rokiem budżetowym.

Budżet państwa składa się z części odpowiadających organom władzy państwowej (ustawodawczej - sejm i senat, wykonawczej prezydent RP, Rada Ministrów), kontroli i ochrony prawa, sądów i trybunałów oraz administracji rządowej. W odrębnych częściach budżetu państwa ujmuje się subwencję dla samorządów terytorialnych, rezerwy budżetowe, obsługę długu Skarbu państwa oraz przychody i rozchody związane z rozdysponowaniem nadwyżki budżetowej lub finansowaniem deficytu. Dysponentami części budżetowych są kierownicy wymienionych organów a w zakresie administracji rządowej naczelne i centralne organy oraz wojewodowie. Natomiast podporządkowane im jednostki są dysponentami środków budżetowych, tzn. że otrzymują środki z budżetu na pokryci wydatków.

Rozróżnia się:

• państwowe jednostki, które są dysponentami środków budżetu państwa,

• gminne, powiatowe i wojewódzkie, jednostki budżetowe, które są dysponentami środków budżetów gminnych, powiatowych i wojewódzkich.

W budżecie państwa obowiązuje trzystopniowa struktura organizacyjna dysponentów środków państwa. Głównym dysponentem pierwszego stopnia, są jednostki budżetowe, które są dysponentami części budżetowych. Dysponują one środkami przeznaczonymi na wydatki budżetowe ustalane w danej części budżetu państwa. Są nimi organy władzy oraz naczelne organy administracji rządowej, czyli ministrowie, kierujący określonym resortem, kierownicy centralnych organów administracji rządowej, wojewodowie lub inne jednostki, którym Minister Finansów przyznał uprawnienia dysponenta. Dysponenci drugiego stopnia to państwowe jednostki budżetowe podległe bezpośrednio dysponentom części budżetowej, które otrzymane środki budżetowe wykorzystują na swoje potrzeby nie mając prawa dalszego ich przekazywania, np. szkoły wyższe.

Używając pojęć dochody i wydatki oraz przychody i rozchody budżetowe należ uwzględnić różnice między nimi.

Dochodami publicznymi lub budżetowymi są należne lub faktyczne wpływy środków pieniężnych do budżetów publicznych pobierane przez organy finansowe lub przez jednostki budżetowe, które zrealizowane dochody przekazują do organów finansowych, ze względu na powiązanie z budżetem systemem brutto.

Przychodami publicznymi są:

• przychody budżetów publicznych ze sprzedaży papierów wartościowych i majątku, otrzymanych pożyczek i kredytów oraz spłat udzielonych pożyczek,

• przychody publiczne zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, środków specjalnych, funduszy celowych i państwowych osób prawnych przeznaczonych na pokrywanie ich wydatków, ze względu na powiązania z budżetem systemy netto.

Wydatkami publicznymi są:

• wydatki budżetów publicznych przeznaczone na realizację zadań publicznych i dokonywanych w formie pokrywania wydatków jednostek budżetowych ze względu na ich powiązanie z systemem brutto oraz w formie subwencji i dotacji dla innych podmiotów,

• wydatki publicznych zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, środków specjalnych, funduszy celowych i państwowych osób prawnych pokrywanych z osiąganych przychodów, ze względu na powiązanie z budżetem systemu netto.

Rozchodami publicznymi lub budżetowymi jest wykup papierów wartościowych, spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów oraz udzielone pożyczki.

Wokół budżetu państwa, jego opracowania i wykonania powstała bogata obudowa, tworząc system budżetowy i związaną z nim gospodarkę budżetową.

System budżetowy państwa to zespół urządzeń społecznych regulowanych przepisami prawnymi, za pomocą których państwo tworzy scentralizowane zasoby pieniężne i kieruje je na zaspokajanie potrzeb państwowych stosując zasadę bezzwrotności. Normy prawne określają tryb i metody planowania budżetowego, uchwalania budżetu, gromadzenia dochodów, dokonywania wydatków, rachunkowości i sprawozdawczości budżetowej oraz kontroli wykonywania budżetu.

Gospodarka budżetowa obejmuje wszystkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych, a w szczególności:

• planowanie budżetowe,

• gromadzenie dochodów budżetowych,

• dokonywanie wydatków budżetowych,

• kontrolowanie wydatków budżetowych.

W działaniach tych przejawia się określona polityka budżetowa, zajmująca się organizacją i kierowaniem gospodarką budżetową państwa poprzez odpowiednie organy państwowe, polegająca między innymi na właściwym wyborze źródeł dochodów budżetowych, stosowaniu uzasadnionych ulg i zwolnień, określaniu wysokości i struktury wydatków stosowanie do hierarchii potrzeb.

Podstawą systemu budżetowego jest ustawa z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych.

1. Funkcje budżetu

Wyróżnia się następujące podstawowe funkcje budżetu:

• rozdzielczą,

• alokacyjną,

• stabilizacyjną,

• fiskalną,

• stymulującą,

• kontrolną.

Funkcja rozdzielcza polega na przejmowaniu przez Skarb Państwa części środków pieniężnych od przedsiębiorców i ludności oraz na rozdzieleniu ich na określone cele. W ten sposób następuje przemieszczenie siły nabywczej pomiędzy różnymi podmiotami. Zgromadzone głównie z podatków i opłat dochody są przeznaczone na finansowanie wydatków ponoszonych przez państwo. Rozdzielanie, czyli redystrybucja zasobów pieniężnych odbywa się za pomocą transferów budżetowych między:

• różnymi sektorami gospodarki narodowej,

• różnymi działami gospodarki narodowej,

• regionami o różnym poziomie rozwoju gospodarczego,

• grupami ludności,

• państwami (środki zew źródeł zagranicznych nie podlegających zwrotowi, pożyczki zagraniczne).

Funkcja alokacyjna wiąże się ściśle z poprzednią i polega na tym, że państwo wpływa na alokację czynników wytwórczych i wytworzonych produktów. Przypływy strumieni pieniężnych w formie dochodów i wydatków mogą wpływać na wysokość konsumpcji, sposób oszczędzania oraz inwestowania przez podmioty gospodarujące.

Funkcja stabilizacyjna, zwana wyrównawczą, polega na wykorzystaniu dochodów i wydatków budżetowych do kształtowania sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, np. przeciwdziałanie inflacji,

Funkcja fiskalna wynika z polityki skarbowej państwa zmierzającej do osiągnięcia jak największych wpływów z podatków i opłat, pozwalających pokryć wydatki uważane za społecznie niezbędne.

Funkcja stymulacyjna zwana bodźcową, wiąże się z oddziaływaniem państwa pobudzającym lub hamującym określone zjawiska i procesy gospodarcze.

Funkcja kontrolna wiąże się z funkcją rozdzielczą i polega na kontroli gromadzenia dochodów oraz kontroli ich redystrybucji w celu wykrycia ewentualnych nieprawidłowości. Podczas przeprowadzonych kontroli ocenia się poprawność pobierania dochodów, celowość wydatków, legalność postępowania oraz efektywność gospodarki budżetowej. Kontrola może obejmować:

• planowanie budżetowe. Jest to kontrola wstępna, która przeprowadzana jest podczas sporządzania budżetu. Jej celem jest przeciwdziałanie nierozsądnym i nieefektywnym założeniom. Planowanie dochodów budżetowych ma ujawnić rezerwy gospodarcze, natomiast planowanie wydatków ma stworzyć warunki do racjonalnego i efektywnego gospodarowania zasobami budżetowymi,

• tok realizacji budżetu. Jest to kontrola bieżąca, w toku wykonywania budżetu. Jej zaletą jest wykrywanie nieprawidłowości w procesie gromadzenia i redystrybucji środków budżetowych oraz przeciwdziałanie im.

• Wykonywanie budżetu. Jest to kontrola sprawozdawcza, która stanowi postawę oceny poprawności realizacji budżetu.

2. Zasady budżetowe.

W teorii finansów publicznych i prawa finansowego wyodrębnia się zasady budżetowe, które umożliwiają władzy ustawodawczej oddziaływanie na zakres polityki budżetowej oraz sprawowanie kontroli nad działalnością władzy wykonawczej w zakresie polityki finansowej państwa. Wśród typowych zasad gospodarki budżetowej wymienia się:

• zasadę jedności budżetu,

• zasadę powszechności,

• zasadę równowagi budżetowej,

• zasadę rocznego budżetowania,

• zasadę jawności,

• zasadę przejrzystości.

Zasada jedności ma dwa aspekty: formalny i materialny. W aspekcie formalnym wszystkie dochody i wydatki państwa ujęte są w jednym dokumencie pranym - ustawie budżetowej, a w aspekcie materialnym, zwanym niefunduszowym - suma dochodów przeznaczona jest na pokrycie całości wydatków budżetowych, bez celowego łączenia pewnych wydatków z określonymi dochodami budżetowymi.

Zasada powszechności zwana zasadą zupełności budżetu państwa postuluje konieczność finansowego powiązania budżetu państwa wszystkich jednostek organizacyjnych administracji rządowej i objęcie wszystkich dochodów i wydatków tych jednostek lub objęcie różnicy końcowej między dochodami i wydatkami poszczególnych jednostek, czyli rozliczenia się wynikiem.

Zasada szczegółowości postuluje, by dochody i wydatki budżetowe ujęto z podziałem na grupy według ustalonej klasyfikacji. Zasada ta ma aspekt: rzeczowy i ilościowy. W aspekcie rzeczowym dochody winne być przedstawione według źródeł pochodzenia, a wydatki według przeznaczenia. W aspekcie ilościowym dochody i wydatki winny być ujęte w określone kwoty. Kwoty dochodów oznaczają minimalne sumy, jakie winny zostać osiągnięte w danym roku budżetowym, a kwoty wydatków obejmują maksymalną granicę, której wykonawcy budżetu nie mogą przekroczyć.

Zasada równowagi budżetowej postuluje, by globalna kwota wydatków budżetowych była dostosowana do ogólnej kwoty dochodów budżetowych. Wyklucza w zasadzie występowanie deficytu budżetowego. W przypadku wystąpienia deficytu należy ustalić sposób jego pokrycia. Wystąpienie nadwyżki z reguły powoduje przeznaczenie jej na dodatkowe wydatki.

Zasada rocznego budżetowania postuluje uchwalenie budżetu przez parlament na okres roku. Prace związane z projektem budżetu należy rozpocząć na kilka miesięcy przed początkiem nowego roku budżetowego, co często ogranicza realność uchwalonego budżetu i powoduje konieczność wprowadzenia zmian w trakcie roku budżetowego.

Zasada jawności postuluje, by podawano do publicznej wiadomości informacje o budżecie tak w fazie tworzenia, uchwalania i wykonywania jak kontroli.

Zasada przejrzystości postuluje, by przedstawiono budżet w czytelnym układzie, na podstawie wytycznych klasyfikacji budżetowej.

Polityka budżetowa zmienia się i nie wszystkie zasady są w pełni przestrzegane, np. w Polsce zasada równowagi budżetowej. Przy dużych wydatkach budżetowych od lat występuje deficyt budżetowy, który ta zasada wyklucza..

3. Klasyfikacja budżetowa

Rys. 2. Klasyfikacja budżetowa.

Klasyfikacja budżetowa to jednolity system symboli cyfrowych służący grupowaniu dochodów i wydatków budżetowych według określonych zasad i kryteriów. Klasyfikacja budżetowa pozwala:

• określić uprawnienia organów publicznych do gromadzenia dochodów budżetowych i wydatkowania środków budżetowych na ściśle określone cele,

• regulować podział dochodów i wydatków między różne działy gospodarki narodowej i regiony kraju,

• planować wydatki i dochody budżetowe w skali państwa i w skali podziału terytorialnego państwa,

• ujednolicić tryb planowania, ewidencji i sprawozdawczości dochodów i wydatków budżetowych,

• kontrolować gospodarkę budżetową.

Wśród kryteriów klasyfikacji budżetowej wyróżniamy: kryterium podmiotowe, kryterium przedmiotowe, kryterium rodzajowe.

Kryterium podmiotowe w klasyfikacji budżetowej oznacza podział budżetu na określone części, za których realizację odpowiada właściwy organ państwowy. Podział budżetu na części jest adekwatny do ilości organów państwowych, a nazwy części odpowiadają nazwom tych że organów np. Kancelaria Sejmu, Ministerstwo Gospodarki.

Kryterium przedmiotowe w klasyfikacji budżetowej oznacza podział dochodów i wydatków według ekonomicznych gałęzi gospodarki narodowej. Podstawą tego podziału jest jeszcze dawna klasyfikacja Gospodarki Narodowej KGN, która stanowi usystematyzowany wykaz działów, gałęzi, branż i grup podmiotów gospodarki narodowej.

Kryterium rodzajowe pozwala szczegółowo określić charakter wydatków z budżetu i formy wpływów dochodów budżetowych.

W obowiązującej w Polsce klasyfikacji budżetowej występują podstawowe podziałki, do których zalicza się: części, działy, rozdziały, paragrafy, pozycje.

Część jest podziałką o charakterze podmiotowym, oznacza organ państwowy. Części dotyczą:

• organów władzy, np. Kancelaria Sejmu,

• organów kontroli i sądownicza, np. Sąd najwyższy,

• naczelnych i centralnych organów administracji rządowej, np. Ministerstwo Skarbu Państwa, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów,

• wojewodów,

• rezerw i subwencji.

Dział jest podziałką o charakterze przedmiotowym. Oznacza w zasadzie dział gospodarki narodowej. W klasyfikacji dochodów i wydatków budżetowych wyróżnia się następujące działy:

01 - przemysł

31 - budownictwo

40 - rolnictwo

45 - leśnictwo

50 - transport

59 - łączność

61 - handel wewnętrzny

64 - handel zagraniczny

66 - różne usługi materialne

70 - gospodarka komunalna

74 - gospodarka mieszkaniowa oraz materialne usługi komunalne

77 - nauka

79 - oświata i wychowanie

81 - szkolnictwo wyższe

83 - kultura i sztuka

85 - ochrona zdrowia

86 - opieka

87 - kultura fizyczna i sport

88 - turystyka i wypoczynek

89 - różna działalność

90 - dochody od osób prywatnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nie posiadających osobowości prawnej

91 - administracja państwowa i samorządowa

92 - wymiar sprawiedliwości i prokuratura

93 - bezpieczeństwo publiczne

94 - finanse

95 - ubezpieczenia społeczne

96 - dotacje na finansowanie zadań gospodarczych

97 - różne rozliczenia

98 - obrona narodowa

99 - urzędy naczelnych organów władzy, kontroli i sądownictwa.

Rozdział jest podziałką przedmiotową o bardziej szczegółowym charakterze. Rozdziały tworzone są w ramach działów dla grup jednostek organizacyjnych, np. w dziale 79 - oświata i wychowanie 7911 - szkoły podstawowe, 7921 - licea ogólnokształcące. W obrębie niektórych rozdziałów, szczególnie w zakresie wydatków, dopuszczalna jest bardziej szczegółowa podziałka zwana tytułem.

Tytuł ma charakter przedmiotowy, określa bliżej przedmiot finansowania w ramach rozdziału.

Paragraf jest podziałką o charakterze rodzajowym. W sposób szczegółowy określa formę pobierania dochodów i rodzaj wydatków budżetowych. Klasyfikacja paragrafowa jest odmienna dla dochodów i wydatków budżetowych.

Pozycja jest podziałką budżetową o charakterze fakultatywnym i ma zastosowanie tylko w wydatkach. Szczegółowo określa rodzaj wydatków w ramach paragrafu.

Szczegółowość stosowania podziałek klasyfikacji budżetowej w planowaniu ewidencji i sprawozdawczości ustalają przepisy o opracowaniu projektu budżetu, o rachunkowości i sprawozdawczości budżetowej. Układ klasyfikacyjny jest dziesiętny, co umożliwia komputeryzację planowania ewidencji sprawozdawczości budżetowej.

2. Procedura budżetowa

1. Etapy procedury budżetowej.

Na procedurę budżetową składają się pracochłonne i czasochłonne procesy, wymagające specjalistycznej wiedzy i zaangażowania licznej grupy osób. W całej procedurze budżetowej można wyróżnić cztery podstawowe etapy:

• opracowanie projektu budżetu państwa,

• uchwalenie budżetu,

• wykonanie budżetu,

• sprawozdawczość i kontrola wykonania budżetu.

2. Tryb opracowania i uchwalania budżetu państwa.

Prace związane z opracowywaniem projektu budżetu państwa realizują: Rada Ministrów, Minister Finansów, pozostali ministrowie, organy centralne administracji rządowej i wojewodowie oraz podległe im podmioty państwowej sfery budżetowej. Fazą początkową są prace przygotowawcze, które polegają na opracowaniu prognoz dotyczących kształtowania się podstawowych wielkości ekonomicznych w planowanym roku budżetowym (prognoza cen, stopy procentowe, przeciętne wynagrodzenie, wielkość produkcji itd.).

Prace nad projektem budżetu inicjuje Minister Finansów, realizuje je wspólnie z wszystkimi naczelnymi i centralnymi organami administracji rządowej oraz wojewodami. Opracowują oni projekt założeń polityki społeczno-gospodarczej państwa i przekazują do uchwalenia Radzie Ministrów. Rada Ministrów przedstawia parlamentowi roczne założenia polityki społeczno-gospodarczej, roczny i wieloletni plan rozwoju gospodarczego państwa oraz programy działań gospodarczych, a także analizę wykonania poprzedniego roku wraz z oceną sytuacji społeczno-gospodarczej kraju.

Sejm do 20 października roku poprzedzającego rok budżetowy powinien uchwalić założenia polityki społeczno-gospodarczej, jako podstawy do opracowania projektu budżetu państwa. Jednakże ze względu na inne wiążące terminy projekt ustawy budżetowej przygotowuje się na podstawie opracowania projektu założeń polityki społeczno-gospodarczej na rok budżetowy. Minister Finansów, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe zasady, tryb i terminy opracowania projektu ustawy budżetowej, w tym:

• planów rzeczowych zadań realizowanych ze środków budżetowych,

• projektów planów dochodów i wydatków poszczególnych części budżetowych.

Równocześnie ustala wzory formularzy, na których należy projekty te opracować.

Wytyczne te służą do opracowania resortowych i wojewódzkich projektów budżetu państwa przez naczelne i centralne organy administracji rządowej i przez wojewodów, którzy są dysponentami części budżetowych . mogą oni włączyć w te prace podległe podmioty państwowej sfery budżetowej.

Na podstawie resortowych i wojewódzkich części projektów budżetu państwa, Minister Finansów opracowuje całościowy projekt ustawy budżetowej, włączając do niej dochody i wydatki Sejmu, Senatu i Prezydenta RP, sądów i trybunałów oraz organów kontroli państwowej i ochrony prawa.

Projekt ustawy budżetowej ustala:

• dochody i wydatki budżetu państwa,

• nadwyżkę budżetu państwa i jej przeznaczenie lub deficyt budżetu państwa i źródła jego pokrycia,

• przychody i rozchody budżetu państwa,

• zestawienie przychodów i wydatków państwowych,

• plany finansowe państwowych funduszy celowych,

• wykaz wieloletnich programów i inwestycji,

• dotacje celowe dla samorządów terytorialnych oraz dotacje przedmiotowe i podmiotowe dla innych jednostek.

Do projektu ustawy budżetowej załącza się uzasadnienie, które zawiera:

• główne cele polityki społecznej i gospodarczej,

• założenia makroekonomiczne na rok budżetowy i dwa kolejne lata dotyczące: kształtowania się produktu krajowego brutto, państwowego długu publicznego i długu Skarbu Państwa, poziom cen produktów konsumpcyjnych, zatrudnienia i bezrobocia, bilansu płatniczego, dochodów i deficytu budżetu państwa,

• kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa,

• informacje o przewidywanym wykonaniu teoretycznego budżetu państwa z uwzględnieniem przewidywanych na koniec roku budżetowego wysokości długu publicznego i kwoty zobowiązań z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych,

• omówienie projektowych dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów budżetowych oraz przychodów i wydatków państwowych funduszy celowych.

Tak opracowany projekt ustawy budżetowej Minister Finansów przedstawia Radzie Ministrów.

Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej i wraz z uzasadnieniem przekłada Sejmowi najpóźniej n a3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego. Minister Finansów na jesiennej sesji Sejmu referuje główne założenia projektu budżetu państwa i polityki finansowej rządu w roku planowanym. Jest to tzw. expose budżetowe. Sejmowa Komisja Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów wraz z innymi komisjami sejmowymi analizuje projekt budżetu, a następnie odbywa się debata sejmowa nad projektem budżetu. Polega ona na odczytaniu sprawozdań i wniosków komisji sejmowych, oraz zgłaszaniu przez posłów poprawek tak do projektu budżetu, jak i do wniosków komisji.

Projekt ustawy budżetowej uchwalony zwykłą większością głosów przez Sejm trafia do Senatu , który może wnieść poprawki lub uwagi, po czym wraz z wniesionymi poprawkami trafia ponownie do Sejmu, gdzie odbywa się głosowanie. Sejm może odrzucić wniesione przez Senat poprawki bezwzględną większością głosów. Jeżeli Sejm nie uchwali ustawy w ciągu czterech miesięcy, Prezydent może zażądać skrócenia kadencji Sejmu. Uchwalony budżet jest ustawą budżetową, która po podpisaniu w ciągu 7 dni, przez Prezydenta RP przewiduje następujące rozwiązania zastępcze:

• prowizorium budżetowe,

• prowadzenie gospodarki budżetowej na podstawie projektu ustawy budżetowej.

W wyjątkowych przypadkach, gdy zaplanowanie dochodów i wydatków na okres jednego roku jest niemożliwe, opracowuje się w tym samym trybie co projekt budżetu, tzw. prowizorium budżetowe, czyli tymczasową i skróconą z reguły do pierwszego kwartału roku budżetowego ustawę budżetową. Projekt ustawy o prowizorium budżetowe uchwalany jest w tym samym trybie co budżet, a przyjęta ustawa obowiązuje do czasu uchwalenia właściwego budżetu.

Jeżeli ustawa budżetowa albo ustawa prowizorium budżetowego nie weszły w życie w dniu rozpoczęcia roku budżetowego, Rada Ministrów prowadzi gospodarkę finansową na podstawie projektu ustawy budżetowej lub projektu ustawy o prowizorium budżetowym.

3. Zasady i tryb wykonywania budżetu państwa.

Wykonywanie budżetu polega przede wszystkim na zrealizowaniu zaplanowanych dochodów i dokonywaniu wydatków na określone zadania.

Budżet państwa jest planem ustalonym na okres roczny. Wykonanie budżetu musi dotyczyć tego samego czasu, na który ustalono budżet. Zaplanowane w budżecie dochody i wydatki winny zosta zrealizowane w ciągu danego roku kalendarzowego.

Wykonaniem budżetu państwa kieruje Rada Ministrów, a w szczególności Minister Finansów, który sprawuje kontrolę realizacji dochodów i wydatków budżetu państwa i poziomu jego deficytu.

Faktycznymi wykonawcami budżetu państwa są dysponenci części budżetowych i wszystkie podległe podmioty państwowej sfery budżetowej. W zakresie realizacji dochodów budżetowych podstawową rolę odgrywają izby i urzędy skarbowe.

Dysponenci części budżetowych w terminie do 25 października przekazują informacje:

• jednostkom podległym o kwotach dochodów i wydatków przyjętych w projekcie ustawy budżetowej,

• samorządom terytorialnym o kwotach dotacji przyjętych dla nich w projekcie ustawy budżetowej na zadania z zakresu administracji rządowej.

Na tej podstawie jednostki podległe, w terminie do 1 grudnia, opracowują i przekazują dysponentom części budżetowych projekty swoich planów finansowych na następny rok budżetowy.

Na podstawie uchwalonej ustawy budżetowej dysponenci części budżetowych ustalają i przedstawiają Ministrowi Finansów układy wykonawcze swoich budżetów, w ciągu 21 dni od ogłoszenia ustawy budżetowej. Układy wykonawcze winny zawierać szczegółowy podział dochodów i wydatków budżetowych na działy, rozdziały i paragrafy zgodnie z klasyfikacją budżetową.

W tym terminie dysponenci części budżetowych są zobowiązani przekazać jednostkom podległym informacje o ostatecznych kwotach ich dochodów i wydatków, na podstawie których sporządzają one plany finansowe.

W celu realizacji wydatków budżetowych należy uruchomić środki budżetowe w drodze przekazania środków pieniężnych na rachunki bieżące państwowych jednostek budżetowych. W pierwszej kolejności Minister Finansów przekazuje środki pieniężne z centralnego rachunku bieżącego budżetu państwa na rachunki bieżące dysponentów części budżetowych.

Dysponenci z otrzymanych środków pokrywają własne wydatki oraz przekazują środki dysponentom podległym.

W okresie roku budżetowego Minister Finansów oraz dysponenci części budżetowych mogą podjąć decyzje o blokowaniu planowanych wypadków budżetowych, co oznacza częściowy lub całkowity zakaz dysponowania środkami do końca roku budżetowego. Blokada wydatków jest możliwa w przypadku:

• niegospodarności w określonych jednostkach,

• opóźnienia realizacji zadań,

• nadmiaru posiadanych środków,

• naruszenia zasad wykonania budżetu.

Minister Finansów może przenieść zablokowane kwoty wydatków budżetu do rezerw celowych. Blokowanie planowych wydatków budżetowych na czas oznaczony może też być stosowane w przypadkach zagrożenia stanu równowagi budżetowej. Decyzje w tym zakresie podejmuje Rada Ministrów.

W czasie roku budżetowego dopuszcza się możliwość wprowadzenia zmian w budżecie państwa. Mogą one mieć formę:

• przeniesienia planowanych wydatków budżetowych,

• dodatkowych wydatków budżetowych,

• dysponowania rezerwą budżetową.

W trakcie roku budżetowego mogą wystąpić nieprzewidziane sytuacje wymagające poniesienia dodatkowych wydatków. Są to wydatki ponadplanowe lub zaplanowane. Ich realizacja pociąga za sobą wzrost kwoty wydatków i jest możliwa do realizacji pod warunkiem istnienia źródeł ich pokrycia. Dodatkowe wydatki budżetowe mogą być pokryte z rezerwy budżetowej oraz nadwyżki budżetowej.

W budżecie państwa tworzy się rezerwy budżetowe, wśród których rozróżnia się:

• ogólną rezerwę na pokrycie nieprzewidzianych wydatków budżetowych, której wysokość nie może być wyższa niż 0,2% wydatków budżetu,

• rezerwy celowe przeznaczone na:

• wydatki, których w trakcie opracowania budżetu nie można szczegółowo podzielić na pozycje klasyfikacji budżetowej,

• wydatki, których źródłem finansowania są środki pochodzące ze źródeł zagranicznych,

• wydatki określone innymi ustawami.

Suma rezerw celowych nie może przekroczyć 5% wydatków budżetu. Rezerwy celowe mogą być wykorzystane wyłącznie na cel, na jaki zostały utworzone.

Rezerwy nie wykorzystane w danym roku budżetowym zmniejszają deficyt budżetu lub zwiększają nadwyżkę budżetową. Dodatkowe wydatki budżetowe mogą być pokrywane z nadwyżki budżetowej. Występuje ona, gdy dochody budżetowe są wyższe od wydatków budżetowych. Nadwyżka budżetowa może być przewidziana w ustawie budżetowej lub ujawnić się w toku wykonywania budżetu głównie na skutek ponadplanowych dochodów. Podobnie jak w przypadku rezerw budżetowych, mogą być podjęte decyzje o pokryciu nieprzewidzianych wydatków z nadwyżki..

4. Kontrola wykonywania budżetu.

Kontrola polega na sprawdzeniu, czy zaplanowane zadania zostały osiągnięte oraz służy porównaniu przebiegu realizacji zadań z przyjętymi założeniami. Dzięki kontroli można określić topień niezrealizowania planowych zadań i szukać efektywnych rozwiązań na przyszłość.

Kontrola wykonania budżetu to forma oceny jego realizacji.

W Polsce kontrolę wykonania budżetu państwa w toku wykonania i na koniec roku budżetowego sprawują:

• dysponenci części budżetowych i drugiego stopnia,

• Minister Finansów, izby i urzędy skarbowe, urzędy kontroli skarbowej oraz regionalne izby obrachunkowe,

• Narodowy Bank Polski,

• Najwyższa Izba Kontroli,

• Sejm oraz jego komisje.

Ocena przebiegu realizacji budżetu państwa odbywa się na podstawie sprawozdawczości z wykonania budżetu państwa, którą opracowują wszyscy dysponenci środków budżetowych, samorządy terytorialne, NBP i Minister Finansów (rys 3.). sprawozdania z realizacji dochodów i wydatków budżetowych opracowuje się za okresy miesięczne, półroczne i roczne.

Rys.3. Jednostki i organy sporządzające i otrzymujące sprawozdania z wykonania budżetu państwa.

Minister Finansów przedstawia sejmowej komisji do spraw budżetu i NIK informacje o przebiegu wykonania budżetu za I półrocze w terminie do 10 września każdego roku. Rocznie sprawozdanie z wykonania budżetu państwa Rada Ministrów przedstawia Sejmowi i NIK w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa winno zawierać m.in.:

• dochody i wydatki sektora finansów publicznych oraz jego nadwyżkę lub deficyt,

• dochody i wydatki wynikające z zamknięcia rachunków budżetu państwa,

• przychody i wydatki zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, środków specjalnych, państwowych funduszy celowych i państwowych osób prawnych,

• omówienie wykonania budżetu państwa, z uwzględnieniem różnic między budżetem uchwalonym a wykonanym.

Do sprawozdania dołącza się:

• sprawozdanie o dochodach i wydatkach związanych z zadaniami z zakresu administracji rządowej realizowanymi przez samorządy terytorialne lub im zleconymi,

• zbiorczą informację o wykonaniu budżetów samorządów terytorialnych,

• ocenę realizacji założeń makroekonomicznych oraz przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa,

• informacje dotyczące długu, deficytu, poręczeń i gwarancji sektora finansów publicznych.

Sprawozdanie to stanowi podstawę do sformułowania przez Komisję Sejmową do spraw budżetu wniosku o udzielenie Radzie Ministrów przez Sejm absolutorium za dany rok.

Kontrola wykonania budżetu pozwala ujawnić przypadki naruszenia dyscypliny finansów publicznych, którą można określić jako obowiązek przestrzegania norm prawnych regulujących całokształt gospodarki finansowej podmiotów sektora publicznego.

Naruszenie dyscypliny finansów publicznych może być skutkiem działań umyślnych lub działań nieumyślnych i zaniechań. Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny ponoszona jest zarówno przy umyślnym jak i nieumyślnym naruszeniu dyscypliny finansów publicznych.

Ustawa o finansach publicznych przewiduje następujące kary za naruszenie dyscypliny finansów publicznych:

• upomnienie,

• nagana,

• kara pieniężna,

• zakaz pełnienia funkcji kierowniczych związanych z dysponowaniem środkami publicznymi na okres 5 lat.

3. Dochody budżetowe.

1. Źródła dochodów budżetowych.

Dochodami budżetowymi są wszystkie wpływy środków pieniężnych należne Skarbowi Państwa i samorządom terytorialnym wynikające z przepisów prawnych oraz z uchwalonych budżetów.

W systemie budżetowym należy wyodrębnić dochody rzeczywiste i rozliczeniowe.

Dochody rzeczywiste to strumienie wpływające spoza budżetu, a więc kształtujące faktyczną wielkość środków, którymi może dysponować cały system budżetowy.

Dochody rozliczeniowe to przesunięcia zrealizowanych dochodów rzeczywistych między budżetami. Określa się je jako przelewy lub transfery wewnętrzne systemu budżetowego.

Dochody budżetowe mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów. Podstawowe z nich to:

• ekonomiczne,

• prawne,

• organizacyjne.

Podstawę grupowania dochodów według kryterium ekonomicznego są źródła ich pochodzenia. Wyróżnić można dochody pochodzące od podmiotów gospodarczych o różnej formie własności i dochody od ludności.

Biorąc pod uwagę kryterium prawne, dochody można podzielić na:

• przymusowe (podatki, cła) i dobrowolne (pożyczki),

• bezzwrotne (podatki, cła) i zwrotne (pożyczki0,

• zasadnicze (podatki) i uboczne (kary, grzywny).

Ustawa o finansach publicznych wymienia następujące dochody budżetu państwa:

• podatki,

• opłaty,

• cła,

• dywidendy,

• dochody pobierane przez jednostki budżetowe,

• wpłaty nadwyżek,

• grzywny, mandaty, i inne kary pieniężne,

• odsetki i prowizje,

• odsetki i prowizje,

• wpływy majątkowe,

• spadki, zapisy i darowizny,

• pożyczki i kredyty.

2. Charakterystyka systemu podatkowego.

Podatek jest to publiczno-prawne nieodpłatne, przymusowe oraz bezwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa lub samorządu. Pobierany jest od osób fizycznych oraz osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych zwanych podatnikami.

Przymusowość podatków wynika z prawa zastosowania środków egzekucyjnych wobec podmiotów, u których powstało zobowiązanie podatkowe.

Bezzwrotność podatku oznacza, że prawidłowo ustalona i uiszczona kwota podatku nie podlega zwrotowi.

Nieodpłatność podatku wyraża się brakiem prawa do żądania jakichkolwiek odwzajemnionych świadczeń z tytułu wpłaconego podatku.

Podatki są podstawowym źródłem dochodów państwa. To obywatele poprzez wpłacone podatki finansują jego funkcjonowanie. Każde państwo reguluje wielkość obciążeń podatkowych swych obywateli w drodze ustaw uchwalanych przez parlament. Ustawy te stwarzają podstawy prawne wymiaru i zasad poboru podatków. Bez sprawnego i skutecznego w działaniu systemu podatkowego nie byłoby możliwe funkcjonowanie państwa.

Na system podatkowy składają się rodzaje poszczególne rodzaje podatków wraz z zastosowanymi konstrukcjami podatkowymi. Podatki winny spełniać ważne funkcje, a mianowicie: fiskalną, stymulacyjną, redystrybucyjną, wytwórczą i informacyjną.

W aspekcie funkcji fiskalnej podatki stanowią główne źródło dochodów budżetowych. Dochody te służą finansowaniu sfery budżetowej i działalności socjalnej, wypełnieniu funkcji obronnych, publicznych, a także dają podstawę finansową gospodarczym przedsięwzięciom państwa.

Funkcja stymulacyjna polega na pobudzeniu podatków do właściwego działania. Podatki powinny być skutecznym i czułym narzędziem polityki gospodarczej, powinny spełniać rolę bodźca zachęcającego do podejmowania działań pożądanych z punktu widzenia interesu społecznego.

Funkcja redystrybucyjna (rozdzielcza), dotyczy alokacji środków pieniężnych od podmiotów, które je wypracowały, do podmiotów finansowych przez państwo.

Funkcja wytwórcza ma na celu zacieranie nierówności w dochodach różnych przedsiębiorstw. Stanowi zachętę do ukrywania dochodów i szukania możliwości omijania przepisów podatkowych.

Funkcja informacyjna (kontrolna) umożliwia zebranie informacji dotyczących poszczególnych podatków w skali mikro, a także zespołów podatników w skali makro.

3. Konstrukcja podatków.

W konstrukcji podatków występują następujące elementy:

• podmiot podatku, którym jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobliwości prawnej, zobowiązana do uiszczenia podatku, zwana podatnikiem,

• płatnik podatku, którym jest ten, kto zobowiązany jest obliczyć wysokość podatku, potrącić z zależności podatnika i wpłacić w terminie organowi podatkowemu,

• inkasent podatku, którym jest ten, kto zobowiązany jest do pobrania podatku od podatnika,

• przedmiot podatku, czyli to, od czego płaci się podatek,

• postawa opodatkowania, czyli wartość przedmiotu, od której wymierza się podatek według obowiązującej stawki podatkowej,

• stawka podatkowa to określona ustawą wielkość liczbowa wyrażająca stosunek podatku do podstawy opodatkowania. Stawki te wyrażone są procentowo lub kwotowo,

• zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe, które decydują o faktycznym ciężarze obowiązku podatkowego i umożliwiają realizację celów pozafiskalnych podatku

• Zwolnienie podatkowe oznacza całkowite lub częściowe wyłączenie przedmiotu opodatkowania.

• Ulga podatkowa (zniżka) polega na wyłączeniu określonych wartości z podstawy opodatkowania lub na obniżeniu stawek podatkowych.

• Zwyżka podatku oznacza dodatkowe, przekraczające przyjęte normy, opodatkowanie pewnych kategorii podatników.

4. Podatki występujące w Polsce:

• podatek od towarów i usług VAT,

• podatek akcyzowy,

• podatek dochodowy od osób prawnych,

• podatek dochodowy od osób fizycznych,

• podatek od sprzedaży akcji w publicznym obrocie,

• podatek od gier,

• podatek rolny,

• podatek leśny,

• podatek od spadków i darowizn,

• podatek od nieruchomości,

• podatek od środków transportu,

• podatek os posiadani psów.

5. Podatek od towarów i usług.

Stanowi polską odmianę powszechnego podatku obrotowego nazywanego także podatkiem od wartości dodanej VAT. Podmiotem podatku są osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej i osoby fizyczne będące przedsiębiorcami, a także inne podmioty. Przedmiotem podatku jest sprzedaż towarów i odpłatne świadczenie usług, import towarów lub usług. Podstawą opodatkowania jest obrót, czyli kwota netto wartości sprzedaży towarów i usług. Zwolnienia podmiotowe w omawianym podatku odnoszą się do podatników nie przekraczających wyznaczonego limitu wartości sprzedaży oraz eksportu towarów i usług, a także do podatników opłacających podatek dochodowy w formie zryczałtowanej oraz do podatków, którym przysługuję prawo wyboru zwolnienia.

W podatku tym stosowane są aktualnie w Polsce stawki procentowe w wysokości 22% - podstawowa, stosowana powszechnie, 7% - obniżona, stosowana do określonych ustawą towarów i usług, 3% - obniżona, stosowana do produkcji rolnej, 0% - zerowa, stosowana przy eksporcie towarów i usług oraz w sprzedaży krajowej.

6. Podatek akcyzowy.

Podmiotem podatku są producenci i importerzy wyrobów akcyzowych, a przedmiotem podatku jest ich sprzedaż, a także nadmierne ubytki lub zawinione niedobory wyrobów akcyzowych. Do wyrobów akcyzowych należą m.in. napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, paliwa, sól, zapałki samochody, sprzęt elektroniczny.

Podstawą opodatkowania jest kwota netto wartości lub sprzedaży wyrobów akcyzowych. W przypadku importu towarów podstawą opodatkowania akcyzą jest ich wartość celna powiększona o cło. Akcyza w odróżnieniu od VAT jest elementem kosztów. Sprzedaż wyrobów akcyzowych na eksport nie podlega akcyzie.

7. Podatek dochodowy od osób prawnych.

Podmiotem podatku są przedsiębiorcy działający jako osoby prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. Przedmiotem podatku są uzyskane dochody bez względu na rodzaj źródeł przychodów, z jakich ten dochód został osiągnięte, z wyjątkiem niektórych dochodów. Podstawą opodatkowania jest dochód będący nadwyżką przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięty w roku podatkowym po odjęciu kwot ustawowo przysługujących odliczeń.

8. Podatek od osób fizycznych

9. Pozostałe rodzaje podatków.

1. Podatek od sprzedaży akcji w publicznym obrocie.

Podmiotem podatku są osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobliwości prawnej sprzedające akcje w publicznym obrocie, za wyjątkiem Skarbu Państwa. Podmiotem podatku jest sprzedaż akcji w publicznym obrocie wtórnym (sprzedaż akcji w pierwszej ofercie publicznej nie jest objęta tym podatkiem).

Podstawą opodatkowania jest łączna cena zapłacona przez nabywcę akcji przy sprzedaży akcji nie notowanych na giełdzie, a wynikających z kursu dnia. Przy sprzedaży akcji nie notowanych na giełdzie łączna cena wynika z umowy. Termin płatności podatku przez podatników wynosi 14 dni od powstania obowiązku podatkowego (w obrocie giełdowym - z chwilą zapłacenia, w pozostałych przypadkach - z chwilą zawarcia umowy).

Płatnikami tego podatku są przedsiębiorstwa maklerskie oraz banki prowadzące działalność maklerską, sprzedające akcje na rachunek własny lub klienta. Uiszczony podatek przekazują na rachunek właściwego urzędu skarbowego. Stawka podatku wynosi nie więcej niż 0.3% i jest ustalana przez Ministra Finansów w drodze rozporządzenia. Minister Finansów może ustalić, na czas określony, zwolnienia od podatku oraz ich zakres podatkowy.

2. Podatek od gier.

Podmiotem podatku są podmioty gry i prowadzące działalność w zakresie gier losowych i zakładów wzajemnych. Przedmiotem podatku są przychody z działalności w zakresie gier losowych i zakładów wzajemnych. Podstawą opodatkowania jest suma wpływów z gier losowych i zakładów wzajemnych. Rozliczenie podatku następuje za okresy dekadowe, a w przypadku gier liczbowych w 10 dni od dnia losowania.

Stawki podatku wynoszą:

• 10% w loteriach fantowych, grach bingo fantowe i zakładach wzajemnych,

• 15% w loteriach pieniężnych, grach liczbowych, grze bingo pieniężne,

• od 25% do 60% w zależności od podstawy opodatkowania w grach prowadzonych w kasynach oraz w salonach gier w automatach losowych.

1. Podatek rolny.

Podmiotem podatku są właściciele lub użytkownicy gospodarstw rolnych. Podmiotem podatku są grunty gospodarstw rolnych. Podstaw opodatkowania jest liczba hektarów przeliczeniowych . podatek jest płatny w 4 ratach : za I półrocze do 15 marca i do 15 maja, za II półrocze do 15 września i do 15 listopada.

2. Podatek leśny.

Podmiotem podatku są właściciele lasów, a w przypadku lasów stanowiących własność Skarby Państwa lub gminy, użytkownicy tych lasów. Przedmiotem podatku są obszary leśne. Podstawą opodatkowania jest liczba hektarów przeliczeniowych lasów. Podatek płatny jest w tych samych latach co podatek rolny.

3. Podatek od spadków i darowizn.

Podmiotem podatku jest spadkobierca, a w przypadku darowizny obdarzony i darczyńca. Przedmiotem podatku jest nabycie własności rzeczy znajdujących się w kraju i praw majątkowych wykonywanych w kraju w drodze spadku lub darowizny. Przedmiotem tego podatku jest również nabycie własności rzeczy znajdujących się za granicą i praw majątkowych wykonywanych za granicą. Jeżeli w chwili otwarcia spadku lub zawarcia umowy darowizny nabywca był obywatelem polskim lub miał miejsce stałego pobytu w Polsce, a także nabycie praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci oraz nabycie własności rzeczy przez zasiedzenie.

Podstawą opodatkowania jest wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów, ustalana według stanu tych rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Do obliczenia i pobrania od podatnika podatku obowiązany jest notariusz, przed którym sporządzono akt dziedziczenia lub darowizny. Stawki podatku są zróżnicowane ze względu na przynależność podatnika do określonej grupy podatkowej.

4. Podatek od nieruchomości.

Podmiotem podatku są właściciele lub użytkownicy nieruchomości. Przedmiotem podatku są budynki lub ich części, budowle i grunty. Podstawą opodatkowania dla budynków jest powierzchnia użytkowa, dla budowli ich wartość początkowa, a dla gruntów ich powierzchnia. Osoby prawne oraz państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobliwości prawnej płacą podatek miesięcznie, a osoby fizyczne i jednostko organizacyjne nie posiadające osobliwości prawnej w 4 ratach: do 15 marca, do 15 maja, do 15 września, do 15 listopada. Stawki podatku dla gruntów i budynków są określone kwotowo, dla budowli stanowią 2% ich wartości.

5. Podatek środków transportowych.

Przedmiotem podatku są właściciele niektórych środków transportowych. Przedmiotem podatku są samochody ciężarowe, ciągniki, przyczepy i autobusy. Podatek płatny jest w dwóch równych ratach: do 151 lutego i do 15 września. Stawki podatku są określone kwotowo dla poszczególnych rodzajów środków transportu.

6. Podatek od posiadania psów.

Podmiotem podatku są właściciele psów. Przedmiotem podatku jest posiadania psów. Podstawą opodatkowania jest liczba posiadanych psów. Podatek płatny jest raz w roku. Stawki określone są kwotowo.

10. Opłaty publiczne i ich rodzaje.

Opłaty są drugą, obok podatków, podstawową formą pobierania dochodów budżetowych, ale stanowią znacznie mniejsze ich źródło niż podatki. Generalnie dzieli się je na opłaty publiczne i opłaty za usługi socjalno-kulturalne. Opłaty za usługi socjalno-kulturalne są ceną za ich świadczenia i pobierane są przez różne jednostki budżetowe i zakłady budżetowe. Natomiast opłaty publiczne są charakterem zbliżone do podatków.

Opłata publiczna to przymusowe świadczenie pieniężne bezzwrotne, ale odpłatne pobierane przez państwo i samorządy z tytułu określonych czynności urzędowych lub usług organów oraz jednostek państwowych i gminnych. W odróżnieniu od podatków opłaty mają charakter odpłatny, są pobierane w zamian za określone czynności lub świadczenia.

Do podstawowych opłat publicznych należą m.in. opłaty skarbowe, celne (cło), sądowe, paszportowe, konsularne, notarialne, rejestracyjne, lokalne.

Bardzo popularne i dość powszechna jest opłata skarbowa. Przedmiotem opłaty są czynności w postępowaniu w postępowaniu w sprawach indywidualnych z zakresu administracji rządowej, czynności cywilnoprawne, niektóre dokumenty (weksle, dokumenty przewozowe), dokumenty stwierdzające ustanowienie pełnomocnika oraz ich odpisy, oznaczenie sądów polubownych oraz ugody zawarte przed tymi sądami, wyciągi z akt i wiele innych. Podmiotem opłaty są interesanci potrzebujący określonych czynności od administracji rządowej i samorządowej.

Podstawa opłaty jest określona w przepisach dla poszczególnych czynności objętych opłatą. Wnoszona jest w znaczkach skarbowych określonej wartości lub w przypadku znacznej wartości wpłatą pieniężną. Opłata skarbowa wnoszona jest w chwili powstania obowiązku uiszczenia opłaty lub w terminie 14 dni od powstania obowiązku. Stawki opłaty są określone kwotowo lub procentowo w zależności od przedmiotu opodatkowania.

Powszechna jest również w handlu zagranicznym opłata celna pobierana od importu. Handel zagraniczny, stanowi wymianę towarów między konkurentami mającymi siedzibę w różnych państwach. Aby dokonała się wymiana towarów muszą one przekroczyć obszar celny przynajmniej dwóch państw. Obszar każdego państwa chroniony jest przez określone cele i podatki graniczne (VAT i podatek akcyzowy).

Cło jest opłatą graniczną nakładaną przez państwo na towary przekraczające obszar celny. Powoduje ono automatyczne podniesienie ceny na dany towar i dlatego jest elementem cenotwórczym.

Do podstawowych funkcji cła należą funkcje:

• fiskalna, zasila dochody budżetu państwa,

• ochronna, chroni rynek krajowy przed konkurencją z zagranicy.

Rozróżnia się następujące rodzaje ceł:

1. Ze względu na przedmiot, który podlega ocleniu, rozróżnia się cła importowe, eksportowe i tranzytowe.

2. ze względu na cel spełniony przez cło importera, poza oczywiście celem fiskalnym, rozróżnia się:

43. cła ochronne i prohibicyjne. Ich celem jest ograniczanie przywozu określonych towarów,

44. cła preferencyjne, dotyczące niektórych towarów lub towarów przywożonych z określonych krajów,

45. cła bojowe dotyczące towarów przywozowych z krajów, które działają na szkodę danego kraju,

46. cła retorsyjne stosowane w odwecie za cła bojowe,

47. cła antydumpingowe stosowane w przypadku, gdy ceny towarów importowanych mają charakter dumpingowy.

Dumping stanowi narzędzie w rękach państwa dla pośredniego oddziaływania na eksport przedsiębiorców. Jego istota polega na manipulowaniu cenami, w rezultacie czego eksport towarów odbywa się po cenach znacznie niższych od cen krajowych. W określonych warunkach eksporter może podjąć sprzedaż za granicę swoich towarów nawet po cenie niższej od kosztów własnych, jeżeli państwa udzieli mu pomocy w postaci premii eksportowych, ulg podatkowych itp.

Dumping może być:

• stały,

• chwilowy,

• sporadyczny.

Państwo popiera dumping zwłaszcza wtedy, kiedy:

• pojawiają się trudności w równoważeniu bilansu płatniczego,

• występuje ujemne saldo bilansu handlowego z określonymi krajami lub grupami krajów,

• zachodzi potrzeba zdobycia rynku zagranicznego w warunkach występowania na nim dużej konkurencji (niskie ceny).

Wysokość opłat celnych jest określona w taryfie celnej, która zawiera obowiązujące stawki celne pobierane przy przekraczaniu towaru przez granicę celną. Stawki celne w taryfach mogą być określone:

• ad valorem, czyli od wartości towaru, zazwyczaj ustalone procentowo od wartości,

• ad speciem (cło specyficzne), czyli od ilości towaru wyrażonej w jednostkach miary lub liczbie sztuk,

• wg obu metod (cło mieszane), czyli na podstawie stawek specyficznych korygowanych wielkością dopłaty od wartości towaru .

Towary zagraniczne wprowadzone na polski obszar celny i towary krajowe zgłoszone do wykazu podlegają dozorowi celnemu, w ramach którego dokonywana jest m.in. kontrola celna. Po spełnieniu wymogów celnych towary zagraniczne dopuszczone są do obrotu na polskim obszarze celnym, a towary krajowe wyprowadzone poza ten obszar. W ramach dozoru celnego towary zagraniczne mogą być na polskim obszarze celnym przemieszczane (tranzyt) lub poddawane procesom uszlachetniania w kraju, a towary krajowe czasowo wywożone poza ten obszar w celu poddania procesom uszlachetniania za granicą. Ponadto towary zagraniczne i krajowe w trakcie dozoru celnego mogą być umieszczane w składzie celnym na czas potrzebny do załatwienia dalszej transakcji handlowej.

Dokumentami towarzyszącymi towarom, niezbędnymi do dokonania odprawy celnej, w przypadku przywozu są:

• oryginalna faktura lub inny dokument pozwalający ustalić wartość celną,

• świadectwo pochodzenia towarów (jeżeli importer ubiega się o preferencje celne),

• specyfikacja towarów,

• pozwolenie przywozu (jeżeli towar podlega ograniczeniom importowym),

• dokument przywozowy (w przypadku przewożenia przez przewoźnika),

• dowód celny wywozowy (w razie powrotnego przywozu)

• świadectwa lub zaświadczenia wymagane odrębnymi przepisami.

W przypadku wywozu towarów za granicę do wniosku należy dołączyć:

• pozwolenie wywozu (w przypadku ograniczeń w wywozie),

• zestawienie towarów przywiezionych w postaci surowców, materiałów, prefabrykatów lub elementów kooperacyjnych użytych przy wyrobie towarów wywożonych za granicę,

• specyfikację towarów,

• świadectwa lub zaświadczenia wymagane odrębnymi przepisami.

Ponieważ przewóz towarów przez obszar celny jest na ogół wolny od cła, dla zintensyfikowania życia gospodarczego, wprowadza się wolne obszary celne (WOC) i składy celne traktowane jako strefy wolnocłowe.

Wolny obszar celny jest to ściśle wyodrębniona część obszaru celnego traktowana jako zagranica, na terenie której może być prowadzona działalność gospodarcza z produkcją i handlem zagranicznym przez krajowe i zagraniczne podmioty. Natomiast składem celnym jest wyodrębniona część obszaru celnego traktowana jako zagranica, na terenie której podmioty krajowe mogą składować i przechowywać towary oraz dokonywać ich konfekcjonowania, uszlachetniania, przerobu, przetworzenia, montażu lub napraw przez okres 3 lat. Swoistą formę składów celnych stanowią sklepy bezcłowe. Obrót towarowy między WOC i składem celnym, a państwami zagranicznymi odbywa się bez cła, natomiast wywóz z obszaru celnego do własnego kraju podlega ocleniu.

Produkty wytworzone i przywiezione do WOC mogą być składowane bez ograniczeń, mogą być również przedmiotem handlu. Ceny towarów nie są obciążone opłatą celną. Poddanie ich odprawie celnej następuje dopiero z chwilą, gdy zostaną z niego wyprowadzone w obręb obszaru celnego własnego kraju.

Opłaty lokalne pobierane są na podstawie ustawy o produktach i opłatach lokalnych. Należą do nich opłaty administracyjne, targowe i miejscowe.

Przedmiotem:

• opłaty administracyjnej są czynności urzędowe wykonywane przez urzędy samorządu terytorialnego, jeżeli nie są objęte przepisami o opłacie skarbowej,

• opłaty targowej jest sprzedaż na targowisku,

• opłaty miejscowej jest pobyt w miejscowości uzdrowiskowej.

Stawki opłat lokalnych określone są kwotowo i uiszczane wpłatami pieniężnymi. O ich wysokości decydują rady samorządów terytorialnych.

4. Wydatki budżetowe

1. Pojęcie i rodzaje wydatków budżetowych.

Wydatki budżetowe to środki pieniężne wydatkowane z budżetu państwa i budżetów samorządów terytorialnych.

Wydatki budżetu państwa przeznaczone są na:

• realizację zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy i trybunały,

• subwencje ogólne dla samorządów terytorialnych,

• dotacje.

Wydatki ujęte w budżecie państwa grupuje się wg kryterium:

• podmiotowego,

• przedmiotowego,

• rodzajowego.

Biorąc pod uwagę kryterium podmiotowe wydatki budżetowe dzieli się wg podmiotów odpowiedzialnych za ich dokonywanie. Są to np. Kancelaria Sejmu, NIK, Ministerstwo Edukacji Narodowej, wojewodowie, itp. Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotowe wydatki budżetowe dzieli się według ich przeznaczenia na:

• wydatki budżetowe na działalność niezbędną do funkcjonowania państwa jako całości. Są to wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji jak: obrona narodowa, ochrona porządku publicznego, wymiar sprawiedliwości, administracja itp.,

• wydatki budżetowe związane z realizacją zadań socjalno-kulturalnych. Są to wydatki na oświatę, naukę i szkolnictwo wyższe, kulturę i sztukę, ochronę zdrowia i opiekę społeczną,

• wydatki wynikające z funkcji interwencyjnej państwa w gospodarce narodowej. Są to dotacje przedmiotowe i podmiotowe dla jednostek gospodarczych.

• Wydatki na obsługę długu publicznego.

Wydatki budżetowe są powiązane z określoną fazą podziału produktu krajowego brutto i w związku z tym wg kryterium przedmiotowego można je też podzielić na:

• wydatki rzeczywiste,

• wydatki redystrybucyjne.

Wydatki rzeczywiste, zwane właściwymi zalicza się do nich wydatki dokonywane przez budżetowe jednostki organizacyjne wszystkich stopni, służą do utrzymania jednostek organizacyjnych oraz umożliwienia im świadczenia usług i rozwoju. Wydatki rzeczywiste z uwagi na osiągany efekt dzielimy na:

• wydatki bieżące zwane konsumpcyjnymi, których efektem jest utrzymanie jednostek organizacyjnych i zapewnienie im możliwości prowadzenia działalności. Wydatki bieżące odpowiadają części produktu krajowego brutto przeznaczonego na konsumpcję zbiorową,

• wydatki majątkowe przeznaczone są na rozwój i wiążą się z przyrostem majątku. Odpowiadają one części produktu krajowego brutto przeznaczonego na akumulację. Może to być lokata kapitałowa albo budowa obiektu lub zakup urządzenia.

Obecnie wśród wydatków budżetowych przeważają wydatki bieżące.

Wydatki redystrybucyjne, zwane przelewowymi lub przekazowymi, mają charakter transferów. Zaliczamy do nich wydatki budżetowe przekazywane bez wzajemnego świadczenia. Są to przelewy środków budżetowych z jednostek wyższych stopni na rzecz jednostek niższych stopni oraz wszelkie dotacje i subwencje, a także udziały w dochodach budżetu na rzecz innych budżetów. Znacznymi wydatkami budżetowymi są, wchodzące w skład systemu zabezpieczenia społecznego, transfery socjalne na rzecz gospodarstw domowych.

Są to między innymi dotacje budżetowe do rent, emerytur i innych świadczeń społecznych, pomoc społeczna, dodatki mieszkaniowe dla najuboższych.

Wydatki rzeczywiste mogą być udzielane wg kryterium rodzajowego i tak:

1. wydatki bieżące dzieli się na:

• osobowe związane z wynagrodzeniami pracowników zatrudnionych w sferze budżetowej wraz z wydatkami pochodnymi, np. składniki na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy,

• rzeczowe związane z zakupem wyrobów i usług.

2. Wydatki majątkowe związane z lokatami, robotami budowlanymi, montażowymi oraz z zakupami majątku ruchomego i nieruchomości.

Uwzględniając konieczność ponoszenia, wydatki budżetowe dzieli się na:

• wydatki konieczne służące finansowaniu świadczeń, do których dostęp nie może być uzależniony od odpłatności, zaliczamy do nich wydatki na administrację rządową, obronę narodową, ochronę bezpieczeństwa wewnętrznego,

• wydatki pożądane mogą być ponoszone z budżetu, ale mogą też mieć formę odpłatną, zaliczamy do nich m. In. Wydatki na oświatę, ochronę zdrowia, usługi bytowe.

1. Charakterystyka wydatków bieżących budżetu.

Wydatki bieżące dzielone są zgodnie z kryterium przedmiotowym i rodzajowym. Według kryterium przedmiotowego wydatki budżetowe przeznacza się na poszczególne cele realizowane przez państwo i samorządy terytorialne. Są one objęte klasyfikacją wydatków budżetowych wg działów i rozdziałów. W pierwszej kolejności klasyfikacja ta obejmuje wydatki budżetowe na działy produkcji materialnej gospodarki narodowej, a więc na przemysł, budownictwo, rolnictwo i leśnictwo, handel oraz gospodarkę komunalną.

Jak wiadomo, gospodarka ta powinna być rentowna, utrzymywać się z własnych przychodów, a część z nich doprowadzić do budżetu w postaci podatków, jednakże w wielu przypadkach zachodzi potrzeba dotowania przez budżet określonych form organizacyjnych działających w działach materialnych gospodarki narodowej celem ich utrzymywania lub zapewnienia im rozwoju.

Z pomocy budżetu w dużym zakresie korzysta rolnictwo, a w szczególności:

• inspekcje w zakresie skupu i przetwórstwa artykułów rolnych, nasiennictwa i kwarantanny roślin, weterynarii itp.,

• stacje chemiczno-rolnicze, hodowli zwierząt, ochrony roślin itp.,

• jednostki geodezyjne, melioracyjne, urządzeń wodnych, doradztwa rolniczego, itp.,

• agencje działające w rolnictwie, np. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

W przemyśle z budżetu finansowane są zadania w zakresie górnictwa, bezpiecznego wykorzystywania energii jądrowej. W budownictwie finansuje się roboty geologiczne, geodezyjne i kartograficzne.

W leśnictwie parki narodowe i krajobrazowe. Transport korzysta z dużej pomocy w zakresie dotacji do przejazdów pasażerskich koleją i autobusami, utrzymania dróg publicznych oraz prowadzenia niektórych jednostek w zakresie transportu morskiego i powietrznego. W handlu finansowana z budżetu jest taka działalność jak promocja eksportu, Agencja Rynku Rolnego, Inspekcja Handlowa. Gospodarka komunalna jest również działem uprzywilejowanym w finansowaniu z budżetu. W dziale tym dofinansowuje się oczyszczanie miast, utrzymanie i oświetlenie ulic, placów, mostów i wiaduktów.

Kolejną grupą ujętą w klasyfikacji budżetowej, finansowaną głównie z budżetu, są usługi niematerialne, dotyczące nauki, oświaty i wychowani, kultury i sztuki, ochrony zdrowia i opieki społecznej, kultury fizycznej, sportu i rekreacji, a także gospodarki mieszkaniowej. Gospodarka mieszkaniowa łączy się z działami produkcji materialnej, ale jej usługi zaliczane są do sfery niematerialnej. Z budżetu finansowane są remonty mieszkań komunalnych, planowanie przestrzenne, nadzór inwestycyjny.

Nauka otrzymuje z budżetu środki na działalność naukowo-badawczą i wdrożeniową, prowadzoną w instytutach i szkołach wyższych oraz na współpracę naukowo-techniczną z zagranicą. W ramach oświaty i wychowania budżet finansuje działalność przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów opiekuńczo-wychowawczych., a także pomoc dla uczniów i studentów w postaci stypendiów i akcji wypoczynku oraz dotacji do podręczników.

W zakresie kultury i sztuki z budżetu finansowane są muzea, biblioteki, domy kultury, teatry, kina, zespoły pieśni i tańca, wystawy artystyczne, stowarzyszenia kulturalne itp.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna objęte są finansowaniem z budżetu w zakresie lecznictwa specjalistycznego, żłobków, domów opieki społeczne, zwalczania narkomani, przeciwdziałania alkoholizmowi. Kultura fizyczna, sport i turystyka otrzymują środki budżetowe na swoje utrzymanie, rozwój i upowszechnienie.

Z budżetu utrzymywane są naczelne organy władzy, kontroli i sądownictwa, administracja państwowa i samorządowa, wymiar sprawiedliwości i prokuratura oraz bezpieczeństwo publiczne. Utrzymywane z budżetu wszystkie urzędy naczelne, centralne i wojewódzkie oraz samorządowe, placówki zagraniczne, sądy, więzienia, policja, ochrona państwa, straż pożarna oraz działalność związana z wyborami, referendami, poborem do wojska, odznaczeniami państwowymi.

W obrębie działy ujęte są w wydatki budżetu dotyczące finansów i ubezpieczeń społecznych. Budżet finansuje obsługę długu krajowego i zagranicznego, dopłaty do odsetek od kredytów na cele rolne i mieszkalne oraz na finansowanie kontraktów eksportowych, uzupełnienie funduszy statutowych państwowych banków i innych państwowych instytucji finansowych, premie za systematyczne oszczędzanie na książeczkach mieszkaniowych i wydatki z tytułu poręczeń, a także dotacje do ubezpieczeń społecznych. Wydatki budżetowe na obronę narodową ujęte są również w odrębnym dziale, z którego finansuje się utrzymanie sił zbrojnych i inne wydatki związane z obroną państwa.

Omówione wydatki budżetowe objęte są zarówno budżetem państwa jak i budżetami samorządów terytorialnych w zależności od zadań realizowanych przez organy państwowe czy samorządowe.

Wydatki budżetowe rodzajowe objęte są klasyfikacją budżetową według paragrafów i pozycji. W pierwszej kolejności sklasyfikowane są wydatki osobowe wraz z wydatkami pochodnymi od wynagrodzeń, a mianowicie:

• wynagrodzenia osobowe pracowników zatrudnionych w sferze budżetowej na podstawie umowy o pracę, mianowania, powołania lub wyboru, obejmujące wynagrodzenia zasadnicze i uzupełniające,

• uposażenia żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy wojska polskiego, spraw wewnętrznych i służby więziennej, obejmujące uposażenie zasadnicze wraz z dodatkami i nagrodami uznaniowymi,

• honorowania wynikające z umów zleceń i o dzieło oraz z innych tytułów dla różnych osób fizycznych za prace twórcze,

• wynagrodzenia organizacyjno-prowizyjne dla osób fizycznych, z którymi zawarto umowy o prowadzeniu określonych spraw w zamian za prowizje,

• dodatkowe wynagrodzenia roczne wypłacane pracownikom zgodnie z ustalonym regulaminem,

• wynagrodzenia osobowe pracowników służby cywilnej i szkolenia tych pracowników,

• fundusz operacyjny obejmuje wynagrodzenia związane z powszechnym obowiązkiem obrony oraz działami policji, służb specjalnych i kontroli skarbowej,

• nagrody i wydatki osobowe nie zaliczane do wynagrodzeń obejmujące inne nagrody oraz świadczenia w naturze lub ich ekwiwalenty, a także uposażenie żołnierzy niezawodowych i funkcjonariuszy w służbie kandydackiej,

• świadczenia społeczne na rzecz osób fizycznych, przewidziane w obowiązujących przepisach i układach zbiorowych pracy, obejmujące m.in. emerytury, renty, zasiłki, itd.,

• stypendia dla uczniów i studentów oraz innych osób obejmujące także wydatki na umundurowanie uczniów i zwrot wydatków na zakwaterowanie i wyżywienie osób uprawnionych do tych świadczeń,

• różne wydatki na rzecz osób fizycznych obejmujące diety posłów, senatorów i radnych, czynsze za mieszkania oraz świadczenie wypłacane osobom fizycznym za wykonywanie określonych czynności na polecenie organów, np. biegłym w postępowaniu sądowym,

• składki na ubezpieczenia społeczne od wynagrodzeń brutto, które pracodawca opłaca z tytułu zatrudnienia pracowników,

• składki na Fundusz Pracy w wysokości 2.24% od podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne,

• odpisy na składowy fundusz świadczeń socjalnych, który tworzy się w wysokości odpisu podstawowego, naliczanego w stosunku do przeciętnej liczby zatrudnionych, wynoszącego 37.5% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim lub w drugim półroczu roku poprzedniego.

W dalszej kolejności klasyfikowane są wydatki rzeczowe, do których zalicza się:

• podróże służbowe krajowe i zagraniczne. Wydatki obejmują zwrot kosztów za przejazdy, diety i noclegi osób fizycznych delegowanych, a także ryczałty i zwrot kosztów za używanie przez pracowników własnych pojazdów do celów służbowych,

• materiały i wyposażenie: wydatki na zakup różnych materiałów i wyposażenia z wyłączeniem zakupów ujętych w innych paragrafach, a mianowicie środki żywności, leki i materiały medyczne, sprzęt medyczny oraz pomoce naukowe, dydaktyczne i książki,

• energię: opłaty za dostawę energii elektrycznej, cieplnej i innej oraz gazu i wody,

• usługi materialne: wydatki na zakup usług obcych przemysłowych, budowlano-montażowych, transportowych, pocztowo-telekomunikacyjnych i komunalnych,

• usługi niematerialne: wydatki na zakup usług obcych mieszkaniowych, naukowo-badawczych, z zakresu oświaty i wychowania, opłaty za świadczenia zdrowotne, kultury i sztuki oraz innych,

• sanacyjnymi, np. kary pieniężne, grzywny,

• różne opłaty i składki: płatności za ubezpieczenia osobowe i samorządów oraz inne,

• różne wydatki obejmujące utrzymanie placówek zagranicznych,

• podatki płacone przez jednostki sfery budżetowej na rzecz budżetu państwa i budżetów samorządów terytorialnych,

• odsetki płacone za otrzymane kredyty i pożyczki oraz dyskonta od papierów wartościowych.

2. Wydatki majątkowe.

Wydatki majątkowe obejmują:

• wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego,

• wydatki inwestycyjne publicznych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji innych podmiotów. Wydatki związane z lokatami kapitałowymi dokonywane są przez Skarb Państwa, inne państwowe osoby prawne i zarządy samorządów terytorialnych.

Z budżetu państwa finansowane lub dofinansowane w formie dotacji są inwestycje:

• państwowych jednostek budżetowych,

• państwowych podmiotów finansowanych systemem netto,

• samorządów terytorialnych.

Wydatki inwestycyjne budżetu związane są z działalnością istniejących jednostek sfery budżetowej oraz z rozwojem działalności państwa lub samorządów terytorialnych. W ramach tych wydatków finansowane są głównie zakupy inwestycyjne środków trwałych oraz ewentualnie rozbudowa jednostek. Natomiast w ramach budowy nowych obiektów, które inwestycje wieloletnie ujęto dotacje na:

• inwestycje centralne,

• inwestycje samorządowe.

Ponadto dodatkowe dotacje przeznacza budżet na inwestycje dotyczące:

• zaopatrzenia wsi w wodę,

• melioracji wodnych,

• linii kolejowych o państwowym znaczeniu,

• dofinansowania robót publicznych w minach zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem.

Inwestycje finansowane ze środków publicznych dzieli się na:

• inwestycje produkcyjne,

• inwestycje infrastrukturalne,

• inwestycje restrukturyzacyjne.

Inwestycje produkcyjne to inwestycje o charakterze gospodarczym, w wyniku których powstają nowe obiekty produkcyjne lub magazynowe wraz z wyposażeniem w maszyny i urządzenia.

Inwestycje infrastrukturalne to inwestycje, w wyniku których powstają urządzenia i obiekty oraz instytucje niezbędne do należytego funkcjonowania społeczeństwa i produkcyjnych działów gospodarki narodowej. Do infrastruktury techniczno-produkcyjnej zalicza się między innymi: drogi, mosty, telekomunikację, sieć kolejową, porty lotnicze i morskie, przejścia graniczne, handel detaliczny, energetykę, ciepłownictwo, wodociągi, kanalizację. Do infrastruktury społecznej zalicza się m.in. szkoły oraz urządzenia i obiekty oświatowe, budynki mieszkalne, szpitale oraz urządzenia i obiekty ochrony zdrowia, obiekty kulturalne, obiekty i urządzenia administracji rządowej, wymiaru sprawiedliwości.

Inwestycje restrukturyzacyjne umożliwiają przebudowę struktury gospodarczej kraju. Służą modernizacji gospodarki narodowej w celu zwiększenia wydajności pracy, podniesienia efektywności ekonomicznej. Wpływają na wzrost produktu krajowego brutto.

3. Dotacje i rezerwy budżetowe.

Do wydatków budżetowych bezzwrotnych zalicza się dotacje. W polskim systemie finansowym używa się dwóch terminów: dotacja i subwencja, które traktuje się jako synonimy. Według słownika wyrazów obcych:

• dotacja to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona przedsiębiorstwom, instytucjom, organizacjom w celu popierania określonej działalności,

• subwencja to bezzwrotna pomoc finansowa udzielana najczęściej przez państwo instytucjom, organizacjom społecznym i osobom w celu poparcia ich działalności.

W praktyce dotacja ma bardziej skonkretyzowany cel, natomiast subwencja ma cel ogólny.

Subwencja budżetowa przyznawana jest metodą obiektywną wynikającą z wyliczeń i z obowiązku nałożonego przez przepis prawny. Dotacja budżetowa przyznana jest metodą uznaniową w drodze decyzji organu kompetentnego. Może być uzależniona od spełnienia określonych warunków. W terminologii finansowej dotacja oznacza wydatki budżetu państwa dokonywane na rzecz budżetów samorządów terytorialnych i różnych podmiotów.

Dotacje budżetu dzieli się na:

• celowe, przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie zadań administracji rządowej zleconych samorządom terytorialnym lub innym podmiotom i zadań własnych samorządów terytorialnych oraz kosztów realizacji inwestycji,

• podmiotowe na dofinansowanie działalności konkretnego podmiotu,

• przedmiotowe na dopłaty do określonego rodzaju wyrobów lub usług kalkulowanych według stawek jednostkowych,

• inne, obejmujące dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych i pierwsze wyposażenie w środki obrotowe nowo tworzone zakłady budżetowe.

Ponadto można wyróżnić dotacje na wydatki bieżące, dodatkowe oraz inwestycyjne, a także na zadania własne, powierzone i zlecone.

Dotacje udzielone są następującym jednostkom organizacyjnym:

• przedsiębiorstwom sektora publicznego,

• jednostkom budżetowym na realizację zadań dodatkowych i nadzwyczajnych,

• jednostkom niepaństwowym na realizację zadań państwowych,

• podmiotem sektora finansów publicznych finansowanych netto na dofinansowanie ich zadań i na pokrycie strat,

• samorządom terytorialnych.

Państwo, również w gospodarce rynkowej, może interweniować w gospodarkę przedsiębiorstw poprzez dotowanie ich działalności. Pokrywanie strat lub dofinansowywanie działalności przedsiębiorstw sektora publicznego wiąże się z ich niską efektywnością ekonomiczną oraz przedmiotem ich działania. Przedsiębiorstwa te działają głównie w sferze infrastruktury o charakterze użyteczności publicznej. Wydatki tak z budżetu państwa, jak i budżetów samorządów terytorialnych na rzecz przedsiębiorstw sektora publicznego mają charakter:

• dotacji podmiotowych, środki finansowe przeznaczone są dla konkretnego przedsiębiorstwa sektora publicznego na pokrycie strat,

• dotacji przedmiotowych stanowiących dopłaty do cen wyrobów i usług. Dopłatę stosuje się, gdy cena ustalana jest na poziomie nie przekraczającym kosztów własnych i określonego zysku. Ponadto dotacje przedmiotowe mogą być przeznaczone na dofinansowanie inwestycji przedsiębiorstw i pokrycie zadłużenia wobec ZUS.

Dotacje dla przedsiębiorstw sektora publicznego mogą mieć również charakter ukryty, np. ulgi i zwolnienia podatkowe.

Ustawa o finansach publicznych przewiduje tworzenie w budżecie państwa rezerwy budżetowej na wydatki nieprzewidziane i dodatkowe. W 1999 r. w budżecie państwa utworzono ogólną rezerwę budżetową na wydatki nieprzewidziane. Ponadto utworzono rezerwy:

• na dotacje przeznaczone na wspieranie realizacji programów restrukturyzacyjnych,

• na dofinansowanie zadań wynikających ze Strategicznego Programu Rządowego.

4. Państwowy dług publiczny.

Państwowym długiem publicznym jest nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (w tym Skarbu Państwa) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora. Obejmuje on zobowiązania sektora finansów publicznych z tytułu:

• wyeliminowania papierów wartościowych,

• zaciągniętych kredytów i pożyczek,

• przyjętych depozytów,

• wymaganych zobowiązań jednostek budżetowych i Skarbu Państwa.

Państwowy dług publiczny wynika głównie z deficytu budżetu państwa i deficytu budżetów samorządów terytorialnych oraz finansowania wydatków publicznych nie znajdujących pokrycia w planowanych dochodach budżetowych. Ponadto państwowy dług publiczny może powstać z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji, nie może przekroczyć ³/₅ wartości rocznego produktu krajowego brutto.

Minister Finansów zarządza państwowym długim publicznym. Ustala on strategię tego zarządzania, potrzeby pożyczkowe budżetu państwa, zaciąga zobowiązania Skarbu Państwa, dokonuje spłaty długu oraz kontroluje jego stan.

Na potrzeby pożyczkowe budżetu państwa składają się środki finansowe niezbędne do sfinansowania:

• deficytu budżetu państwa,

• spłat wcześniej zaciągniętych zobowiązań (spłata długu),

• udzielonych przez Skarb Państwa pożyczek.

Na te cele Minister Finansów pozyskuje zwrotne środki finansowe poprzez:

• emitowanie i sprzedaż skarbowych papierów wartościowych,

• zaciąganie kredytów i pożyczek.

Skarbowe papiery wartościowe emituje się głównie w formie::

• bonu skarbowego, który jest krótkoterminowym papierem wartościowym oferowanym do sprzedaży kraju,

• obligacji skarbowej, która jest średnioterminowym papierem wartościowym oferowanym do sprzedaży w kraju lub za granicą.

Pożyczki i kredyty może w imieniu Skarbu Państwa zaciągać Minister Finansów na rynku krajowym i zagranicznym. Poza Ministrem Finansów mogą zaciągać zobowiązania publiczne samorządy terytorialne na:

• pokrycie w ciągu deficytu budżetu, przy czym zaciągnięte pożyczki i kredyty na ten cel muszą być spłacone w tym samym roku,

• finansowanie wydatków nie znajdujących pokrycia w planowanych dochodach i na ten cel zaciągają pożyczki i kredyty oraz emitują papiery wartościowe (obligacje samorządowe).

W celu zapewnienia równowagi budżetu państwa między dochodami, a wydatkami budżetowymi w danym roku oraz by zachować płynność finansową należy znaleźć środki finansowe na pokrycie deficytu budżetowego. W przypadku deficytu wydatki budżetowe nie mogłyby przekraczać wysokości zgromadzonych dochodów budżetowych.

W polskiej gospodarce od wielu lat występuje deficyt budżetowy i na jego pokrycie zaciągany jest dług publiczny.

Konstytucja RP i ustawa o finansach publicznych dopuszcza zaciąganie długów przez państwo i samorządy oraz w ogólnym zarysie określa granice zadłużenia. Państwowy dług publiczny według Konstytucji RP nie może przekroczyć ³/₅ wartości rocznego produktu krajowego brutto. Dłużnikami są państwo i samorządy terytorialne, a wierzycielami: banki komercyjne, instytucje ubezpieczeniowe, ludność, przedsiębiorstwa krajowe oraz instytucje i przedsiębiorstwa zagraniczne. Ustawa budżetowa nie może przewidywać pokrywania deficytu budżetowego przez zaciąganie długu w centralnym banku państwa (NBP). Państwo i samorządy terytorialne w przypadku niemożności kredytowania wewnętrznego mogą zaciągać pożyczki w zagranicznych bankach komercyjnych i rządowych.

Państwo poprzez sprzedaż obligacji skarbowych lub bonów skarbowych wykorzystuje na finansowanie wydatków budżetowych oszczędności ludności i przedsiębiorstw. Formą finansowania deficytu budżetowego jest również sprzedaż majątku publicznego w ramach programu prywatyzacji. Najgorszym natomiast rozwiązaniem jest dodruk pieniędzy, czyli emisja dodatkowych pieniędzy, która powoduje inflację.

Zaciąganie długu publicznego zobowiązuje państwo lub samorządy terytorialne do jego spłaty. Z tego tytułu część dochodów budżetowych przeznaczona jest na obsługę długu publicznego, czyli na spłatę zaciągniętych pożyczek, wykup wymagalnych obligacji i bonów skarbowych, wypłaty oprocentowania, ponoszenie kosztów ewentualnego umorzenia długu publicznego. Wzrastające koszty obsługi długu publicznego obciążają podatników, a spłata ogranicza finansowanie zadań z budżetu państwa w następujących latach.

5. Planowanie wydatków budżetowych.

Wielkość wydatków budżetowych należy ściśle określić. Ich wielkość zależy od wielu czynników. W znacznym stopniu na wielkość wydatków wpływa zakres działalności państwa i jego interwencji w gospodarkę narodową. Szeroka działalność finansowa przez państwo i duży zakres interwencji w sprawy gospodarcze oznacza wysokie podatki i wysokie wydatki budżetowe, ograniczony zaś zakres - niższe podatki oraz niższe wydatki budżetowe. Państwo na rynku jest nabywcą dóbr i usług, dlatego zakupy dokonywane przez państwo winny odbywać się w ramach zleceń publicznych w celu oszczędnego wydatkowania środków budżetowych..

Ograniczanie wydatków budżetowych w Polsce może następować poprzez:

• rozwój produkcji dóbr i usług sektora prywatnego,

• prywatyzację przedsiębiorstw państwowych,

• prywatyzację finansowania pewnej działalności państwa poprzez zastępowanie niektórych podatków opłatami za usługi publiczne,

• liberalizację warunków rynkowych i ograniczanie monopolistycznej pozycji przedsiębiorstw publicznych na rynku.

Określenie wielkości wydatków budżetowych i ich minimalizowanie dokonuje się przez szczegółowe planowanie. Planowanie wydatków budżetowych opiera się na:

• metodach statystycznych,

• prognozach,

• wskaźnikach budżetowych,

• normach budżetowych,

• limitach,

• etatach,

• wytycznych i zaleceniach.

Dzięki metodom statystycznym w planowaniu budżetowym wykorzystuje się dane z przeszłości, np. wykonanie budżetu z lat poprzednich. Metody te są skuteczne w przypadku, gdy zadania publiczne są stabilne oraz w przypadku porównywania wielkości zaplanowanych z danymi za lata ubiegłe w celu ich weryfikacji.

Prognozowanie to przewidywanie przyszłych faktów, zdarzeń, cen, itp., na podstawie uzasadnionych przesłanek i obliczeń, które wykorzystuje się do ustalania wysokości wydatków budżetowych.

Wskaźniki budżetowe to średnie liczby zadań finansowych z budżetu w ciągu roku budżetowego. Większość zadań budżetowych można wyrazić liczbowo w umownych jednostkach miary, specyficznych dla tego zadania.

Liczba jednostek miary na dane zadanie budżetowe może wynikać:

• z możliwości danej jednostki budżetowej,

• z dyrektywnych ustaleń jednostki nadrzędnej,

• z faktycznych potrzeb.

Dla jednostek budżetowych ustala się zadania rzeczowe w specyficznych dla niej jednostkach miary, które mogą określać:

• liczbę jednostek miary planowanych do wykonania w ciągu roku,

• liczbę jednostek miary do osiągnięcia na koniec roku.

Norma budżetowa to maksymalna kwota wydatków budżetowych przeznaczona na jednostkę miary w ciągu roku. Wyróżniamy następujące normy budżetowe:

1. ogólne, grupowe i szczegółowe,

2. obowiązkowe i orientacyjne,

3. jednostkowe i zbiorcze.

Norma ogólna to maksymalna kwota sumy wydatków bieżących przeznaczonych na jednostkę miary w ciągu roku budżetowego.

Norma grupowa zwana złożoną obejmuje grupy wydatków budżetowych zbliżonych do siebie.

Norma szczegółowa zwana też indywidualną określa maksymalne wydatki budżetowe jednego rodzaju przeznaczone na sfinansowanie jednostki miary w określonym czasie.

Normy obowiązkowe zwane obligacyjnymi, to normy budżetowe, które nie mogą być przekroczone. Były szeroko stosowane w okresie gospodarki scentralizowanej.

Większość norm ma charakter orientacyjny i w konkretnych przypadkach można je zwiększać lub zmniejszać.

Normy jednostkowe odnoszą się do konkretnej jednostki, a normy zbiorcze do grup jednorodnych jednostek.

Normy budżetowe pozwalają, więc powiązać wydatki budżetowe z zadaniami jednostek budżetowych oraz stanowią podstawę do skontrolowania wykonania budżetu i jego analizy.

Limity (granice) to górne granice wydatków budżetowych, których nie można przekroczyć. Formę limitów mają etaty dla jednostek budżetowych, czyli stan zatrudnienia w poszczególnych jednostkach budżetowych.

Na wysokość wydatków budżetowych wpływają również wytyczne i zalecenia jednostek nadrzędnych oraz organów administracji rządowej i samorządowej.

5. Deficyt budżetowy.

1. Pojęcie deficytu budżetowego.

Deficyt budżetowy jest to różnica między dochodami, a wydatkami budżetu państwa. W Polsce od wielu lat uchwalane budżety państwa mają wydatki wyższe od dochodów, co oznacza występowanie deficytu budżetowego. W ostatnich latach w terminologii związanej z deficytem pojawiły się następujące pojęcia: deficyt ekonomiczny i deficyt sektora finansów publicznych.

Deficyt sektora finansów publicznych to deficyt budżetowy powiększony/zmniejszony o deficyt/nadwyżkę samorządów i funduszy celowych.

Deficyt ekonomiczny to rezultat otrzymany po odjęciu od deficytu finansów publicznych wartości wydatków przekazywanych na dopłaty do otwartych funduszów emerytalnych i dodaniu wartości wypłaconych przez budżet rekompensat.

2. Sposoby finansowania deficytu.

Z występowaniem deficytu budżetowego wiąże się konieczność jego pokrycia. Przychody służące finansowaniu deficytu muszą być wskazane w ustawie budżetowej i mogą pochodzić z następujących źródeł:

• ze sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym,

• z kredytów zaciąganych w bankach krajowych i zagranicznych,

• z pożyczek,

• z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa,

• z nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.

W sprawie zaciągania kredytów przez budżet państwa ważnym uregulowaniem jest postanowienie Konstytucji RP, która nie zezwala na pokrywanie deficytu budżetowego poprzez zaciąganie zobowiązania w NBP.

Sejm uchwalając budżet, nie może zwiększać deficytu budżetowego w porównaniu do przewidzianego w projekcie ustawy budżetowej zgłoszonym przez Radę Ministrów. Oznacza to, że Sejm może zwiększyć wydatki lub zmniejszyć dochody planowane przez Radę Ministrów, ale musi odpowiednio wskazać źródła zwiększenia dochodów lub sposób zmniejszenia wydatków, aby skutki nie wpływały na zwiększenie deficytu budżetowego.

Budżety samorządów terytorialnych

Charakter klasyfikacji budżetowej

Nazwy podziałek klasyfikacji budżetowej

Przedmiotowy

Części

Przedmiotowy

Rodzajowy

Działy

Rozdziały

Paragrafy

Pozycje

Najwyższa Izba Kontroli

Sejm

NBP

Ministerstwo Finansów

Główny Urząd Statystyczny

Dysponenci części budżetowych

Izby skarbowe

Urzędy statystyczne

Regionalne izby rachunkowe

Urzędy skarbowe

Zarządy samorządów terytorialnych

Dysponenci drugiego stopnia

Dysponenci trzeciego stopnia

---