Ubezpieczenia komunikacyjne w Polsce

UBEZPIECZENIA KOMUNIKACYJNE W POLSCE

Wstęp

Dzisiejszy rynek ubezpieczeń komunikacyjnych oferuje bardzo szeroki wachlarz możliwości wyboru ubezpieczyciela oraz różnorodność w wysokości pobieranych składek. Wiąże się to z szybkim rozwojem motoryzacji na przestrzeni ostatnich lat w Polsce oraz możliwością sprowadzania stosunkowo nowych i dobrych samochodów z zagranicy. Istotą ubezpieczeń komunikacyjnych odpowiedzialności cywilnej jest zabezpieczenie właściciela i użytkowników pojazdu przed odpowiedzialnością finansową za spowodowanie wypadku. Natomiast ubezpieczenie auto-casco zabezpiecza właściciela pojazdu przed stratami finansowymi spowodowanymi uszkodzeniem lub zniszczeniem pojazdu z winy własnej lub zdarzenia losowego.

Uzasadnieniem wyboru takiego tematu pracy jest fakt, iż moje zainteresowania są ściśle zwiane z motoryzacją oraz ubezpieczeniami.

Pierwszy rozdział przedstawia czytelnikowi ogólny rozwój ubezpieczeń na terenie Polski. Od czasów zaborów i po odzyskaniu niepodległości były one bardzo zróżnicowane, na ich podstawie wraz z rozwojem motoryzacji pojawiły się pierwsze ubezpieczenia komunikacyjne. W drugim rozdziale zawarte są informacje o dwóch najpopularniejszych ubezpieczeniach komunikacyjnych, obowiązkowym ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej oraz dobrowolnym ubezpieczeniu auto-casco. Zawarte są tu podstawowe informacje o tych ubezpieczeniach, istocie tych ubezpieczeń oraz ich rozwoju. W ostatnim rozdziale zawarte są informacje o rynku ubezpieczeń komunikacyjnych w Polsce na przestrzeni ostatnich lat. Konkurencja na tym rynku rosła bardzo szybko lecz nie wszystkie nowo powstałe zakłady ją przetrwały. Zawarte są tu również informacje o najważniejszych instytucjach rynku ubezpieczeń pośrednio lub bezpośrednio związanych z ubezpieczeniami komunikacyjnymi.

Głównym celem pracy jest przybliżenie wiedzy innym osobom na temat dwóch najpopularniejszych ubezpieczeń komunikacyjnych. Po przeczytaniu tej pracy można dowiedzieć się o różnicy między tymi ubezpieczeniami, prawach i obowiązkach wynikających z zawartych umów z zakładami ubezpieczeń, oraz o rynku ubezpieczeń komunikacyjnych w Polsce.

1. Historia ubezpieczeń w Polsce.

1.1 Historia ubezpieczeń w okresie zaborów.

Rozwój ubezpieczeń gospodarczych na ziemiach polskich przebiegał odmiennie na terenach każdego z trzech zaborów, co wynikało z istniejących na nich różnic gospodarczych i politycznych, co wynikało z faktu, że organizacyjne i funkcjonalne ramy systemów ubezpieczeniowych wyznaczały państwa zaborcze. Ubezpieczenia gospodarcze zostały włączone do ogólnej polityki ekonomicznej, a przy tym traktowano je jako instrument narodowej polityki zaborców. Przejawem tej polityki było m.in. zwalczanie polskich inicjatyw tworzenia podmiotów ubezpieczeniowych w Wielkopolsce, uprzywilejowanie własnych i obcych zakładów ubezpieczeń, rusyfikacja ubezpieczeń w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego (1864r.) oraz nie udzielenie koncesji na prowadzenie działalności polskim zakładom na terytorium pozostałych zaborów. Wszystkie te uwarunkowania sprawiły, że rosła dysproporcja w podmiotowym i rzeczowym rozwoju ubezpieczeń miedzy różnymi regionami kraju.

Największy stopień rozwoju uzyskały ubezpieczenia na ziemiach polskich pod zaborem pruskim. Wpływ na to miały takie czynniki jak:

czołowa pozycja w europie państwa pruskiego w dziedzinie ubezpieczeń
dużo lepsza sytuacja ekonomiczna Wielkopolski i Pomorza od pozostałych ziem polskich
aktywna polityka państwa pruskiego w sferze ubezpieczeń.

Po Kongresie Wiedeńskim na terenie ziem polskich byłego Księstwa Warszawskiego przyłączonych do Prus działał nadal w dziedzinie ubezpieczeń socjet ogniowy z siedzibą w Poznaniu- instytucja o charakterze publicznoprawnym składająca się z dwóch odrębnych socjetów: dla miast i wsi. Działalność tych socjetów połączona z lokalna władzą administracyjną opierała się na przepisach z lat 1803 i 1804 oraz na regulaminie Księstwa Warszawskiego. W roku 1863 socjety dla miast i wsi zostały połączone w jedną instytucję. Jednocześnie rozszerzono przymus ubezpieczenia - obowiązujący dotąd tylko w miastach - również na wieś oraz przyznano socjetom wyłączność (monopol) prowadzenia tych ubezpieczeń. W roku 1864 nastąpiła dalsza reorganizacja ubezpieczeń. Zniesiono prawny monopol socjetu, jak również ( z niewielkimi wyjątkami) przymus ubezpieczenia. Od tego czasu na terenie zaboru pruskiego ubezpieczenia były realizowane na zasadzie dobrowolności i wolnej konkurencji między prywatnymi towarzystwami ubezpieczeń a zakładami publicznymi. Pomimo skasowania przymusu, ubezpieczenia na wsi stały się niemal powszechne, gdyż warunki ekonomiczne i zagrożenie mienia zmuszały właścicieli gospodarstw do korzystania z ochrony ubezpieczeniowej. Ponadto banki i inne instytucje, udzielając kredytów, wymagały, aby mienie pożyczkobiorców było ubezpieczone co najmniej do wysokości przyznanej pożyczki.

W roku 1895 została założona w Poznaniu Krajowa Kasa Ubezpieczeń Strażaków od Wypadku, nazwana w skrócie Kasą Strażacką. Odtąd idea ubezpieczenia członków straży pożarnej na specjalnie korzystnych warunkach jest realizowana stale i to nie tylko w zaborze pruskim. W latach 1908 i 1910 ukazały się dwie ważne ustawy ubezpieczeniowe, na których były wzorowane przepisy polskie wydawane w okresie międzywojennym. Ustawa z 1908 r. o umowie ubezpieczenia regulowała w sposób szczegółowy wszystkie sprawy związane z powstaniem dobrowolnego stosunku ubezpieczenia, a więc warunki umowy, czas jej trwania, sposób rozwiązania itp. Ustawa z 1910 r. o publicznych zakładach ubezpieczeń nadała tym zakładom charakter instytucji wyższej użyteczności publicznej, których celem miało być „wyłącznie dobro publiczne, nie zaś osiąganie zysku”. Ponadto publiczne zakłady ubezpieczeń - pomimo że nie korzystały z prawnego monopolu ubezpieczeniowego - miały obowiązek przyjmowania do ubezpieczenia wszystkich zgłaszanych im obiektów, z nielicznymi wyjątkami dotyczącymi obiektów szczególnie narażonych na niebezpieczeństwo ognia i inne rodzaje ryzyka.

Pod wpływem ustawy o publicznych zakładach ubezpieczeń opracowano nowy statut socjetu, który oficjalnie dopiero w 1913 r. otrzymał nazwę Poznańskiego Prowincjonalnego Socjetu Ogniowego. Dwa lata wcześniej ( w 1911 r.) przy pomocy tego Socjetu został zorganizowany Poznański Zakład Ubezpieczeń Życiowych również o charakterze publicznym, działający na zasadzie dobrowolności i wolnej konkurencji z towarzystwami prywatnymi. W omawianym okresie na terenie Pomorza - na takich samych zasadach jak socjet poznański - działały socjety w Gdańsku, Toruniu i Kwidzyniu. W roku 1873 powstała - oparta na kapitałach polskich, instytucja pod nazwą „Vesta” - Bank Wzajemnych Zabezpieczeń na Życie z siedzibą w Poznaniu. Celem „Vesty” było umożliwienie Polakom ubezpieczenia się w polskiej instytucji oraz gromadzenie kapitałów ubezpieczeniowych przeznaczonych z kolei na wspieranie polskiego potencjału gospodarczego na terenie zaboru pruskiego. Wymagało to prowadzenia ostrej konkurencji z Towarzystwem „Gotajskim” pierwszym zakładem ubezpieczeń życiowych w Niemczech. Mimo wielu trudności, wynikających z ówczesnych warunków politycznych i przeciwdziałania towarzystw niemieckich, „Vesta” dobrze spełniała wyznaczone jej cele społeczne i gospodarcze. Wprawdzie jej działalność ograniczała się wyłącznie do ubezpieczeń życiowych, ale w tym dziale zostały wprowadzone różnorodne formy ubezpieczeń, m.in. ubezpieczenia rentowe ze wzrastającą sumą renty. Na ten cel przeznaczono roczne nadwyżki finansowe. Już w 1874 r. „Vesta” wprowadziła, cieszące się następnie dużym powodzeniem, ubezpieczenia posagowe ( nazwane później ubezpieczeniami zaopatrzenia dzieci) oraz - w kilka lat później - ubezpieczenia kosztów pogrzebu. Znacznie później bo dopiero w 1909 r., „Vesta” wprowadziła już popularne na Zachodzie, tzw. ludowe ubezpieczenia na życie zawierane na niskie sumy i bez badania lekarskiego.

Rozwój ubezpieczeń na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, podobnie jak na ziemiach zaboru pruskiego, związany był z publicznoprawnym zakładem ubezpieczeń - Ogólnym Towarzystwem Ogniowym Królestwa Polskiego. Rozwój tego Towarzystwa, jak i samych ubezpieczeń, był ściśle uzależniony od sytuacji politycznej i gospodarczej w Królestwie Polskim. Największy rozkwit ubezpieczeń nastąpił w latach 1843-1863 ( do powstania styczniowego). Poza wcześniejszym uruchomieniem nowych działów ubezpieczeń - ubezpieczenia od ognia ruchomości (1833 r.), wprowadzono w tym okresie ubezpieczenia życiowe, ubezpieczenia transportowe, od gradobicia oraz ubezpieczenie bydła od pomoru. Znacznie udoskonalono też techniki ubezpieczeniowe zarówno ubezpieczeń majątkowych, jak i życiowych. Do zmian organizacyjnych i rozwoju Dyrekcji Ubezpieczeń przyczynili się w dużym stopniu ówcześni kierownicy tego zakładu - Fryderyk Skarbek oraz Wacław Łuszczewski, wybitni prekursorzy nauk ubezpieczeniowych i ekonomicznych oraz działacze gospodarczy. Pracował również w tej Dyrekcji Józef Słomiński, który uchodził za pierwszego aktuariusza polskiego. Zasadnicze zmiany nastąpiły po upadku powstania styczniowego. Władze carskie przystąpiły do likwidacji wszystkich narodowych, samodzielnych instytucji Królestwa, w tym Dyrekcji Ubezpieczeń oraz reorganizacji administracji państwowej. W jej wyniku w 1870 r. powołano nowe instytucje ubezpieczeniowe - Wzajemne Gubernialne Ubezpieczenia od Ognia, zrusyfikowane i podporządkowane państwowej administracji terenowej (lokalnej). Złe, wręcz fatalne wyniki tych lokalnych towarzystw skłoniły władze carskie do reformy organizacji ubezpieczeń, która przywróciła ubezpieczeniom centralną organizację oraz nadała im nazwę „Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim” (1900 r.). W tym czasie na ziemiach polskich działały również liczne zakłady ubezpieczeniowe rosyjskie i obce. W 1870 założono Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń SA w Warszawie, oparte na kapitałach polskich, które odegrało szczególnie pozytywną rolę w rozwoju ubezpieczeń.

Na terenach polskich pod zaborem austriackim idee ubezpieczeniowe narodziły się znacznie później. Wynikało to z faktu, że w monarchii austriackiej długo nie istniały rozwinięte formy organizacji ubezpieczeń. Dopiero w latach dwudziestych XIX w. powstało na terenie Austrii kilka krajowych zakładów ubezpieczeń wzajemnych i akcyjnych. Dzięki staraniom polskich działaczy gospodarczych i społecznych m.in. Franciszka Trzecieckiego udało się zorganizować w 1860 r. pierwszy na terenie zaboru austriackiego polski zakład ubezpieczeń pod nazwą „Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń” w Krakowie (zwane powszechnie „Florianką”). Był to zarazem pierwszy polski zakład prywatny powołany na ziemiach polskich. Towarzystwo to odegrało znaczącą rolę w rozwoju ubezpieczeń na ziemiach polskich. Stale rozszerzało swój zakres podmiotowy i rzeczowy ubezpieczeń (tak w zakresie ubezpieczeń majątkowych jak i osobowych), jak i terytorialny. Z jej inicjatywy i funduszy została w 1864 r. założona w Krakowie, pierwsza na ziemiach polskich, nowoczesna na ówczesne czasy, ochotnicza straż pożarna.

Towarzystwo krakowskie stosowało również konsekwentnie zasadę łączenia ubezpieczenia z prewencją. Ponadto Towarzystwo propagowało ogniotrwałe krycie dachów, zwłaszcza na wsi, udzielając na ten cel pożyczek lub bezzwrotnych zapomóg. Na terenie zaboru austriackiego do lat osiemdziesiątych XIX w. nie istniał przymus ubezpieczenia. Dopiero w 1882 r. ukazało się pierwsze rozporządzenie (zmieniane następnie kilkakrotnie) o wprowadzeniu przymusu ubezpieczenia budynków i zakładów gminnych od ognia.

1.2 Historia ubezpieczeń w okresie międzywojennym.

Wybuch I wojny światowej w 1914 r. zakończył długi okres powstawania i rozwoju ubezpieczeń Polsce pod zaborami i otworzył - po ustaniu działań wojennych - nową erę ich rozkwitu w Polsce wyzwolonej. Jeszcze w okresie działań wojennych powstał w Warszawie Centralny Komitet Obywatelski ( w skrócie CKO), który wraz z komitetami lokalnymi zajmował się opieką nad ofiarami wojny oraz sprawami związanymi z przyszłą dobudową kraju. COK w dniu 20 sierpnia 1915 r. podjął uchwałę o wznowieniu działalności Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli od Ognia w Królestwie Polskim i powołał na stanowisko tymczasowego kierownika tej instytucji Bolesława Chomicza. W Polsce niepodległej już w 1921 r. została wydana ustawa w sprawie uregulowania działalności ubezpieczeniowej i utworzenia instytucji publicznoprawnej Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych z siedzibą w Warszawie (PDUW). Zakres działalności PDUW obejmował obszar całego państwa z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego. Na terenie jej działalności został wprowadzony przymus ubezpieczenia od ognia wszystkich budowli z wyjątkiem tych, które stanowiły własność państwa oraz budowli fabrycznych. Jednocześnie ustawa zezwalała na prowadzenie pod nadzorem państwa działalności ubezpieczeniowej przez prywatne towarzystwa ubezpieczeń. Nadzór nad działalnością ubezpieczeniową był sprawowany przez Państwowy Urząd Kontroli Ubezpieczeń (PUKU), wyspecjalizowaną jednostkę administracyjną. Pierwszym prezesem PDUW był wspomniany już Bolesław Chomicz.

W związku z trudnościami organizacyjnymi i finansowymi w 1927 r. PDUW została przekształcona w Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW). PZUW działał na tym samym terytorium co PDUW i miał również charakter publicznoprawnej instytucji wyższej użyteczności społecznej. Zadaniem PZUW było prowadzenie przymusowych ubezpieczeń od ognia budynków oraz rozwijanie ubezpieczeń mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, upraw roślinnych od gradobicia i zwierząt od padnięcia. Ubezpieczenia mienia ruchomego, upraw i zwierząt były określone mianem „fakultatywnych” ( warunkowego przymusu), gdyż ich wprowadzenie na danym terenie było uzależnione od uchwały sejmików powiatowych lub wojewódzkich. Ponadto PZUW miał prawo do prowadzenia dobrowolnych ubezpieczeń od ognia i gradobicia, stanowiących uzupełnienie ubezpieczeń przymusowych.

W roku 1933 PZUW przejął, działający przejściowo samodzielnie, Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych m.st. Warszawy i jednocześnie uzyskał uprawnienia do prowadzenia wszelkich innych rodzajów ubezpieczeń dobrowolnych z wyjątkiem ubezpieczeń życiowych. Prowadzeniem tych ostatnich ubezpieczeń zajmowała się Pocztowa Kasa Oszczędności (prawie wyłącznie w zakresie tanich ubezpieczeń ludowych) oraz niektóre prywatne towarzystwa ubezpieczeń. Na terenie byłego zaboru pruskiego, na którym nie wprowadzono przymusu ubezpieczenia, działały w tym czasie dwie inne instytucje publiczne, a mianowicie Krajowe Ubezpieczenie Ogniowe w Poznaniu oraz Pomorskie Stowarzyszenie Ubezpieczeń w Toruniu. Powstały one z przekształcenie socjetów ogniowych. W roku 1932 oba wymienione zakłady zostały połączone w jedną instytucję pod nazwą Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu (w skrócie ZUW). ZUW był organizacyjnie związany z utworzonym wcześniej Poznańskim Prowincjonalnym Zakładem Ubezpieczeń Życiowych i Kasą Strażacką. W ten sposób aż do wybuchu II wojny światowej faktycznie działały w Polsce dwa odrębne, publicznoprawne zakłady ubezpieczeń: PZUW z siedziba w Warszawie i ZUW z siedzibą w Poznaniu. Pierwszym naczelnym dyrektorem PZUW był prof. Władysław Strzelecki, a po jego śmierci w 1935 r. kierownictwo PZUW powierzono wybitnemu działaczowi socjalistycznemu Bronisławowi Ziemięckiemu. Długoletnim naczelnym dyrektorem ZUW w Poznaniu był Franciszek baranowski.

W okresie międzywojennym - obok zakładów publicznoprawnych - działało na terenie Polski kilkadziesiąt prywatnych towarzystw ubezpieczeń krajowych i zagranicznych. Głównym celem działalności tych towarzystw było osiąganie jak najwyższych zysków. Interesowały się one przede wszystkim ubezpieczeniami takich rodzajów ryzyka, które zapewniały wysokie dochody, natomiast mniej dbały o ubezpieczenia drobne, nawet gdy było na nie zapotrzebowanie społeczne. Koszty obsługi ubezpieczeń realizowanych przez towarzystwa prywatne były bardzo wysokie, sięgały 20-30% i więcej składki taryfowej. Zagraniczne towarzystwa ubezpieczeń, wykorzystując okresy złej koniunktury gospodarczej (powojenny okres gwałtownej inflacji, wielki kryzys gospodarczy 1929-1933), coraz bardziej uzależniały od kapitałów zagranicznych działalność słabych finansowo krajowych zakładów ubezpieczeniowych. Było to realizowane m.in. przez wykupywanie akcji, powiązania reasekuracyjne oraz udział zagranicznych przedstawicieli we władzach towarzystw krajowych. Do poważniejszych zakładów zagranicznych, prowadzących działalność ubezpieczeniową w Polsce, należały: dwa zakłady angielskie Alliance Assurance Company Ltd. i Prudential, dwa zakłady włoskie Assicurazioni Generali i Runione Adriatica di Sicurta , a ponadto dwa zakłady niemieckie oraz jeden austriacki. Natomiast do towarzystw krajowych, liczących się na rynku ubezpieczeniowym, należały: Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń (założone jeszcze w XIX w.), Towarzystwo Ubezpieczeń „Polonia”, Poznańsko - Warszawski Banki Ubezpieczeń oraz krakowska „Florianka”. To ostatnie towarzystwo o pięknych tradycjach sięgających XIX w., zostało zlikwidowane w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego. Na uwagę zasługuje zorganizowane już 1920 r. - z inicjatywy publicznych zakładów ubezpieczeń i przy wykorzystaniu kapitałów polskich - istniejącego do dziś Towarzystwa Reasekuracyjnego „Warta” SA, którego głównym celem było ograniczenie dopływu za granicę krajowych funduszów ubezpieczeniowych. Początkowo siedzibą „Warty” był Poznań, a od 1931 r. - Warszawa. Pomimo wielu trudności, wynikających z warunków ustrojowych i gospodarczych, lata międzywojenne były okresem krzepnięcia i rozkwitu ubezpieczeń w Polsce, zwłaszcza realizowanych przez zakłady publiczne.

1.3 Historia ubezpieczeń po 1945 roku.

Podjęte po odzyskaniu niepodległości działania zmierzające do ujednolicenia prawa ubezpieczeniowego zostały zahamowane w 1945 r. Zakończenie II wojny światowej przyniosło nowy etap w ewolucji ubezpieczeń. Zmiana systemu społeczno - gospodarczego wymagała dostosowania prawa do nowych warunków. Obok przebudowy systemu prawnego rozpoczęto proces unifikacji prawa ubezpieczeniowego. Pierwszymi regulacjami wprowadzającymi fundamentalne zmiany w systemie ubezpieczeń gospodarczych były dekrety styczniowe.

Na mocy dekretów z 3 stycznia 1947 r. ograniczono formy organizacyjno- prawne działalności ubezpieczeniowej. Działalność tę mógł prowadzić jedynie państwowy zakład publicznoprawny lub spółdzielczy. Jednocześnie w stan likwidacji postawiono przedwojenne prywatne przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe. Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych przejął publiczne zakłady ubezpieczeń, uzyskując wyłączność na prowadzenie ubezpieczeń majątkowych i osobowych. Umożliwiono również kontynuowanie przez Towarzystwo Reasekuracyjne „Warta” SA działalności reasekuracyjnej, zmieniając jednak strukturę właścicielską zakładu, gdyż skarb państwa objął 60% kapitału zakładowego, 40% zostało objęte przez PZUW. Działalność ubezpieczeniową włączono w skład państwowego systemu finansowego. Rozszerzono i uregulowano kwestie ochrony ubezpieczeniowej, w tym wprowadzono obowiązek ubezpieczenia budynków od ognia i innych zdarzeń losowych na terenie całego kraju. Zlikwidowano dotychczasowe pośrednictwo ubezpieczeniowe. W zakresie umowy ubezpieczenia nie wprowadzono zmian, a zatem stosunki ubezpieczeniowe wynikające z zawarcia umowy ubezpieczenia regulowane były przepisami dzielnicowymi, co jednak nie prowadziło do komplikacji praktycznych, gdyż na terenie całego kraju stosowane były jednolite ogólne i szczególne warunki ubezpieczenia. Ustawa z dnia 2 marca 1952 r. o ubezpieczeniach państwowych rozpoczęła kolejny etap ewolucji prawa ubezpieczeniowego. Jej przepisami dokonano zmian w stosowanym nazewnictwie, przyjmując dla ubezpieczeń majątkowych i osobowych (czyli ubezpieczeń gospodarczych) nazwę ubezpieczeń państwowych, rozszerzono zakres ubezpieczeń obowiązkowych. Wprowadzono jednocześnie ubezpieczenia obowiązkowe z mocy ustawy z zastosowaniem zasady egzekwowania składek w trybie właściwym dla zobowiązań podatkowych.

Usankcjonowano także funkcjonujące obok ubezpieczeń obowiązkowych i dobrowolnych tzw. ubezpieczenia obligatoryjne, w których obowiązek ubezpieczenia wynikał z decyzji administracyjnej. Przekształcono PZWU w Państwowy Zakład Ubezpieczeń - instytucję państwową działającą na zasadzie rozrachunku gospodarczego, odpowiadającą za swoje zobowiązania wyłącznie swoim majątkiem. W tym zakresie przepisy ustawy były dość enigmatyczne, w praktyce utożsamiono PZU z organem administracji państwowej.
Istniejący monopol PZU na prowadzenie ubezpieczeń gospodarczych na terenie całego kraju został usankcjonowany przepisami ustawy. Ustawa z 2 grudnia 1958 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych utrwalała istniejące rozwiązania systemu ubezpieczeń państwowych, choć w pewnym zakresie liberalizowała zasady działalności ubezpieczeniowej. W przyjętych zmianach dokonano modyfikacji stosowanej terminologii oraz uporządkowane podstawowe pojęcia. W działalności PZUW uznano za równorzędne realizowanie funkcji prewencyjnej i kompensacyjnej, przekształcono PZUW z instytucji państwowej w państwowe przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe, którego działalność oparto na zasadach rachunku gospodarczego bez gwarancji Skarbu Państwa za zobowiązania. Ustanowiono również społeczną kontrole PZU poprzez powołanie Rady Ubezpieczeniowej, wyposażonej w ustawowe kompetencje w zakresie wyznaczania kierunków i kształtowania zasad prowadzonej przez zakład działalności ubezpieczeniowej i prewencyjnej. Złamano monopol PZU w działalności ubezpieczeniowej, stworzono bowiem możliwość ubezpieczenia mienia ulokowanego w Polsce w zagranicznym zakładzie ubezpieczeń (za zezwoleniem Ministra Finansów), oraz rozszerzono działalność Warty na ubezpieczenia bezpośrednie w zakresie ryzyka związanego z żegluga morską, handlem zagranicznym i innymi „obrotami dewizowymi” (także za zezwoleniem Ministra Finansów). Utrzymano jednakże monopol Warty w zakresie działalności reasekuracyjnej, chociaż PZU zezwolono na reasekurowanie ryzyka również w zagranicznych zakładach ubezpieczeń (za zgodą Ministra Finansów). Przywrócono działalność pośredników ubezpieczeniowych w zakresie oferowanych przez PZU ubezpieczeń dobrowolnych.

Rok 1961 przyniósł pierwszą ustawową regulację umowy ubezpieczenia w prawie polskim (do 1961 r. obwiązywały ustawy z państw zaborczych), której dokonano w uchwalonym 1 grudnia 1961 r. w kodeksie morskim. Regulacją objęto jedynie umowę ubezpieczenia morskiego. Umowę ubezpieczenia w odniesieniu do ubezpieczeń lądowych (nazwą tą obejmuje się wszystkie ubezpieczenia, które nie są zaliczane do ubezpieczeń morskich) uregulowano 23 kwietnia 1964 r. w kodeksie cywilnym. Podniesienie umowy ubezpieczeniowej do rangi instytucji kodeksowej stanowiło niezwykle istotne wydarzenie w kształtowaniu prawa ubezpieczeniowego. Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych stanowiła novum, w porównaniu z rozwiązaniami przyjętymi w krajach bloku socjalistycznego, a wprowadzone zmiany były zgodne z kierunkiem rozpoczętych reform społeczno - gospodarczych, jakie zachodziły w Polsce. Ustawa przełamała prawny monopol w działalności ubezpieczeniowej poprzez dopuszczenie możliwości tworzenia państwowych zakładów ubezpieczeń, spółdzielczych oraz w formie spółek akcyjnych (z 51% udziałem Skarbu Państwa w kapitale). Oprócz wspomnianej demonopolizacji działalności ubezpieczeniowej uregulowano zasady gospodarki finansowej państwowych zakładów ubezpieczeń, wprowadzono pojęcie ubezpieczeń ustawowych w miejsce ubezpieczeń obowiązkowych oraz nałożono na państwowe zakłady ubezpieczeń obowiązek publikowania w Monitorze Polskim ogólnych warunków ubezpieczeń i taryf. W zakresie zmian dotyczących umowy ubezpieczenia ustawa wprowadziła zasadę actio directa, czyli możliwość dochodzenia roszczenia przez poszkodowanego bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń, w związku ze zdarzeniem objętym ochroną ubezpieczeniową w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej. Przyjęto również nowe regulacje w zakresie dochodzenia i przedawnienia roszczeń z umowy ubezpieczenia. Mimo że ustawa była nowelizowana w 1989 r. zmiany zachodzące w Polsce wymusiły przygotowanie nowej regulacji, która została uchwalona w 1990 r.

Do najistotniejszych rozwiązań wprowadzonych ustawą z 1990 r. zaliczyć należy:

likwidację ubezpieczeń ustawowych;
wprowadzenie pojęcia „kapitału gwarancyjnego” i „marginesu wypłacalności”, jako mierników prawidłowej gospodarki finansowej ubezpieczyciela;
zakaz jednoczesnego prowadzenia przez tego samego ubezpieczyciela ubezpieczeń na życie i pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątkowych;
utworzenie ubezpieczeniowego funduszu gwarancyjnego chroniącego interesy ofiar wypadków objętych ubezpieczeniami obowiązkowymi;
utworzenie funduszu ochrony ubezpieczonych, chroniącego ich interesy w razie upadłości ubezpieczyciela;
wprowadzenie instytucji towarzystw ubezpieczeń wzajemnych;
ograniczenie działalności gospodarczej ubezpieczyciela do działalności ubezpieczeniowej i z nią związanej;
ograniczenie form organizacyjnych ubezpieczycieli do spółek akcyjnych i towarzystw ubezpieczeń wzajemnych;
ustalenie warunków podejmowania działalności ubezpieczeniowej przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego oraz przez ubezpieczycieli zagranicznych;
ustalenie zasad prowadzenia gospodarki finansowej przez ubezpieczycieli oraz zasad rachunkowości i sprawozdawczości ubezpieczeniowej;
określenie zasad lokowania funduszy ubezpieczeniowych;
ustalenie warunków podejmowania działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej przez ubezpieczycieli i maklerów (brokerów).

Ustawa wprowadza pojęcia ubezpieczeń obowiązkowych i dobrowolnych; i jedne i drugie są ubezpieczeniami umownymi (stosunek ubezpieczenia powstaje na podstawie umowy). Dawniej istniejące ubezpieczenia ustawowe powstały na mocy prawa. Do umownych ubezpieczeń obowiązkowych należą obecnie:

ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej właścicieli pojazdów mechanicznych;
ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego;
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego.

1.4 Historia ubezpieczeń komunikacyjnych.

Wynalezienie pojazdu samochodowego w XIX wieku nie od razu spowodowało popyt na ubezpieczenie. Na początku jako zabezpieczenie przed skutkami ruchu takiego pojazdu stosowano czerwoną flagę, którą niesiono przed pojazdem. Zniesienie tego obowiązku w 1896 roku pozwoliło na swobodny rozwój motoryzacji, a zarazem ubezpieczeń komunikacyjnych w Anglii. Pierwsze polisy w dziale ubezpieczeń komunikacyjnych wystawione zostały w Anglii w roku 1898. Już w roku 1901 wykształcił się w Anglii system ubezpieczenia blokowego, w którym jedną umową ubezpieczenia objęte zostały różne rodzaje ryzyka związane z posiadaniem i eksploatacją pojazdu mechanicznego, tj. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej, auto - casco, a także od następstw nieszczęśliwych wypadków. W Stanach Zjednoczonych pierwsze polisy komunikacyjne OC pojawiły się także w roku 1989, natomiast polisy auto - casco dopiero w roku 1902. Rozwój ubezpieczeń komunikacyjnych w dalszych latach związany jest z rozwojem motoryzacji i wykazuje na całym świecie ogromna dynamikę. W czasie wojny wielu ludzi nauczyło się kierowania pojazdami, a w celu ułatwienia zbytu aut wprowadzono sprzedaż ratalną. W latach powojennych rozpoczęto masowa produkcję samochodów i ich ceny zaczęły spadać. Ponieważ na drogach pojawiało się coraz więcej samochodów, wzrost liczby wypadków był nieunikniony. W związku z powyższym zanotowano fakt wzrostu wartości odszkodowań z tytułu szkód wyrządzonych ruchem pojazdu na osobie. Odszkodowania z tego tytułu zaczęły przewyższać wartość samego pojazdu. Ponadto w miarę rozpowszechniania się środków komunikacji większość posiadaczy pojazdów nie była w stanie zaspokoić ewentualnych roszczeń przysługujących poszkodowanym. Wszystkie te okoliczności wywołały istotny rozwój ubezpieczeń komunikacyjnych

(w szczególności OC) i sprawiły, że niemal we wszystkich krajach europejskich wprowadzony został prawny obowiązek ubezpieczenia OC. Jako pierwsza obowiązek ten wprowadziła Szwajcaria (1914 r.), następnie Dania (1918 r.), Austria, Szwecja i Luksemburg (1929 r.), Wielka Brytania (1930 r.), Czechosłowacja (1932 r.), Niemcy (1937 r.), Belgia (1956 r.), Francja (1958 r.), Norwegia (1961 r.), Hiszpania i Polska (1962 r.), Holandia (1965 r.), Finlandia (1968 r.) i Włochy (1970 r.).

Analizując przyczyny wprowadzenia obowiązkowego ubezpieczenia OC dochodzimy do wniosku, że instytucja ta, mimo że jej zadaniem jest ochrona właściciela pojazdu, powołana została przede wszystkim w interesie poszkodowanego. Założeniem i bezpośrednim celem tego ubezpieczenia jest bowiem umożliwienie ubezpieczającemu - odpowiedzialnemu za wypadek - uwolnienie się od zobowiązania z tytułu odpowiedzialności cywilnej za pomocą środków finansowych zakładu ubezpieczeń, a więc bez naruszenia własnego majątku. W Polsce w okresie międzywojennym, na podstawie ustaw z 1932 i 1933 r. nałożony został obowiązek ubezpieczenia w zakresie OC na przewoźników zawodowych, jako warunek ubiegania się o koncesję na publiczny przewóz osób lub towarów samochodami. Zamiast ubezpieczenia przewidziana była jednak także możliwość złożenia odpowiedniej kaucji lub innego zabezpieczenia. Natomiast wobec zacofania kraju w dziedzinie motoryzacji ubezpieczenia dobrowolne auto - casco były w okresie międzywojennym słabo rozwinięte. Także w pierwszych latach po II wojnie światowej, w związku z tym iż znaczna część pojazdów mechanicznych znajdowała się w posiadaniu jednostek państwowych, nie odczuwało się społecznej potrzeby obowiązkowego ubezpieczenia OC. Dopiero wraz z rozwojem motoryzacji indywidualnej zarysowała się potrzeba wprowadzenia w tym zakresie obowiązku ubezpieczenia.

2. Charakterystyka ubezpieczeń komunikacyjnych OC i AC.

2.1 Charakterystyka ubezpieczenia OC.

Ubezpieczenie komunikacyjne OC w myśl obowiązującej w Polsce Ustawy o działalności ubezpieczeniowej z dnia 22 maj 2003 r. (art. 4, pkt. 1) zaliczane jest do ubezpieczeń obowiązkowych.

Oznacza to, że jego zawarcie nie jest pozostawione swobodnej woli określonych ustawowo podmiotów. Niedopełnienie przez posiadacza pojazdu mechanicznego obowiązku zawarcia ubezpieczenia komunikacyjnego OC w określonym ustawowo terminie naraża go na wysoką opłatę karną wpłacaną na rzecz Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, której uiszczenie nie zwalnia posiadacza od zawarcia wspomnianej wyżej umowy ubezpieczenia. Ubezpieczenie OC jest, tak jak wszystkie inne rodzaje ubezpieczeń gospodarczych w Polsce, ubezpieczeniem umownym. Do powstania stosunku prawnego ubezpieczenia konieczne jest zawarcie przez posiadacza pojazdu umowy ubezpieczenia z zakładem ubezpieczeń oraz jednoczesne opłacenie składki ubezpieczeniowej. Jeśli chodzi o określenie warunków obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, a w szczególności zakresu ochrony ubezpieczeniowej wynikającej z tego ubezpieczenia, to następuje ono w rozporządzeniu Ministra Finansów, nakładającym - na podstawie upoważnienia ustawowego - obowiązek zawarcia tego typu umowy przez posiadaczy pojazdów. Warunki te nie mogą być zmieniane ani przez zakład ubezpieczeń, ani też przez ubezpieczających, nie dotyczy to składki za to ubezpieczenie, której wysokość ustalona jest - w określonych ramach - przez poszczególne zakłady ubezpieczeń.

2.1.1 Istota ubezpieczenia OC.

Istota ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) posiadacza i kierującego pojazdem mechanicznym polega na tym, że w razie wyrządzenia przez te podmioty szkody (ruchem pojazdu) innym osobom, odszkodowanie, które zobowiązani są oni świadczyć na rzecz poszkodowanego, wypłaca za nich zakład ubezpieczeń. Ubezpieczenie to zatem z jednej strony chroni majątek sprawcy szkody odpowiedzialnego cywilnie za jej powstanie, z drugiej natomiast gwarantuje poszkodowanemu, że zaspokoi swoje roszczenia. Często bowiem w praktyce bywało tak, że poszkodowany mimo korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia sprawy, nawet wyrokiem sądowym, nie mógł otrzymać zasądzonego na jego rzecz odszkodowania wyrównującego szkodę, gdyż sprawca szkody (posiadacz, kierujący pojazdem) był po prostu nie wypłacalny. Takim właśnie sytuacją ma zapobiegać ubezpieczenie OC, które u nas w odniesieniu do posiadaczy pojazdów mechanicznych jest obowiązkowe. Reasumując można stwierdzić, że obowiązkowe ubezpieczenie OC znajduje zastosowanie wówczas, gdy posiadacz lub kierujący wyrządzają szkodę innym osobom swoim pojazdem i - w myśl obowiązującego prawa - są za to cywilnie (majątkowo) odpowiedzialni.

2.1.2 Przedmiot ubezpieczenia.

Podstawę prawną odpowiedzialności cywilnej, to znaczy - majątkowej, za szkody wyrządzone na osobie lub na mieniu w związku z ruchem mechanicznych środków komunikacji (nie tylko drogowych) stanowią przepisy zawarte w kodeksie cywilnym, mianowicie w art. 435 i następnych. Według powołanych wyżej postanowień kodeksu cywilnego - odpowiedzialność za szkody wynikłe z ruchu mechanicznych środków komunikacji ponosi przede wszystkim posiadacz takich środków. Odpowiedzialność tę ponosi on na zasadzie ryzyka, to znaczy bez względu na winę własną lub winę innych osób, za których działania odpowiada, a w szczególności za działania obsługi środka komunikacji. Jest to zatem ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu i kierującego tym pojazdem. Odpowiedzialność gwarancyjna zakładu ubezpieczeń polega na tym, że w razie wyrządzenia Rychem pojazdu szkody w mieniu lub osobie, odszkodowanie wypłaca zakład ubezpieczeń, a nie sprawca szkody. Zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody wynika z art. 415 k.c., stanowiącego fundamentalną zasadę odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia” i art. 435 - 437 k.c., kształtujących zasady odpowiedzialności cywilnej m.in. posiadaczy mechanicznych środków komunikacji, poruszanych za pomocą sił przyrody. Zobowiązanie zakładu ubezpieczeń, z tytułu zawartej przez posiadacza pojazdu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC, powstaje z chwilą zaistnienia zdarzenia, za które odpowiedzialność cywilną ponoszą posiadacz lub inna osoba kierująca pojazdem.

2.1.3 Zakres ochrony ubezpieczeniowej.

Z umowy ubezpieczenia komunikacyjnego OC przysługuje odszkodowanie, jeśli posiadacz lub kierowca pojazdu są zobowiązani na podstawie przepisów prawa do zapłacenia odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Za szkodę powstałą w związku z ruchem pojazdu uważa się również szkodę powstałą:

- przy wsiadaniu i wysiadaniu z pojazdu,

- bezpośrednio przy załadowaniu lub rozładowaniu pojazdu,

- podczas postoju lub naprawy pojazdu na trasie jazdy,

- podczas garażowania.

Ochroną ubezpieczeniową objęta jest - oprócz posiadacza pojazdu - każda osoba, która kierując takim pojazdem wyrządziła szkodę ruchem tego pojazdu. Odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub osoby kierującej pojazdem, najwyżej jednak do ustalonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej. Jeżeli ubezpieczono odpowiedzialność cywilną posiadacza tego samego pojazdu na ten sam okres w dwóch lub więcej zakładach ubezpieczeń, każdy z nich odpowiada za wyrządzona w tym samym czasie szkodę - proporcjonalnie do określonej przez niego sumy gwarancyjnej. Za szkodę wyrządzoną na terytorium Polski odszkodowanie przysługuje również w takim przypadku, gdy sprawca szkody na osobie nie mógł być zidentyfikowany lub gdy sprawca szkody na osobie i mieniu nie posiadał obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego OC. W takich przypadkach odszkodowanie wypłacane jest przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Jeżeli szkoda wyrządzona zostaje ruchem zespołu pojazdów, ubezpieczeniem OC posiadacza pojazdu silnikowego objęta jest również szkoda spowodowana przyczepą lub naczepą, która:

złączona jest z pojazdem silnikowym,
odłączyła się od pojazdu silnikowego i jeszcze się nie toczyła.

Ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadacza przyczepy lub naczepy objęta jest tylko szkoda spowodowana przyczepą lub naczepą, która:

nie jest złączona z pojazdem silnikowym ciągnącym, bądź
odłączyła się od pojazdu silnikowego i przestała się już toczyć.

Z tytułu ubezpieczenia OC zakład ubezpieczeń jest również zobowiązany do zwrotu uzasadnionych okolicznościami kosztów, mających na celu zapobieżenie zwiększeniu szkody oraz pokrycia niezbędnych kosztów obrony sądowej przeciw roszczeniom osoby trzeciej w sporze prowadzonym na polecenie zakładu ubezpieczeń lub za jego zgodą. Zakład ubezpieczeń nie odpowiada natomiast za szkody:

dotyczące uszkodzenia, zniszczenia lub utraty mienia wyrządzone przez kierowcę posiadaczowi pojazdu,
wynikłe w przewożonych za opłatą ładunkach, przesyłkach lub bagażu, chyba że odpowiedzialność za powstałą szkodę ponosi posiadacz innego pojazdu niż pojazd przewożący,
polegające na utracie gotówki, biżuterii, papierów wartościowych, wszelkiego rodzaju dokumentów oraz zbiorów filatelistycznych, numizmatycznych i podobnych,
w następstwie których zanieczyszczeniu lub skażeniu uległo środowisko naturalne,
które, łącznie nie przekraczają 50% najniższego wynagrodzenia pracowników, ustalanego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej (jest to rodzaj franszyzy integralnej).

W określonych sytuacjach zakład ubezpieczeń może dochodzić od osoby kierującej pojazdem zwrotu odszkodowania wypłaconego poszkodowanemu, gdy np.:

- szkodę wyrządzono umyślnie, w stanie po spożyciu alkoholu, pod wpływem środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych w rozumieniu przepisów o przeciwdziałaniu narkomanii,

- kierujący wszedł w posiadanie pojazdu w skutek przestępstwa,

- kierujący nie posiadał uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym (z wyjątkiem przypadków ratowania życia ludzkiego, mienia lub pościgu za przestępcą),

- kierujący zbiegł z miejsca zdarzenia.

2.1.4 Spełnienie obowiązku ubezpieczenia.

Pojazdami podlegającymi obowiązkowemu ubezpieczeniu komunikacyjnemu OC są pojazdy dopuszczone do ruchu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej zgodnie z przepisami prawa o ruchu drogowym, to jest:

pojazdy zarejestrowane lub podlegające rejestracji w Rzeczpospolitej Polskiej oraz motorowery,
pojazdy zarejestrowane za granicą,
inne pojazdy będące w posiadaniu jednostek podległych Ministrowi Obrony Narodowej, napędzane mieszczonych na nich silnikiem, zasilanym z własnego źródła energii, wraz z ciągniętym wszelkiego rodzaju sprzętem.

Pojazd podlegający rejestracji stosownie do przepisów prawa o ruchu drogowym, który nie jest zarejestrowany, a mimo to wprowadzony do ruchu, traktowany jest na równi z pojazdami podlegającymi ubezpieczeniu komunikacyjnemu OC. Kierujący pojazdem obowiązany jest na żądanie organów uprawnionych do przeprowadzenia kontroli okazywać dokument potwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia OC i dowód opłacenia składki za to ubezpieczenie. Umowę ubezpieczenia zawiera się na okres 12 miesięcy, w praktyce zwykle na rok kalendarzowy. Umowę na okres krótszy zawiera się, jeżeli pojazd jest zarejestrowany czasowo oraz gdy pojazd jest zarejestrowany za granicą. Umowa zawarta na pełen okres ulega przedłużeniu na następne 12 miesięcy, chyba że posiadacz pojazdu nie później niż na jeden dzień przed upływem okresu, na jaki umowa została zawarta, powiadomi zakład ubezpieczeń o jej wypowiedzeniu. Pomimo braku powiadomienia - przedłużenie umowy ubezpieczenia na następny okres 12 miesięcy nie następuje, jeżeli posiadacz pojazdu do końca 12-miesięcznego okresy - nie zapłacił którejkolwiek raty składki lub zawarł umowę ubezpieczenia krótkoterminowego. Posiadacz pojazdu obowiązany jest zawrzeć umowę ubezpieczenia najpóźniej w dniu rejestracji pojazdu. W razie nabycia pojazdu już zarejestrowanego, na nabywcę przechodzą prawa i obowiązki zbywcy wynikające z umowy ubezpieczenia OC. Umowa ubezpieczenia ulega rozwiązaniu po upływie 30 dni od nabycia pojazdu, nie później jednak niż:

z dniem zarejestrowania pojazdu przez nabywcę,
z chwilą zawarcia przez nabywcę nowej umowy ubezpieczenia OC,
z końcem okresu, na jaki umowa była zawarta.

Zbywca pojazdu jest zobowiązany bezzwłocznie powiadomić zakład ubezpieczeń o fakcie zbycia pojazdu, z podaniem danych osobowych nabywcy. Zbywca i nabywca ponoszą odpowiedzialność solidarną wobec zakładu ubezpieczeń za zapłatę składki za czas do końca miesiąca, w którym zawiadomiono zakład ubezpieczeń o zbyciu pojazdu. Jeżeli zbywca nie posiadał ubezpieczenia komunikacyjnego OC, nabywca jest obowiązany zawrzeć umowę ubezpieczenia w dniu nabycia pojazdu. Umowa ubezpieczenia OC ulega rozwiązaniu z chwilą wyrejestrowania pojazdu. Posiadacz lub osoba kierująca pojazdem zarejestrowanym za granicą wjeżdżając nim na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej obowiązani są posiadać dowód ubezpieczenia komunikacyjnego OC na cały okres przebywania pojazdu na tym terytorium, z tym że umowę ubezpieczenia zawiera się na okres nie krótszy niż 15 dni.

2.2 Charakterystyka ubezpieczenia AC.

Ubezpieczenie dobrowolne autocasco ma na celu bezpośrednią ochronę majątku ubezpieczonego, z chwilą zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego. Użycie w tej ogólnej definicji wyrazu „bezpośrednią”, ma na celu wyraźne odróżnienie tego ubezpieczenia od ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, które chroniąc interesy ekonomiczne osób trzecich, poszkodowanych i uprawnionych do świadczeń odszkodowawczych, chroni również bezpośrednio majątek, odpowiedzialnego cywilnie sprawcy szkody, przed koniecznością kompensowania tej szkody z własnej kieszeni. Odszkodowanie, wypłacane z odszkodowania autocasco, ma za zadanie pokryć szkodę, będącą następstwem takich zdarzeń, jak zniszczenie, uszkodzenie i kradzież pojazdu. Zgłoszenie do zakładu ubezpieczeń roszczeń, z tytułu zawartej umowy ubezpieczenia, może nastąpić niezależnie od tego, kto ponosi odpowiedzialność cywilną za szkodę w pojeździe. Ubezpieczenie autocasco ma obecnie charakter całkowicie dobrowolny i zależy od woli stron, a w szczególności od woli ubezpieczającego. Ma charakter umowny, to znaczy, że dochodzi do skutku na podstawie umowy miedzy posiadaczem pojazdu a zakładem ubezpieczeń. Konkretyzacja zasad ubezpieczenia AC zawarta jest w „ogólnych warunkach ubezpieczenia”, wydawanych przez poszczególne zakłady ubezpieczeń, prowadzące ten rodzaj ubezpieczenia.

2.2.1 Istota i przedmiot ubezpieczenia AC.

Wraz z rozwojem motoryzacji lawinowo wzrosła liczba wypadków, w których oprócz poszkodowanych osób trzecich, uszczerbku doznają właściciele pojazdów. Do najczęściej spotykanych sytuacji należą:

uszkodzenie (zniszczenie) pojazdu stanowiące następstwo zawinionych przez kierowcę tego pojazdu zderzeń z innymi pojazdami, najechanie na jakąś przeszkodę, drzewo, słupek itp.,
uszkodzenie pojazdu przez nieznanych sprawców,
kradzież całego lub (części) pojazdu lub wyposażenia.

Powstałe w tego rodzaju przypadkach szkody są bardzo poważne i dlatego ubezpieczenie w tym zakresie jest celowe. Zadaniem ubezpieczenia autocasco jest właśnie ochrona posiadaczy pojazdów przed majątkowymi skutkami uszkodzeń, zniszczenia lub kradzieży całego lub części pojazdu. Przedmiotem ubezpieczenia autocasco są pojazdy mechaniczne wraz z wyposażeniem, podlegające rejestracji w Polsce. Ponadto przedmiotem ubezpieczenia mogą być inne pojazdy napędzane umieszczonym na nich silnikiem zasilanym z własnego źródła energii, motorowery, trolejbusy i tramwaje. Większość ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco - w wariancie podstawowym - nie obejmuje tzw. dodatkowego wyposażenia pojazdu. Wyposażenie to można objąć dodatkową ochroną ubezpieczeniową, zazwyczaj w przypadku pojazdu ubezpieczonego już u zakresie autocasco. Następuje to z reguły przez włączenie do umowy dodatkowego ryzyka, bądź też przez zawarcie dodatkowej umowy.

2.2.2 Zakres ochrony ubezpieczeniowej.

W umownym dobrowolnym ubezpieczeniu autocasco obowiązek naprawienia przez zakład ubezpieczeń szkody powstałej w pojeździe został uzależniony od tego, czy szkoda ta powstała ze zdarzeń, które wymienione zostały przez dany zakład ubezpieczeń w ogólnych warunkach prowadzonego przez niego ubezpieczenia autocasco. Inaczej mówiąc, zakład ubezpieczeń zapewnia ochronę ubezpieczeniową (wypłatę odszkodowania) tylko wówczas, gdy szkoda w pojeździe jest następstwem takich zdarzeń, które zostały wyliczone w ogólnych warunkach ubezpieczenia autocasco, stanowiących integralną część zawartej w tym zakresie umowy ubezpieczenia. Warunki ubezpieczenia autocasco prowadzonego przez poszczególnych ubezpieczycieli mogą różnić się między sobą znacznie, zarówno co do zakresu, jak i poziomu zapewnianej w nimi ochrony ubezpieczeniowej. Dlatego też, przed podpisaniem umowy ubezpieczenia autocasco należy bardzo starannie zapoznać się z ich treścią. Analiza ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco wydanych przez poszczególne zakłady ubezpieczeń pozwala też na stwierdzenie, czy ubezpieczeniem tym obejmowane są szkody tylko w pojazdach samochodowych, czy też w innych jeszcze pojazdach, takich jak np. tramwaje, trolejbusy, przyczepy, motorowery, itd. Odszkodowanie ubezpieczeniowe wypłacane jest przez zakłady ubezpieczeń (z tytułu tego ubezpieczenia) z reguły w razie uszkodzenia, zniszczenia, lub utraty pojazdu oraz jego wyposażenia standardowego, jeżeli szkoda jest następstwem (najczęściej) następujących zdarzeń:

Nagłego zetknięcia się pojazdu z osobami, przedmiotami lub zwierzętami znajdującymi się poza tym pojazdem. Chodzi tu zatem o te wszystkie przypadki w których posiadacz pojazdu (kierujący pojazdem) uderza lub najeżdża pojazdem na wszelkiego rodzaju przedmioty (osoby) w wyniku błędu w kierowaniu pojazdem, niedostrzeżenia tych przedmiotów (osób) albo innych przyczyn. Jeżeli w wyniku tych bądź też innych jeszcze, podobnych zdarzeń nastąpi uszkodzenie lub zniszczenie pojazdu mechanicznego, zakłady ubezpieczeń są zobowiązane do wypłaty jego posiadaczowi odszkodowania ubezpieczeniowego z tytułu ubezpieczenia AC. Przy tej okazji należy zwrócić uwagę na to, że z ochrony ubezpieczeniowej wynikającej z umownego, dobrowolnego ubezpieczenia autocasco zostały wyłączone w ogólnych warunkach wszystkich właściwie zakładów ubezpieczeń wszelkie szkody powstałe w wyniku normalnej eksploatacji pojazdu, a więc wszelkiego rodzaju uszkodzenia części i zespołów powstałe w następstwie ich zużycia, zmęczenia materiału, wadliwej regulacji czy konserwacji. Jednakże zdarzenie będące następstwem normalnej eksploatacji pojazdu mogą być przyczyną innych szkód. Tak więc nadmiernie zużyta półoś koła przedniego może być przyczyną zjechania pojazdu z toru jazdy i uderzenia w drzewo. Szkody wynikłe z tego ostatniego zdarzenia są objęte ubezpieczeniem AC.
Powodzi, zatopienia, pioruna, pożaru, wybuchu, gradobicia, huraganu - niezależnie od miejsca ich powstania - oraz innych sił przyrody działających nagle. Wyliczenie zdarzeń, które mogą być przyczyną uszkodzenia lub zniszczenia pojazdu mechanicznego nie jest z reguły wyczerpujące, lecz tylko przykładowe;
Nagłego działania czynnika termicznego lub chemicznego pochodzącego z zewnątrz pojazdu;
Użycia pojazdu bez zgody posiadacza albo kradzieży pojazdu lub jego części pod warunkiem zabezpieczenia ich przed kradzieżą w sposób przewidziany w konstrukcji pojazdu, chyba że pojazd jest pozostawiony w pomieszczeniu zamkniętym albo strzeżonym. Warunkiem zatem wypłaty odszkodowania ubezpieczeniowego w razie użycia pojazdu bez zgody posiadacza lub kradzieży pojazdu jest to, aby pojazd był zabezpieczony przed kradzieżą. Jeżeli pojazd znajduje się w zamkniętym pomieszczeniu (garażu) zamykanie go na klucz nie jest konieczne. Umieszczenie pojazdu nie zamkniętego na klucz w zamkniętym na kłódkę (czy inny stosowny zamek) garażu daje bowiem nie mniejsze gwarancje bezpieczeństwa niż zamknięcie kluczykiem drzwi pojazdu. Zamykanie zaś drzwi pojazdu na klucz wówczas, gdy pojazd jest umieszczony w garażu utrudnia natomiast niezwłoczne wyprowadzenie samochodu z zagrożonego pożarem lub palącego się już pomieszczenia. Należy dodać, że coraz więcej zakładów ubezpieczeń zastrzega w ogólnych warunkach autocasco, iż warunkiem ubezpieczenia od skutków kradzieży pojazdu jest zainstalowanie w pojeździe dodatkowych zabezpieczeń przed kradzieżą, np. alarmu, urządzenia „odcinającego” dopływ paliwa lub multi lock'u;
Uszkodzenie pojazdu przez osoby trzecie. Przez osoby trzecie należy rozumieć wszelkie - poza posiadaczem pojazdu - osoby, które dopuściły się uszkodzenia pojazdu w sposób zawiniony bądź też nie zawiniony. Do ich kręgu zaliczyć trzeba zarówno osoby, których tożsamość została ustalona, jak i osoby, których tożsamości nie ustalono (i tak jest najczęściej). Jest przy tym obojętne, czy osobą trzecią uszkadzającą pojazd jest pieszy, czy też kierowca innego (najczęściej nie zidentyfikowanego) pojazdu mechanicznego, kierujący wozem konnym itd. Ogólne warunki ubezpieczenia AC niektórych zakładów ubezpieczeń przewidują nadto odszkodowanie ubezpieczeniowe w razie uszkodzenia lub zniszczenia pojazdu w związku z przewozem osób, którym ma być udzielona pomoc lekarska.

Wachlarz zdarzeń, których skutki są obejmowane ochrona ubezpieczeniową w ubezpieczeniu autocasco może być w poszczególnych zakładach bardzo różny. Nadto niektóre zakłady wprowadzają też warianty tego ubezpieczenia, proponując tzw. ograniczony (lub podstawowy) zakres ubezpieczenia bądź też pełny zakres ubezpieczenia. Ograniczonym zakresem ubezpieczenia obejmowane są z reguły ujemne skutki wybranych tylko zdarzeń. Oddzielnie wspomnieć trzeba o wyposażeniu pojazdu. Otóż ubezpieczeniem autocasco, w jego normalnym ujęciu, objęte jest tylko wyposażenie standardowe pojazdu. Zgodnie z ogólnymi warunkami tego ubezpieczenia wszystkich właściwie zakładów ubezpieczeń, nie jest objęte ochrona ubezpieczeniową tzw. dodatkowe wyposażenie pojazdu w postaci np. radia, anteny, głośnika, magnetofonu, kolumn radiowych, pokrowców na siedzenia, bagażnika dachowego itd., które często są montowane lub umieszczane w pojazdach przez ich posiadaczy. Chcąc ubezpieczyć tego typu wyposażenie pojazdu, trzeba zawrzeć z zakładem ubezpieczeń odrębną umowę ubezpieczeniową dotyczącą właśnie takich przedmiotów montowanych czy umieszczanych w pojeździe.

Tabela 1

Zakres ochrony w ramach opcji ubezpieczenia AC

Zakres ochrony	Szkody objęte ochroną	Przyczyny powstałych szkód objęte odpowiedzialnością zakładu ubezpieczeń
Podstawowy	Uszkodzenie, zniszczenie, utrata przedmiotu ubezpieczenia	Działanie siły mechanicznej w odniesieniu do zetknięcia się (zderzenia) pojazdu z innym pojazdem, osobami, przedmiotami, zwierzętami Powódź, zatopienie, huragan lub inne siły przyrody, pożar, wybuch, Działanie czynnika termicznego lub chemicznego Działanie osób trzecich( w tym włamanie) Przewóz osoby, której ma być udzielona pomoc medyczna
Dodatkowy (wymagane jest zainstalowanie stosownych zabezpieczeń antykradzieżowych)	Zabór pojazdu, jego części lub wyposażenia Uszkodzenie pojazdu, jego części lub wyposażenia	Kradzież Zabranie w calu krótkotrwałego użycia
Rozszerzony	Szkody powstałe podczas: jazd wyścigowych, treningowych, użycia pojazdu jako rekwizytu, kierowania pojazdem przeznaczonym do nauki, pojazdy wynajmowane w ramach działalności gospodarczej

Źródło: W. Sułkowska : Ubezpieczenia. Wydawnictwo Akademia Ekonomiczna. Kraków 2007 r., s. 96.

2.2.3 Pojęcie szkody w ubezpieczeniu AC.

W ubezpieczeniu autocasco, podobnie jak w innych ubezpieczeniach majątku istnieje pojecie szkody częściowej i szkody całkowitej. Szkoda częściowa ma miejsce wówczas, gdy koszt przywrócenia pojazdu do stanu sprzed momentu powstania szkody nie przekracza sumy ubezpieczenia, a w sytuacji, gdy wartość pojazdu jest niższa niż suma ubezpieczenia, nie przekracza wartości pojazdu. Jeżeli koszt naprawienia szkody przekracza wartość pojazdu w dniu ustalenia odszkodowania, mamy wówczas do czynienia ze szkodą całkowitą, mimo że pojazd z punktu widzenia technologii naprawy i oczekiwań właściciela kwalifikuje się do naprawy, która przywróci jego właściwości eksploatacyjne. Pojecie „naprawy nieopłacalnej” znajduje z reguły zastosowanie w przypadku pojazdów wieloletnich, w znacznym stopniu zużytych. Wówczas użycie do ich naprawy części nowych (wobec braku innych), w takim stopniu podwyższa koszty naprawy, że mogą one w znacznym stopniu przekroczyć wartość rynkową pojazdu. W takiej sytuacji właściciel pojazdu może liczyć wyłącznie na uzyskanie odszkodowania do wysokości wartości rynkowej pojazdu.

2.2.4 Ustalenie i wypłata odszkodowania.

W razie całkowitego zniszczenia pojazdu albo gdy nie odzyskano pojazdu utraconego w skutek kradzieży lub innych przyczyn, zakład ubezpieczeń, wypłaca odszkodowanie w kwocie równej wartości pojazdu w dniu ustalenia wysokości odszkodowania. Zakłady ubezpieczeń ustalają zwykle tzw. tabele frakcyjne, ustalające zasady obliczania amortyzacji wartości pojazdu w zależności od czasu używania. W razie uszkodzenia pojazdu, zniszczenia lub utraty jego części - wysokość szkody ustala się na podstawie rachunków lub też wyceny ryczałtowej dokonanej przez zakład ubezpieczeń. Wysokość odszkodowania z tego tytułu nie może jednak przekraczać wartości pojazdu w dniu obliczenia odszkodowania. Odszkodowanie obejmuje koszty naprawy pojazdu w zakresie ustalonym w powypadkowej ocenie technicznej, chyba że rozszerzenie zakresu naprawy wynika z konieczności technologicznej bądź użycia zmodernizowanych części lub zespołów. Wycena kosztów naprawy i wymiany części dokonywana jest w dniu ustalania odszkodowania. Wartość pojazdu ustala zakład ubezpieczeń. Wartość ta jest równa różnicy między ceną nowego pojazdu danej marki i typu, wraz z ceną wyposażenia dodatkowego, a kwotą amortyzacji wynikającej z okresu eksploatacji pojazdu, według tzw. tabeli frakcyjnej. Na zlecenie zakładu ubezpieczeń - wartość pojazdu może być określona w trybie indywidualnym, przez rzeczoznawcę, przy uwzględnieniu stanu technicznego pojazdu w chwili wypadku. Najczęściej zakład ubezpieczeń od ustalonej kwoty odszkodowania potrąca udział własny ubezpieczającego określony w taryfie oraz wartość pozostałości. Niezależnie od odszkodowania zakład ubezpieczeń zwraca uzasadnione okolicznościami danego wypadku koszty zapobieżenia zwiększeniu się szkody, zwraca niezbędne i uzasadnione koszty transportu uszkodzonego pojazdu do zakładu naprawczego, pokrywa koszty wynagrodzenia rzeczoznawców powołanych w celu ustalenia okoliczności lub rozmiarów szkody przez zakład ubezpieczeń (lub przez ubezpieczającego, ale za zgoda zakładu ubezpieczeń). Zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o powstaniu szkody. Z chwilą zapłacenia odszkodowania, roszczenia ubezpieczającego wobec osoby odpowiedzialnej za powstanie szkody przechodzą na zakład ubezpieczeń do wysokości wypłaconego odszkodowania. Nie przechodzą na zakład ubezpieczeń roszczenia przeciwko:

osobom, z którymi ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym lub za które ponosi odpowiedzialność,
pracownikowi ubezpieczającego, chyba że wyrządził on szkodę umyślnie, albo gdy szkoda wynikła w czasie użycia pojazdu bez zgody ubezpieczającego.

3. Rynek ubezpieczeń komunikacyjnych w Polsce.

3.1. Struktura składki przypisanej brutto wybranych zakładów ubezpieczeń.

Tabela 2

Struktura składki przypisanej brutto z ubezpieczeń komunikacyjnych pięciu największych zakładów ubezpieczeń w 2002 r.

Zakład ubezpieczeń	Struktura wg. zakładów w %
Zakład ubezpieczeń		Grupa 3	Grupa 10	Ogółem
TU Allianz	4,122	1,160	2,467
Compensa TU S.A	1,532	1,014	1,242
STU Ergo Hestia	6,352	3,159	4,568
PZU S.A	64,102	64,473	64,309
Warta S.A	13,379	10,229	11,618