Wersyfikacja
1) dział teorii literatury obejmujący naukę o budowie rytmicznej wersów (metryka) i strukturze kompozycyjnej utworów poetyckich (strofika).
2) zasady oraz technika tworzenia wierszy.
Metryka, nauka o rytmicznych formach wiersza regularnego, tzw. numerycznej organizacji rytmiczno-ilościowej mowy wiązanej. Tradycyjnie utożsamiana z wersyfikacją.
Wiersz (także: mowa wiązana, oratio vincta) - sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Budowa wiersza
Na budowę wiersza składają się:
liczba strof
liczba wersów w strofie
liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie
rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech )
Rodzaje wierszy
Ze względu na strofikę wyróżniamy wiersz:
stychiczny (ciągły) - zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan Tadeusz
biały - bezrymowy
sylabiczny
jednakowa liczba sylab w każdym wersie
stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
regularne rymy żeńskie
sylabotoniczny
bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
jednakowa liczba sylab w wersie
jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
toniczny - Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
wolny (intonacyjny, zdaniowy);
rym tworzą powtarzające się wersy
długość wersów nie jest jednakowa
intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia)
fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe - białe)
poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
nieregularny - utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy
graficzny - słowa bądź wersy tworzą ilustrację związaną z ruchem w sztuce "arte prowera"; wiersz tworzy: krzyż , słowo, ilustrację, myśl
poezja konkretna - Apollinaire (francuski poeta) nazwał swoje wiersze poezją konkretną; wersy tworzą ilustrację np. wieży Eiffla
carmina figurata - powstał na kanwie zabawy literackiej, rodzaj artystycznej rozrywki, w dobie staropolskiej tuż po zakończeniu antyku; wersy układały się na kształt przedmiotu, zjawiska o którym mówił utwór
gobelinowy - związany z literaturą XX wieku, obrazek kolażowy; Stanisław Czycz wprowadzał znaki graficzne: nuty, pięciolinie, słowo; nie trzeba ich czytać chronologicznie
Trypodia (gr. tripodía - człon trzystopowy) - typ wiersza złożonego z trzech identycznych stóp w każdym wersie.
Jedenastozgłoskowiec - format wiersza sylabicznego, w której w każdym wersie występuje jedenaście sylab. W poezji polskiej średniówka występuje w nim przeważnie po sylabie piątej, bardzo rzadko po czwartej lub szóstej. Jako format wiersza sylabotonicznego przeważnie w postaci bezśredniówkowej.
Powagą zdziwi a świeżością znęca —
Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie,
Że kwiat młodego nie stracił rumieńca,
A razem owoc wnet pełni dorośnie.
Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać
(...)
Twarzą podobna i równa z postawy,
Sercem też całym wydawała męża.
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
Gardząc, twardego imała oręża;
Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku,
W szorstkim, ze skóry niedźwiedziej kirysie...
[Grażyna A.Mickiewicz]
Trzynastozgłoskowiec - format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje trzynaście sylab. W każdym wersie po 7. sylabie występuje średniówka.
Znane dzieła pisane trzynastozgłoskowcem:
Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz
hrabia Aleksander Fredro - Śluby panieńskie (13-zgłoskowiec we fragmentach prezentujących światopogląd postaci)]
Wiersz biały, bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów, rymów, po raz pierwszy pojawił się w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego w pieśni o inc.: “O białoskrzydła, morska pławaczko, / Wychowanico Idy wysokiej”. Kunsztowny, brakuje w nim regularnej powtarzalności, klauzule wyznaczane są przez sygnały intonacji i akcent paraksytoniczny, nawiązując w ten sposób do wiersza antycznego. Wierszem białym pisał swoje satyry K. Opaliński, wykorzystywał go także J. Słowacki np. w Balladynie.
Wiersz sylabiczny, rodzaj wiersza regularnego, w którym podstawę rytmu tworzą: stała liczba sylab w wersie, stały akcent żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: 8-zgłoskowiec, np. Pieśń świętojańska o Sobótce J. Kochanowskiego, 11--zgłoskowiec (5+6), np. Beniowski J. Słowackiego, 13-zgłoskowiec (7+6), np. Wojna chocimska W. Potockiego i Pan Tadeusz A. Mickiewicza.
Wiersz asylabiczny, średniowieczny, najstarszy system wiersza polskiego, w którym liczba sylab w wersie nie była określona, ważnym wyznacznikiem zakończeń wersów (klauzuli) były rymy; wiersz intonacyjno-zdaniowy, w którym podział na wersy przebiegał zgodnie z podziałem na zdania lub na samodzielne jednostki składniowe, wykorzystywał intonację zdaniową, wykluczał przerzutnię.
Wiersz sylabotoniczny, rodzaj wiersza regularnego, w którym podstawę rytmu tworzą: stała liczba sylab oraz stałe miejsce sylab akcentowanych; jednostką rytmu jest stopa, czyli dwie, trzy lub cztery sylaby zgrupowane wokół jednej sylaby akcentowanej; najczęściej stosowane stopy to: jamb, np. Znad ciemnej rzeki Staffa; trochej, np. Jakże ja się uspokoję Wyspiańskiego; amfibrach, np. I oczy… wilgotne Broniewskiego; daktyl (-'--); peon III (---'-), np. Elegia o chłopcu polskim Baczyńskiego. Wiersz sylabotoniczny w liryce jest typowy dla XIX w., obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim stylizowanych pieśniowo, np. w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej.
Rodzaje głównych stóp metrycznych w polskiej wersyfikacji
'
- -
'
- -
'
- - -
'
- - -
'
- - -
'
- - - -
Wiersz toniczny, rodzaj wiersza regularnego, opartego na równej ilości zestrojów akcentowych w każdym wersie, przy równoczesnej zmiennej liczbie sylab oraz różnym rozmieszczeniu akcentów. Wzorem wiersza tonicznego jest młodopolski tomik wierszy Księga ubogich J. Kasprowicza, np. w strofie: “Umiłowanie ty moje! (8 zgł., dwa zestroje akcentowe) / Kształty nieomal dziecięce! (8 zgł., trzy zestroje akcentowe) / Skroń dotąd nie pomarszczona (8 zgł., trzy zestroje akcentowe) / Białe, wąziutkie ręce” (7 zgł., trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy; stosowali wiersz toniczny m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
Na przykład w "Księdze ubogich" Jana Kasprowicza, w strofie:
Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)
Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)
Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)
Białe, wąziutkie ręce (trzy zestroje akcentowe)
Wiersz zdaniowy - typ wiersza, należący do systemu nienumerycznego, zbudowany na zasadzie, że jednostkę budowy wersu stanowi zdanie.
Średniowieczny wiersz intonacyjno-zdaniowy
Wiersz intonacyjno-zdaniowy to najstarszy system wersyfikacyjny w poezji polskiej. Ukształtował się w średniowieczu. Jako system opisała go Maria Dłuska.
W wierszu intonacyjno-zdaniowym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania. W klauzuli wersu występują rymy (czasem też pojawiają się rymy wewnętrzne, choć nie stanowią ogniwa systemu). Ten model wiersza określa polską lirykę średniowieczną.
Na jego bazie powstał sylabizm, który ostatecznie stał się bardziej popularny i w XVI wieku stał się, za sprawą Jana Kochanowskiego kolejnym, drugim, systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej.
Nowożytny wiersz zdaniowy
Na nowo wiersz zdaniowy pojawił się na przełomie XIX i XX wieku i związany był z ruchami awangardowymi. Wiersze oparte na systemie zdaniowym odnajdujemy w dorobku, między innymi, Rilkego, a z poetów polskich: Czechowicza, Peipera, Przybosia, czy Różewicza. Od średniowiecznego wiersza zdaniowego odmiana współczesna różni się tym, że jako osobny wers występuje także równoważnik zdania oraz częste są zdania złożone (każde zdanie składowe w osobnym wersie), które w średniowiecznej odmianie były rzadkością.
Wiersz taki zbliża się do wiersza wolnego jako systemu.
Wiersz wolny, typ wiersza o swobodnej budowie rytmicznej, w którym nie obowiązują żadne schematy.
Wspólne cechy wiersza wolnego to: bezrozmiarowość (zróżnicowana długość wersów), nienumeryczność, brak ustalonych rygorów rytmicznych (rachunku sylab, stóp, zestrojów akcentowych) i nasycenie semantyką. O układzie graficznym i podziale strofy na wersy decyduje poeta (wg jego uznania wers może, ale nie musi pokrywać się ze zdaniem); typowy dla poezji współczesnej, np. J. Przybosia, T. Różewicza, M. Białoszewskiego.
Wiersz obrazkowy, utwór naśladujący kształtem graficznym (literami, znakami interpunkcyjnymi, diakrytycznymi) cechy przedmiotu związanego z treścią tekstu, zaistniał już w poezji antycznej, był obecny w liryce średniowiecza jako carmina figurata, w liryce współczesnej stosowali go m.in. G. Apollinaire, V. Havel (w wierszu Bariera).
Wiersz saturnijski (łac. versus Saturnius) to najstarsza i prawdopodobnie jedyna oryginalnie italska miara wierszowa (metrum). Wszystkie inne klasyczne metra łacińskie pochodzą z Grecji.
Nazwę swą wiersz saturnijski zawdzięcza starożytnemu przekonaniu, iż jest tak stary, że w chwili jego powstania władcą świata był nie Jowisz, ale jeszcze Saturn. Wierszem tym napisano najstarsze poematy łacińskie, jak Odyseję Lucjusza Liwiusza Andronika (przekład z Homera), Bellum Poenicum Newiusza itp. oraz pewną liczbę epigramów, głównie nagrobnych (epitafiów).
Z wierszem saturnijskim zrywa ostatecznie Enniusz wprowadzając na to miejsce heksametr daktyliczny jako wiersz kanoniczny dla epiki. Wyparty z literatury versus Saturnius pozostaje przez pewien czas metrum ludowym, ale w ostatecznym rozrachunku zastępuje go w tej roli senar jambiczny.
Ponieważ wiersz saturnijski wyszedł z użycia stosunkowo wcześnie, a poeci klasyczni, zwłaszcza Horacy, darzyli go niekłamaną odrazą, niewiele przeto się zachowało spisanych w tym metrum linijek. Szczupły materiał badawczy nie pozwala nawet na stwierdzenie z całą pewnością, czy jest to metrum iloczasowe, czy akcentuacyjne.
Starożytni filologowie i gramatycy traktowali wiersz saturnijski jako metrum iloczasowe i starali się za pomocą różnych teorii wyprowadzić go z któregoś ze znanych im metrów greckich. Współcześnie twierdzenia te raczej się odrzuca skłaniając się do opinii, że wiersz saturnijski jest metrum czysto italskim o charakterze akcentuacyjnym (iloczas nie odgrywa w nim żadnej lub prawie żadnej roli).
Przykład z nagrobka Scypiona Barbatusa:
/ / / / | / / /
Subegit omne<m> Loucana<m> | opsidesque abdoucit
Przykład z Newiusza (uważany za "wzorcowy" versus Saturnius):
/ / / / / /
Malum dabunt Metelli // Naevio poetae
Wiersz meliczny to rodzaj wiersza, którego budowa jest ściśle podporządkowana rytmiczności językowej i opiera się na organizacji muzycznej, np: psalm.
Charakteryzuje się:
zharmonizowaniem zdań z frazowaniem muzycznym,
różną sylabicznością wersów ze skłonnością do ich wyrównywania, gdzie liczbę sylab określa liczba nut przypadających na dany segment wiersza, a niestałość sylabiczna wynika ze zmiennej liczby taktów lub rozciągania jednej sylaby na kilka nut,
strofami nieregularnymi o zmiennej liczbie wersów.
Stopa, w wersologii najmniejsza powtarzająca się regularnie cząstka rytmiczna wersu o ustalonej postaci sylabiczno-iloczasowej lub sylabiczno-akcentowej. Zespół kilku sylab odpowiednio uporządkowanych, długich lub krótkich, albo akcentowanych i nieakcentowanych. Wyróżnia się m.in.: amfibrach, anapest, daktyl, jamb, peon I, II, III, IV, trochej. W antycznej wersyfikacji iloczasowej (w literaturze greckiej i łacińskiej) stopami były powtarzające się układy sylab długich i krótkich. W nowożytnej wersyfikacji - dla potrzeb literatury tworzonej w językach pozbawionych zjawiska iloczasu - pojęcie stopy zmodyfikowano, określając nim powtarzające się układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych.
Lista stóp
Legenda: duże S oznacza sylabę długą lub akcentowaną; małe s oznacza sylabę krótką lub nieakcentowaną.
Według liczby mor
Dwumorowa:
pirychej (pirrychej, dybrach): ss
Trzymorowe:
Czteromorowe:
Pięciomorowe:
amfimakr (amfimacer, kretyk): SsS
antybakch (antybakchej, palimbakchej): SSs
bakch (bakchej): sSS
peon pierwszy: Ssss
peon drugi: sSss
peon trzeci: ssSs
peon czwarty: sssS
Sześciomorowe:
antyspast: sSSs
chorijamb: SssS
jonik a maiore: SSss
jonik a minore: ssSS
dyjamb: sSsS
dytrochej (dychorej): SsSs
molos (trymakr): SSS
Siedmiomorowe:
epitryt pierwszy: sSSS
epitryt drugi: SsSS
epitryt trzeci: SSsS
epitryt czwarty: SSSs
Ośmiomorowa:
dyspondej: SSSS
Według ilości sylab
Dwusylabowe:
Trzysylabowe:
amfibrach: sSs
amfimakr (amfimacer, kretyk): SsS
anapest: ssS
antybakch (antybakchej, palimbakchej): SSs
bakch (bakchej): sSS
daktyl: Sss
molos (trymakr): SSS
trybrach: sss
Czterosylabowe:
antyspast: sSSs
chorijamb: SssS
jonik a maiore: SSss
jonik a minore: ssSS
dyjamb: sSsS
dypirychej (tetrabrach, proceleusmatyk): ssss
dyspondej: SSSS
dytrochej (dychorej): SsSs
epitryt pierwszy: sSSS
epitryt drugi: SsSS
epitryt trzeci: SSsS
epitryt czwarty: SSSs
peon pierwszy: Ssss
peon drugi: sSss
peon trzeci: ssSs
peon czwarty: sssS
Amfibrach (greckie amphibrachys - krótki na obu końcach), w metryce antycznej stopa wierszowa złożona z trzech sylab: krótkiej, długiej i krótkiej; w zapisie graficznym [--'-]; amfibrach obecny jest np. w wierszu L. Staffa Deszcz jesienny, Cz. Miłosza Walc.
Po morzach wędrował był kiedyś Farysem,
Pod palmą spoczywał, pod ciemnym cyprysem,
Z modlitwą Araba był w gmachach Khaaba, (...)
(Juliusz Słowacki, Duma o Wacławie Rzewuskim)
Daktyl, stopa trzysylabowa z pierwszą sylabą akcentowaną w wierszu sylabotonicznym, związana z rzadkim w języku polskim proparoksytonicznym porządkiem zestrojeń akcentowym. Daktyl jest podstawową miarą antycznego heksametru i pentametru oraz ich współczesnych odpowiedników. W wierszach polskich odpowiednikiem daktyla jest sekwencja składająca się z jednej sylaby akcentowanej i dwóch nieakcentowanych. W języku polskim stosunkowo niewiele wyrazów to naturalne daktyle (przede wszystkim typu: fizyka, logika oraz chcieliśmy, mieliście, ale także: w ogóle, osiemset, czterokroć), stopę tę częściej tworzy się jako zestrój z enklityką (np. kocham cię) lub dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie wiersza Leśmiana Kochankowie:
Ledwo dziewczyna przyszła z daleka
Peon (gr. paión od paián od Paían (Paión) `epitet Apollina uzdrowiciela') staroż. lit. w poezji antycznej - stopa złożona z trzech sylab krótkich i jednej długiej.
Jamb, w metryce antycznej stopa wierszowa złożona z dwu głosek - krótkiej i długiej (∪ -), które tworzyły metrum jambiczne; w języku polskim rzadkie zestroje akcentowe, np. twój kraj. W wierszach polskich odpowiednikiem jest sekwencja dwóch sylab: nieakcentowanej i akcentowanej. W języku polskim bardzo niewiele wyrazów to naturalne jamby (np. aha), więc stopa ta jest zwykle tworzona jako zestrój z proklityką (np. do snu) lub dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie Monachomachii Krasickiego:
Nie wszystko złoto, co się świeci z góry.
Trochej, stopa w wierszu sylabotonicznym, złożona z dwóch sylab: akcentowanej i nieakcentowanej, zgodnie z występującym powszechnie w języku polskim paroksytonicznym zestrojem akcentowym. Przykładem trocheja może być każdy wyraz dwusylabowy ("wios-na", "drze-wo", "nie-bo"). W wierszach polskich odpowiednikiem jest sekwencja sylab: akcentowanej i nieakcentowanej. W języku polskim występuje bardzo często, każdy dwusylabowy wyraz jest trochejem (np. słownik), łatwo też układać z trochejów wiersze sylabotoniczne, np.
Nie rusz, Andziu, tego kwiatka,
Dytrochej - w wersyfikacji antycznej stopa wierszowa składająca się z czterech sylab: długiej, krótkiej, długiej, krótkiej ( ); podwójny trochej.
Chorijamb, 6-morowe metrum wierszowe. W wierszach występuje w połączeniu z jambami lub obok metrum różnego typu. Chorijamb występuje na początku, w środku lub na końcu wiersza.
Amfimakr (gr. amphímakros, dosł. z obu stron długi) w wersyfikacji iloczasowej to stopa metryczna złożona z trzech sylab: jednej krótkiej między dwiema długimi.
W wierszach polskich jej odpowiednikiem jest sekwencja składająca się z jednej sylaby nieakcentowanej między dwiema akcentowanymi. W polszczyźnie nie ma wyrazów będących naturalnymi amfimakrami, stopa ta występuje też rzadko w metryce polskiej, np.
Nagle - gwizd!
Nagle - świst!
Para - buch!
Koła - w ruch! (Lokomotywa Juliana Tuwima).
Anapest (gr. anápaiston) w metryce iloczasowej to stopa metryczna składająca się z trzech sylab: dwóch krótkich i jednej długiej.
W wierszach polskich odpowiednikiem anapestu jest sekwencja składająca się z dwóch sylab nieakcentowanych i jednej akcentowanej. W polszczyźnie nie ma wyrazów będących naturalnymi anapestami, bardzo nieliczne są też zestroje akcentowe o anapestycznym układzie sylab (np. i do dna), więc stopę tę tworzy się dzięki odpowiedniemu łączeniu wyrazów w szyku zdania, jak w pierwszym wersie wiersza Leśmiana Zielona godzina (I):
Rozechwiały się szumne gałęzi wahadła.
Heksametr, w antycznej metryce poetyckiej wers sześciostopowy, złożony z daktylów lub spondejów oraz trochejów, wg ustalonego schematu. Istnieje także jego polska odmiana (heksametr polski).
Heksametr polski, wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, w którym w miejsce sylab długich i krótkich (tzw. iloczasu) zastosowano regularność polegającą na układzie akcentów, stąd w heksametrze polskim występuje wers sześcioakcentowy, złożony z trochejów (-' -) i daktyli (-' - -). Wzorem tego typu wiersza w literaturze polskiej jest Pieśń Wajdeloty z Konrada Wallenroda A. Mickiewicza (skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki.) oraz Bema pamięci żałobny rapsod C. Norwida (Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz).
Zasada jego budowy polega na tym, że akcent wyrazowy pada na co trzecią (daktyl) lub co drugą (trochej) sylabę wiersza (co imituje odpowiednio stopę daktyliczną i spondeiczną heksametru daktylicznego), przy czym pierwszy akcent musi paść na pierwszą sylabę wersu. Innymi słowy, akcenty muszą paść tam, gdzie w heksametrze klasycznym znajdują się arsy stóp.
Wers, podstawowa jednostka kompozycyjna wiersza, zazwyczaj wyodrębniona graficznie. Także odcinek metryczny w mowie wiązanej.
Rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie).
Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (znaczeniową). W poezji współczesnej rymy mają mniejsze znaczenie niż w tradycyjnej, w wielu zaś jej przejawach zupełnie nie występują.
Rodzaje rymów
żeńskie - posługujące się akcentem paroksytonicznym, nieodłączne od wiersza sylabicznego, np. "woda - uroda"
męskie - oparte na akcencie oksytonicznym, właściwe wierszowi sylabotonicznemu, jak "zew - krew"
daktyliczne - w języku polskim rzadkie, związane z akcentem proparoksytonicznym: "zakochać się - rozszlochać się"
bogate - charakteryzują się nagromadzeniem współbrzmień spółgłoskowych, np. „piąstkom - cząstkom”,
ubogie - nie posiadają wielu współbrzmień, np. „te - swe, mi - śni”,
głębokie - obszar współdźwięczności wychodzi poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej samogłoski; są równocześnie rymami bogatymi, np. „łabędzie - tak będzie”,
dokładne (pełne, ścisłe) - utrzymują pełna identyczność głoskową na obszarze współdźwięczności,
niedokładne (przybliżone) - nie operują identycznością głosek w obrębie obszarów rymowych, np. „domy - mody”,
składane - ich przestrzeń rozciąga się poza granice pojedynczego wyrazu, np. „do dna - chłodna”,
łamane - tworzą ekscentryczny efekt intonacyjno - semantyczny, są stylistycznie sfunkcjonalizowane,
przygodne - pojawiają się sporadycznie, np. „tyleż tędy co wszędy”,
gramatyczne - utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych, np. „spotkałem - uściskałem”,
niegramatyczne - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych, np. „świat cały - bez chwały”,
banalne (oklepane, częstochowskie) - utworzone z wyrazów często zestawianych ze sobą w pozycjach rymowych, tworzą ciąg wyeksploatowanych skojarzeń, np. „dal - żal”,
rzadkie (wyszukane, trudne) - przeciwieństwo rymów banalnych, charakteryzują się niezwykłością doboru wyrazów,
egzotyczne - wprowadzają słowa obce, np. „trytonów - pantalonów”,
homonimiczne - powtarzanie tych samych wyrazów, np. „stokroć - stokroć”,
kalamburowe - ujawniają dwuznaczność wyrazów i więzi znaczeniowe, np. „bogiń - albo giń”,
asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. „plama - trawa”,
konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. „gong - gang”.
Rodzaje układów rymów
końcowe - w zakończeniu wersu
początkowe (inicjalne)
wewnętrzne - obejmujące wyrazy wewnątrz jednego wersu
zewnętrzne - obejmujące wyrazy zewnętrzne jednego wersu
parzyste - dwa kolejne wersy mają tzw. układ AABB
krzyżowe (przeplatane): np. w pierwszym i w trzecim wersie - układ ABAB
okalające - układ ABBA
Rym męski:
Pod względem związku z akcentem - rym, któremu towarzyszy akcent oksytoniczny (przypadający na sylabę końcową wyrazu), np.:
Szła z mlekiem w piersi w zielony sad
Aż ją w olszynie zaskoczył gad.
Skrętami dławił, ująwszy wpół
Od stóp do głowy pieścił i truł.
Bolesław Leśmian, Gad (fragment)
Pod względem przestrzeni rymowej - rym, którego przestrzeń rymowa obejmuje zazwyczaj tylko pół sylaby, np.:
(drg-ań) - (łk-ań)
Rym żeński - rym, któremu towarzyszy akcent paroksytoniczny, np.:
Uśmiechnęła się. Popatrzyła.
Spał jak ciemna w polu mogiła.
Julian Tuwim, Z wierszy o Małgorzacie
Strofa, zwrotka, swoiście zorganizowany zespół wersów w utworze wierszowanym, graficznie wyodrębniony i powtórzony w tym kształcie co najmniej dwa razy. Wywodzi się z muzyczno-pieśniowej tradycji poetyckiej.
Strofę określają: liczba wersów i ich ukształtowanie rytmiczne, układ rymów, rozczłonkowanie składniowo-intonacyjne, powtórzenia i paralelizmy, spójność znaczeniowa. Budowa stroficzna występuje niekiedy w utworach prozatorskich.
Formy strofy wykształciły się m.in. w literaturze antycznej, średniowiecznych hymnach, poezji prowansalskiej. W poezji współczesnej, zwłaszcza w tzw. wierszu wolnym, pojawiają się strofy nieregularne (strofoidy).
Strofa występuje tylko w utworze lirycznym, pełni istotną funkcję w rytmice i intonacji. S. mogą występować w wierszach każdego rodzaju: białym, wolnym, sylabicznym, tonicznym, sylabotonicznym, ale w wierszu wolnym mogą nie mieć charakteru regularnego. Ze względu na liczbę wersów, które wchodzą w skład strofy, dzielimy je na:
inaczej: dwuwiersz; strofa dwuwersowa, o rymach parzystych (AA BB) - najmniejsza istniejąca strofa poetycka. Oba wersy dystychu charakteryzują się zazwyczaj znacznym podobieństwem pod względem składni i treści.
W literaturze polskiej dwuwiersz jest rzadko spotykany jako element utworu stroficznego; częściej pojawia się w formach samodzielnych, zwłaszcza fraszkach i epigramatach.
Tercyna - strofa składająca się z 3 wersów, zwykle 11-zgłoskowych, powiązana rymami ze strofą poprzednią i następną. Użyta przez Dantego w Boskiej Komedii.
Tetrastych - najpopularniejszy typ strofy. Składa się z czterech wersów połączonych rymami (parzystymi, okalającymi lub krzyżowymi). Na przykład:
Jak się nie nudzić? gdy oto nad globem
Milion gwiazd cichych się świeci,
A każda innym jaśnieje sposobem,
A wszystko stoi - i leci...
(C.K. Norwid, Marionetki)
Pentastych - strofa składająca się z 5 wersów
Sekstyna - strofa składająca się z 6 wersów, o układzie rymów: ababcc
Septyna - strofa składająca się z 7 wersów
Oktawa - strofa złożona z 8 wersów, najczęściej o układzie rymów abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja. Tradycyjna strofa epiki renesansowej i barokowej. Oktawa jest jakby przedłużeniem sekstyny.
Kryterium otwartości bądź zamknięcia strof jest: obraz, temat i myśl.
Strofa zamknięta - powstała już w średniowieczu. Stanowi pod jakimś względem wyraźnie zamkniętą całość składniowo intonacyjną. Strofa ta wywołuje wrażenie silnego wyodrębnienia w stosunku do strofy, która po niej następuje.
Strofa otwarta - najpopularniejsza od XIX wieku. W XIX wieku strofy liczyły z reguły 2 lub 3 wersy. Strofa otwarta to taka, która nie stanowi całości intonacyjno-składniowej. Temat nie zostaje wyraźnie zamknięty. Ta strofa (otwarta) łączy się bezpośrednio pod jakimś względem ze strofą, która po niej następuje.
Podział strof pod względem kompozycyjnym:
otwarte
zamknięte
izometryczne - wersy mają ten sam kształt metryczny tzn. tę samą liczbę sylab, ten sam rytm
heterometryczne - poszczególne wersy są układem o różnym rozmiarze (różna liczba sylab)
Decyma (łac. decimus czyli dziesiąty) strofa złożona z dziesięciu wersów o równej ilości sylab, lub z wersów różniących się ilością sylab, ale ułożonych w określonym porządku. Układy rymów mogą być dowolne. Strofa ta charakterystyczna jest dla ody. W literaturze polskiej pojawia się w utworach Kajetana Koźmiana oraz Ludwika Osińskiego.
Oktostych (gr.októs - osiem) - rodzaj wiersza, zbudowanego z czterech dwuwersowych strof lub utwór poetycki złożony z ośmiu wersów, zestawionych zazwyczaj w dystychy.
Cezura, łac. caesura,
1) W literaturze termin metryczny oznaczający międzywyrazowy przedział w wierszu, usytuowany wewnątrz stopy lub metrum (w obrębie długiego wersu). Używany także w wersyfikacji nowożytnej. Odpowiada polskiej średniówce.
Średniówka, wyznaczony przez reguły danego systemu wersyfikacyjnego przedział wewnątrzwersowy, którego postać i umiejscowienie decydują o konturze intonacji w obrębie wersu, np. Kochasz ty dom, / rodzinny dom (M. Konopnicka, Pieśń o domu).
Klauzula - końcowy odcinek wersu w dowolnym wierszu, w którym musi nastąpić spadek lub wzrost ciśnienia intonacji głosowej w strunach głosowych u człowieka. W klauzuli skupiają się czynniki delimitacyjne, czyli takie, które wyodrębniają wers, ustalają jego granicę. Niekiedy w klauzuli występuje rym. Koniec klauzuli niekoniecznie musi być jednoznaczny z końcem (może posiadać morał) zdania (tak jest w średniowiecznym wierszu zdaniowym), gdyż w wierszu może występować przerzutnia.
Aleksandryn, francuski wiersz 12-zgłoskowy, jambiczny, akcentowany na szóstej zgłosce, po której występuje średniówka. Tzw. wiersz heroiczny stosowany w epopejach, tragediach, także w poemacie o Aleksandrze III Wielkim (przeróbka z XII w.) - stąd nazwa.
W języku polskim forma ta jest bardzo rzadka ze względu na trudności w uzyskaniu czystego wersu jambicznego oraz w bardzo nienaturalnie po polsku brzmiącym układzie wersowym z akcentowaną ostatnią sylabą. W tłumaczeniach aleksandryn często oddawany jest innym wersem, zwykle trzynastozgłoskowym o mieszanej stopie, tak na przykład przetłumaczył Jan Andrzej Morsztyn zapisanego aleksandrynem Cyda Corneille'a. Podobnie w trzynastozgłoskowcu ujął Tadeusz Lubelski Klejnoty Baudelaire'a.
Metrum, metr, wzorzec metryczny, w literaturze antycznej jednostka miary złożona zwykle z dwóch stóp. Przy regularnej budowie wersów sylaba, stopa lub zestrój, powtarzające się w poszczególnych wersach, niekiedy przemiennie, tworzące rytm poetyckiej wypowiedzi.
Wzorzec rytmiczny, schemat rytmiczny, zespół elementów językowych powtarzanych w każdym kolejnym wersie lub strofie utworu jako konsekwencja wybranego systemu wersyfikacyjnego.
Składają się nań liczba sylab i zestrojów akcentowych, układ sylab nieakcentowanych i akcentowanych, umiejscowienie średniówki, rodzaj rymu, intonacja. Wzorzec rytmiczny niekiedy utożsamiany jest z metrum.
Izotonizm (greckie isos - równy + tónos - napięcie), w metryce jednakowa liczba akcentów (stóp, zestrojów) w wersach; izotonizm występuje w wierszach sylabotonicznych, np. Rzym J. Słowackiego, i tonicznych, np. Księga ubogich J. Kasprowicza.
Diereza, łacińskie diaeresis, greckie diájresis, termin metryczny oznaczający w metryce starożytnej przedział (przestanek) w wierszu zbiegający się z końcem stopy lub metrum, używany również w wersyfikacji nowożytnej (wiersz sylabotoniczny). Diereza bukoliczna to przestanek po 4. stopie heksametru daktylicznego, stosowany często w gr. aleksandryjskiej poezji bukolicznej (sielanka). Dierezą nazywano ponadto rozłożenie jednej zgłoski (sylaby) na dwie ze względów metrycznych w wierszu.
Iloczas, prozodyjny sposób różnicowania głosek i sylab ze względu na długość ich trwania. Opozycja pomiędzy elementami długimi i krótkimi może służyć różnicowaniu znaczeń wyrazów, a także stanowić podstawę rytmizacji wierszowej (np. w metryce greckiej i łacińskiej.
Prozodia,
1) całość brzmieniowych właściwości mowy, do których należą: akcent, intonacja i iloczas, kształtujące głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi.
2) dyscyplina naukowa badająca te zjawiska z punktu widzenia językoznawczego lub wersologicznego (budowa wiersza, prozy rytmicznej).
Stanca,
1) w poezji prowansalskiej utwór złożony z kilku lub kilkunastu wersów o zamkniętej, zwartej kompozycji.
2) ogólna nazwa strof liczących cztery lub więcej wersów.
3) utwór poetycki o kompozycji wyznaczonej przez stały układ strof.
4) w rosyjskiej poezji utwór złożony z czterowersowych strof jambicznych, połączonych rymami krzyżowymi.
Diareza - pokrywanie się granicy wyrazu z granicą stopy akcentowej. Zdarza się to stosunkowo najczęściej w wierszach sylabotonicznych, amfibrachicznych i trocheicznych.
Kataleksa - w wierszu iloczasowym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby stanowiące część lub całość tezy.
W wierszu sylabotonicznym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane.
Stopa w ten sposób skrócona nazywa się stopą katalektyczną, a metrum, w którym to zjawisko występuje - metrum katalektycznym.
Redukcja katalektyczna dotyczy wyłącznie stóp kończących się tezą (w wierszu iloczasowym) lub sylabami nieakcentowanymi (w metrach akcentuacyjnych): amfibrachu, daktylu, peonu trzeciego i trocheju. Daktyl i jonik a maiore może podlegać, oprócz zwykłej kataleksy, tzw. kataleksie dużej (zwanej też kataleksą podwójną lub brachykataleksą), w wyniku której zredukowane zostają dwie ostatnie sylaby tezy.
W polskim sylabotoniku kataleksa dotyczy najczęściej klauzuli wersu, niekiedy występuje przed średniówką.
Przykład czterostopowca trocheicznego z kataleksą w poezji angielskiej (pierwsze trzy wersy, wytłuszczonym drukiem - sylaby akcentowane):
Through the / forest / have I / gone.
But A- / thenian / found I / none,
On whose / eyes I / might ap- / prove
This flow- / er's force / in stir- / ring love.
(W. Shakespeare, Sen nocy letniej, akt II, scena III, fragment jednego z monologów Puka)
Stopy zakończone sylabą akcentowaną (anapest, jamb) mogą podlegać hiperkataleksie, czyli stopa taka umieszczona w klauzuli wersu lub będąca ostatnim elementem członu wersowego może zostać rozbudowana o jedną sylabę nieakcentowaną.
Jeżeli ostatnia stopa wersu lub członu wersowego jest pełna - mówi się o akataleksie.
Rondo - uklad stroficzny, który narodził się w średniowiecznej poezji francuskiej. Posiada od 8 do 15 wersów, dwa rymy i refren, powtarzający pierwsze słowa utworu dwu- lub trzykrotnie na końcu każdej zwrotki, lecz nierymujący się z resztą wersów. Najczęściej stosowano ronda 13- i 15-wersowe, których wersy rozciągały się na 8 lub 10 sylab.
W poezji polskiej po ten typ strofy sięgał Zenon Przesmycki.
Sestyna (sekstyna, sestina) to forma wiersza powstała w XIII w. w Prowansji, za jej wynalazcę uchodzi trubadur Arnaut Daniel. Zbudowana z sześciu strof sześciowersowych i jednej trzywersowej, kończącej cały utwór (nazywanej envoi bądź tornada). Motywem przewodnim całej sestyny jest sześć wybranych wcześniej wyrazów, które powtarzają się w określonej kolejności na końcach wersów w każdej ze strof. Sestyny pisali m.in. Dante, Petrarka, Luís de Camőes, Rudyard Kipling, Ezra Pound, W. H. Auden, Elizabeth Bishop, Joan Brossa, John Ashbery. Współcześnie w Polsce sestyna pojawia się m.in. u Stanisława Barańczaka, Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Sendeckiego, Adama Wiedemanna.
Kolejność powtarzania wyrazów:
1 zwrotka: ABCDEF
2 zwrotka: FAEBDC
3 zwrotka: CFDABE
4 zwrotka: ECBFAD
5 zwrotka: DEACFB
6 zwrotka: BDFECA
Trójwiersz: bAdFeC
Tornada - ostatnia, trzywersowa zwrotka sestyny o układzie wyrazów AB/CD/EF. Inaczej: envoi.
Strofoida - zespół wersów graficznie wyodrębniony w tekście utworu poetyckiego, odpowiadający jakiejś odrębnej całostce treściowej, nie realizujący jednak żadnego z tradycyjnych wzorców budowy stroficznej. Występuje zwłaszcza w wierszu wolnym.
Triolet - strofa 8-wersowa o dwóch rymach i schemacie rymowym: ABaAabAB, w której wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy.
System wersyfikacyjny - zbiór ogólnych zasad dotyczących budowy wersu, grup wersów i całego wiersza.
W języku polskim wyróżnia się dwie główne grupy systemów wersyfikacyjnych.
Systemy numeryczne
Systemy numeryczne są to systemy, których budowa opiera się na regularnej liczbie jednostek rytmicznych w wersie i strofie jak również na regularnej liczbie mniejszych części budowy w większych (np. wersów w strofie).
W tej grupie wyróżnia się:
tonizm - wiersz toniczny
sylabotonizm - wiersz sylabotoniczny
sylabizm - wiersz sylabiczny
Do wierszy tej grupy zalicza się również różne modyfikacje wyżej wymienionych systemów pod warunkiem, że zachowują zasadę rytmiczności w obrębie jednostki budowy wiersza.
Systemy nienumeryczne
Do systemów nienumerycznych zalicza się wiersze nieposiadające sztywnego wzorca rytmicznego, a oparte na innych regułach. Np. regułach semantycznych, składniowych, brzmieniowych.
System numeryczny wiersza - za wiersze numeryczne uważa się takie, w których występuje ilościowa zgodność stóp, zestrojów akcentowych czy sylab w jednym wersie. W zależności od tego, które z powyższych elementów wykazują zgodność liczebną wyróżniamy trzy rodzaje wiersza numerycznego:
Wiersz sylabiczny - wykazuje liczebną zgodność sylab w wersie
Wiersz toniczny - wykazuje liczebną zgodność zestrojów akcentowych w wersie
Wiersz sylabotoniczny - wykazuje liczebną zgodność stóp
Sylabizm - najstarszy system numeryczny wiersza, wywodzący się ze średniowiecznego wiersza intonacyjno-zdaniowego.
izosylabizm - stała liczba sylab w poszczególnych wersach.
paroksytoniczna klauzula - akcent pada na przedostatnią zgłoskę w wyrazie kończącym wers.
średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe.
paroksytoniczna średniówka - akcent pada na przedostatnią zgłoskę w wyrazie przedśredniówkowym.
W poezji polskiej sylabizm to drugi chronologicznie system wersyfikacyjny po średniowiecznym wierszu intonacyjno-zdaniowym. Bliska izosylabizmu jest poezja Biernata z Lublina, reprezentując sylabizm względny. Dojrzałą postać wiersza sylabicznego ukształtował Jan Kochanowski, u którego występuje średniówka w środku wersu oraz rym żeński w klauzuli wersu. Od renesansu po oświecenie sylabizm jest głównym systemem wiersza polskiego. W okresie romantyzmu na materiale sylabizmu ukształtuje się sylabotonizm jako trzeci chronologicznie system wiersza polskiego.
Najpopularniejsze rozmiary wersu w wierszach sylabicznych to: trzynastozgłoskowiec (częsty w epice) i ośmiozgłoskowiec.
Sylabotonizm - system numeryczny wiersza oparty na zgodności liczby oraz układu sylab akcentowanych i nieakcentowanych w odpowiadających sobie wersach. Wywodzi się z antyku, związany jest z pieśnią. Rozmiar wersu nie powinien przekraczać sześciu stóp. Często w wierszu sylabotonicznym występuje akcent poboczny, utworzony przez rytm, zawsze średniówka, nigdy przerzutnia. W zależności od rodzaju stóp tworzących wers wyróżnia się rodzaje wierszy sylabotonicznych, najczęściej występują: ośmiozgłoskowce (tworzone przez trochej), dwunastozgłoskowce (tworzone przez jamb) oraz dziesięciozgłoskowce i siedmiozgłoskowce (tworzone przez anapest). Rodzaj wykorzystanej stopy wpływa na nastrój wiersza: amfibrach występuje w utworach monotonnych, trochej w utworach żywych, często związanych z tańcem i ruchem. Rygoryzm wiersza sylabotonicznego rozluźnił w poezji polskiej Tuwim, który wprowadził średniówkę wewnątrz stopy.
Tonizm - system numeryczny wiersza, który charakteryzuje się występowaniem tej samej liczby zestrojów akcentowych (sylab pod jednym akcentem) w jednym wersie. W poezji polskiej tonizm pojawił się w Księdze ubogich Kasprowicza, często używa go Kazimiera Iłłakowiczówna. W wierszu tonicznym może występować przerzutnia, bardzo ważny jest rym w klauzuli. Tonizm może być łączony w wierszu z sylabizmem, tak pisał między innymi Broniewski. W tonizmie najczęściej występują wiersze sześcio- i trzynastoakcentowe.
AKCENTY
Akcent paroksytoniczny lub paroksyton (gr. paroksytonos) to akcent, który pada na przedostatnią sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego. Jest to najczęściej występujący rodzaj akcentu w prozodii polskiej.
Przykłady
Oto kilka przykładów:
wyraz dwusylabowy, akcent na przedostatnią sylabę: akcent,
wyraz trzysylabowy, akcent na przedostatnią sylabę: akcencik,
wyraz czterosylabowy, akcent na przedostatnią sylabę: akcentowy.
Akcent oksytoniczny lub oksyton (gr. oksytonos - przenikliwy, o wysokim dźwięku) to akcent, który pada na ostatnią sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego. W języku polskim występuje w wyrazach jednosylabowych, np. blask, rój; w wyrazach z przedrostkiem anty-, np. antyfilm, antygen; skrótach, np. AP, AON, niektóre wyrazy i wyrażenia pochodzenia francuskiego, np. aperitif, à propos (ale już nie apanaż).
Ciekawe przykłady
do cna
eks-żon
Akcent proparoksytoniczny lub proparoksyton (gr. proparoksytonos), zwany także akcentem daktylicznym, to akcent, który pada na trzecią od końca sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego. W języku polskim występuje
w wyrazach zapożyczonych z łaciny, np. muzyka, grafika,
lub w formach przypuszczających, np. widziałabym, zgubiłbym,
lub liczebnikach od 400 do 900, np. czte-ry-sta, o-siem-set.
zwykle również akcentujemy na trzeciej sylabie od końca wyrazy: rzeczpospolita, ogółem, w ogóle, szczegóły, okolica.
W języku polskim istnieją nieliczne wyrazy, w których akcent pada na czwartą sylabę od końca. Dotyczy to form 1. i 2. osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. us-ta-wi-li-byś-my, ką-pa-li-byś-cie. Ten sposób akcentowania również jest uzasadniony ruchomością cząstek: -byśmy, -byście.
Pojawienie się akcentu w tym miejscu wynika z tego, że cząstki -byśmy, -byście są traktowane przez nasz umysł jako oddzielne, samoistne elementy. W zasadzie często przy wymawianiu otrzymują one swój własny akcent.
