Państwo a społeczeństwo
Spór o istotę państwa
Państwo jest kategorią społeczną, istotnym elementem społeczeństwa, złożonym zjawiskiem społecznym. Jednak w poglądach na państwo istnieje fundamentalna rozbieżność, która sięga czasów antycznych.
Pierwsze stanowisko wywodzące się od Platona głosi, że państwo jest samoistnym bytem związanym z ideą dobra, która wciela się niejako w stosunki społeczne. Ta myśl, że społeczeństwo jest wytworem państwa, że jest ono dobiciem doskonałego państwa, w różnych wersjach przewija się przez historię myśli filozoficzno- prawnej aż do czasów nowożytnych. Hegel w swych filozoficznych rozważaniach o państwie głosił także apoteozę państwa i twierdził, że społeczeństwo jest tworem państwa, które samo jest ucieleśnieniem ducha obiektywnego.
Drugie stanowisko zapoczątkował Marks. Choć sam początkowo był heglistą, należał bowiem do tzw. grupy młodoheglowskiej, reprezentuje pogląd przeciwny twierdząc, że państwo jest wytworem społeczeństwa. Zdaniem Marksa państwo powstało na określonym etapie rozwoju społeczeństwa związanym z jego podziałem na antagonistyczne klasy społeczne. Twierdzenie, że państwo jest tworem społeczeństwa aktualnie dominuje w doktrynie polityczno- prawnej.
Czołowy krytyk marksizmu Popper twierdzi, że reżimy totalitarne swoje źródło ideologiczne mają w poglądach Platona i jego koncepcji apoteozy państwa. Twierdzi także, że Marks, który był na drodze do przezwyciężenia takiego sposobu myślenia o państwie, nie wyzwolił się od wpływów filozofii Hegla. Popper uznawał pogląd Platona i jego różne interpretacje za niezwykle groźne, ponieważ sprowadzają one zawsze niebezpieczeństwo narzucenia społeczeństwu różnych utopijnych idei. Uczynił to współcześnie faszyzm oraz komunizm doprowadzając do „upaństwowienia” jednostki oraz społeczeństwa.
Społeczeństwo, więź społeczna, grupa społeczna, organizacja - charakterystyka pojęć
Nie każdy zbiór ludzi tworzy społeczeństwo. Jeżeli wyróżnimy ludzi o pewnych jednakowych cechach (np. fizycznych), to nie tworzą oni społeczeństwa, bo mogą nie być z sobą w żadnych kontaktach. Jest to tylko zbiór logiczny. Współczesne społeczeństwa to osiadłe społeczeństwa terytorialne. Samo jednak zgromadzenie ludzi na określonym terytorium nie konstytuuje społeczeństwa. Tworzy się ono wtedy, gdy między ludźmi powstają więzy i względnie trwały układ stosunków społecznych oraz komunikacji społecznej.
Społeczeństwo jest zróżnicowane wewnętrznie i składa się z różnych, mniej lub bardziej zwartych, grup społecznych, które są zorganizowane lub niezorganizowane. Przez grupę społeczną rozumie się formę zbiorowości ludzkiej, którą łączą stosunki społeczne, czyli więź społeczna określonego rodzaju. We współczesnej socjologii odróżnia się tzw. więzi osobiste (całościowe) i więzi nieosobiste (cząstkowe). Więzi osobiste charakteryzują się tym, że ludzie kontaktują się „twarzą w twarz”, znają się nawzajem. Ten typ więzi charakteryzuje małe grupy (rodzina, grupa towarzyska). Więzi nieosobowe charakteryzują duże grupy społeczne, w których ludzie nie znają się nawzajem, ale są powiązani zależnościami, wartościami, które wspólnie uznają, np. religią, językiem. W społeczeństwie dominują więzi nieosobowe.
Podział grupowy nie jest zamknięty. Ta sama jednostka może należeć do wielu różnych grup społecznych i może w życiu społecznym pełnić różne role.
Istotną cechą współczesnych społeczeństw jest to, że grupy społeczne, które w nich funkcjonują są grupami otwartymi. W tym właśnie przejawia się pluralizm dzisiejszych społeczeństw. W społeczeństwach otwartych istnieje możliwość wielopozycyjności jednej osoby, przechodzenia z jednej grupy do innej.
Społeczeństwa są nie tylko wewnętrznie zróżnicowane, ale także ustrukturalizowane, co oznacza, że istnieją nie tylko powiązania między jednostkami, ale także więzi pomiędzy grupami społecznymi. Trwały układ stosunków między grupami społecznymi określa się mianem struktury społecznej.
Następną istotną cechą społeczeństwa jest to, że stosunki między ludźmi podlegają formalizacji. Najogólniej formalizacja polega na kształtowaniu się pewnych trwałych wzorców postępowania oraz określonych procedur działania. W doktrynie prawniczej często mówi się o instytucjach społecznych. Rodzina jest instytucją społeczną wyróżnianą i gwarantowaną przez prawo. Ale prawo wyróżniając rodzinę, związek małżeński jako instytucję społeczną, nie formalizuje jej funkcjonowania. Nie określa dokładnie, na czym polegają wzajemne obowiązki między małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi. Prawo rodzinne reguluje te stosunki w sposób bardzo ogólny. Reszta kształtuje się w sposób spontaniczny i działają tutaj zwyczaje, obyczaje, moralność.
Formalizacja wiąże się z organizacją, co nie oznacza, że terminów tych można używać zamiennie. Organizacja polega na tym, że ludzie współdziałają ze sobą po to, by zrealizować założone przez siebie cele. Dawno wykryty „efekt organizacyjny” polega na tym, że ludzie, którzy podzielą między siebie pracę i ją zorganizują, osiągają znacznie większe rezultaty. Jest to podstawową przyczyną organizowania się ludzi. W zorganizowanej grupie następuje podział ról i funkcji.
Państwo należy do kategorii zjawisk organizacyjnych. Termin „organizacja” jest w socjologii oraz teorii organizacji używany w trzech podstawowych znaczeniach. Wyróżnia się rzeczowe, atrybutowe oraz czynnościowe znaczenie terminu „organizacja”. W znaczeniu rzeczowym mówi się o organizacji jako rzeczy, która została zorganizowana. Taką organizacją jest np. partia polityczna. W znaczeniu atrybutowym termin „organizacja” oznacza zespół cech charakteryzujących zachowanie się ludzi w grupie społecznej- są oni zorganizowani albo niezorganizowani. W znaczeniu czynnościowym termin „organizacja” dotyczy działań organizacyjnych, a więc zachowań ludzi zmierzających do ich zorganizowania się.
Najważniejszy jest rzeczowy sens organizacji. W tym znaczeniu każda organizacja ma swój aspekt personalny, przestrzenny oraz czasowy. Przynależność do organizacji może być oparta na członkostwie, ale może być też następstwem urodzenia się na określonym terytorium. Każda organizacja funkcjonuje w przestrzeni i czasie. W społeczeństwie funkcjonuje wiele różnych organizacji. Jednak społeczeństwo, żeby działać musi być zorganizowane jako całość. Taką globalną organizacją społeczeństwa jest współczesne państwo. Obejmuje całość społeczeństwa ze wszystkimi jego organizacjami. Jest organizacją organizacji.
3.Definicja państwa
Od tysiącleci, zwłaszcza w kulturze europejskiej, próbowano zdefiniować państwo. Podejmowano wysiłki konstruowania definicji nominalnych, tzn. podających sens terminu państwo oraz definicji realnych, tzn. podających cechy państwa jako realnego bytu organizacyjnego.
Rozpoczynając ustalenia od strony nominalnej należy podkreślić, że współczesna doktryna polityczno- prawna wskazuje, iż termin państwo pojawił się dopiero w wieku XVI, a więc znacznie później niż typ organizacji, którą oznacza. Współczesne znaczenie terminu „państwo” pozostaje w wyraźnym związku z włoskim terminem „lo stato”, które w okresie renesansu wprowadził Niccolo Machiavelli. W naukach historycznych zajmujących się państwem i prawem niektórzy autorzy kwestionują prawidłowość posługiwania się terminem „państwo” na oznaczenie organizacji istniejących w Europie przed ukształtowaniem się monarchii stanowych. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że funkcjonowanie państw w różnych epokach historycznych związane było z bardzo różnymi strukturami. Wymienić tu należy rzymskie i greckie państwa- miasta, Egipt faraonów, cesarskie Chiny, średniowieczne włoskie republiki miejskie, ruskie księstwa dzielnicowe, współczesne państwa europejskie, Stany Zjednoczone Ameryki, czy współczesne emiraty arabskie. W znaczeniu współczesnym termin „państwo” jest więc różny od znaczenia historycznego, poza cechą związaną z władzą sprawowaną nad określonym terytorium. Nominalne znaczenie terminu „państwo” uległo więc zmianie.
Współcześnie wyróżnia się trzy podstawowe znaczenia terminu państwo. Po pierwsze, mówi się o państwie identyfikując je z suwerenną władzą wykonywaną na określonym terytorium. Po drugie, oznacza się terminem „państwo” zorganizowany aparat państwowy. Po trzecie, używa się terminu „państwo” na oznaczenie globalnej organizacji społeczeństwa.
Realne definicje państwa mają charakter wartościujący oraz deskryptywny. Definicje wartościujące są nieobojętne moralnie, aksjologicznie. Już Arystoteles definiował państwo jako związek ludzi wolnych, którzy organizują się razem, aby realizować godne życie. Wyraźny jest element wartościowania- państwo jest organizacją, która ma na celu realizację wspólnego dobra obywateli. W okresie średniowiecza także definiowano państwo w sposób wartościujący. Odwoływano się do wartości dobra, sprawiedliwości. Św. Augustyn mówił, że państwo nie może istnieć bez sprawiedliwości. W czasach starożytności oraz średniowiecza dominuje tendencja do wartościującego ujmowania i definiowania państwa. Ale pojawiają się też próby definiowania państwa w sposób niewartościujący (deskryptywny).
Deskryptywne definicje państwa mają dwie wersje. Jedne ujmują społeczeństwo i państwo w kategoriach konfliktu, drugie są związane z integracyjną wizją społeczeństwa i państwa. Te pierwsze formułowali już sofiści, którzy definiowali państwo jako zorganizowany przymus. Państwo w tych definicjach było stroną konfliktu. Do tych tradycji sięga Marks. Definicje te nie charakteryzowały państwa przez żadne ideały sprawiedliwości oraz dobra, a wskazywały, że państwo służy temu, by pewnym grupom społecznym zapewnić uprzywilejowaną pozycję w dostępie do władzy. Drugi rodzaj definicji zaznacza się silnie w dziewiętnastowiecznej myśli o państwie. Jellinek, niemiecki prawnik konstytucjonalista sformułował trójelementową definicję państwa. Zgodnie z nią państwo jest organizacją, którą charakteryzuje suwerenna władza, terytorium oraz ludność. Definicja ta nie eksponuje faktu, że suwerenna władza dysponuje przymusem państwowym. Zakłada się w niej milcząco, że stosowanie przymusu związane jest z integracyjną rolą państwa. Definicja ta sformułowała pewien paradygmat charakteryzowania państwa, zwany paradygmatem Jellinka. Szczególnie ważną rolę paradygmat ten odgrywa w prawie międzynarodowym, dając podstawy do odróżniania państw od innych organizacji.
4. Państwo jako organizacja społeczna
W życiu państwowym szczególnie ważną rolę odgrywa grupa społeczna, zwana narodem. Lamentowicz określając atrybuty tej zbiorowości społecznej wymienia takie jej cechy, jak:
trwała wspólnota losów,
więź gospodarcza,
język i kultura,
świadomość polityczna.
Podmiotem władzy we współczesnych państwach demokratycznych jest lud- naród w rozumieniu anglosaskim i francuskim (anglo- amerykańskie „the people” i francuskie „le peuple” oznacza bycie obywatelem danego państwa, bez względu na więzi etniczne, językowe i historyczne). Zasada suwerenności ludu wiąże się z prawem każdego narodu do samostanowienia, do zorganizowania się w samodzielne państwo. Zasada ta jest wyrażana w prawie konstytucyjnym oraz prawie międzynarodowym. Prawo samostanowienia narodów i koncepcja państwa narodowego polega na uznaniu prawa mniejszości narodowych do ich autonomii administracyjnej oraz kulturalnej. Autonomia terytorialno- administracyjna wyraża się w samodzielności administracyjnej terytorium, na którym mieszka mniejszość narodowa, pod warunkiem, że członkowie tej narodowości mają tylko jedno obywatelstwo i są gotowi do lojalnego wypełniania obowiązków obywatelskich wobec państwa, którego są członkami. Autonomia kulturalna polega na zagwarantowaniu odrębności tradycji kulturowej (języka, religii). Obydwie formuły autonomii chroniącej prawa mniejszości są zbudowane tak, aby były zgodne z zasadą suwerenności i terytorialnej integralności państwa oraz z demokratyczną zasadą większości.
Współczesne demokratyczne i republikańskie koncepcje państwa zakładają priorytet ludu- narodu nad państwem. Państwo działa w ramach społeczeństwa, a społeczeństwo „posługuje się” państwem, by osiągnąć cele zbiorowe, do których jest niezbędna zorganizowana władza publiczna. Społeczeństwo nie jest jednak całością wolną od podziałów i różnic. Społeczeństwa były i są rodzajem zbiorowości, która składa się z klas i warstw, grup naturalnych i celowych, formalnych i nieformalnych, z rozmaitych narodów i ras. Im bardziej rozwinięte społeczeństwo, tym bardziej różnorodne cele i funkcje wyodrębniają się w społecznym podziale pracy. Wielość i złożoność ról pogłębia społeczne zróżnicowanie.
Pojęcie klasy społecznej szczególną doniosłość zyskało we współczesnej myśli polityczno- prawnej poprzez prace Marksa i jego polemisty Webera. Zgodnie z teorią marksowską, klasa społeczna to wielka grupa ludzi, którą charakteryzuje określony stosunek do:
własności środków produkcji,
sposobu dysponowania i zarządzania własnością,
rodzaju i wielkości dochodu.
Ekonomiczny podział klasowy ma- zdaniem Marksa- także znaczenie polityczne i kulturowe. Klasy ekonomiczne uprzywilejowane to jednocześnie klasy panujące politycznie, mające ułatwiony dostęp do pozycji w grupie rządzącej państwem i mające największy wpływ na świadomość społeczną, bowiem ich idee polityczne są przedstawiane jako godne poparcia.
Warstwą społeczną nazywa się grupę ludzi, która zajmuje pozycję pośrednią w stosunku do podziału klasowego. Warstwy tworzą ludzie o różnych poziomach wykształcenia i pozycji społecznej, różnych poziomach dochodów, co nie oznacza, że jedni panują nad drugimi. Co więcej, zróżnicowanie warstwowe nie oznacza stałego podziału ról w społeczeństwie; producent jest też konsumentem tego, czego nie wytwarza. Społeczeństwo nowoczesne jest więc zróżnicowane, bo różne są funkcje i role pełnione przez ludzi w ramach społecznego podziału pracy w organizacji państwowej.
5. Władza publiczna
Władza w znaczeniu podmiotowym jest utożsamiana z podmiotem, który może skutecznie wydawać polecenia innym podmiotom.
Władza w znaczeniu relacjonalnym przejawia się w stosunkach społecznych, w których jeden podmiot może kierować zachowaniem innego podmiotu, a podmiot podporządkowany jest gotów realizować władcze polecenia.
Władza w znaczeniu procesualnym oznacza władcze procesy decyzyjne, a jej czytelnym przykładem jest złożone postępowanie realizujące władzę ustawodawczą czy sądowniczą w państwie.
Władza publiczna charakteryzuje duże grupy społeczne, mające charakter wspólnotowy, gdzie więzi między ludźmi mają charakter formalny, a więc bezosobowy, a dobra społecznie pożądane są ograniczone. Władza wyznacza sposób podejmowania decyzji wiążących strony co do podziału lub ochrony dóbr, które są lub mogą się stać przedmiotem konfliktu, ponieważ zasoby tych dóbr są ograniczone. Są to nie tylko dobra materialne, ale także takie dobra, jak np. bezpieczeństwo, wiedza, dostęp do informacji. Podmioty podejmujące decyzje władcze nazywa się rządzącymi, podmioty, które decyzjom tym muszą się podporządkować- rządzonymi.
Władza polityczna jest szczególnym rodzajem władzy publicznej. Obejmuje ona stosunki oraz procesy rozstrzygania o interesach dużych grup społecznych.
Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy publicznej oraz politycznej. Charakteryzuje ją zdolność do kierowania społeczeństwem znajdującym się w granicach terytorium, w ostateczności poprzez stosowanie przymusu.
Władza legalna jest w państwie władzą prawomocną, czyli uprawnioną zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym. Normy prawne wyznaczają podmioty uprawnione do sprawowania władzy, rozstrzygają o legalności sukcesji władzy, a także o legalności sposobu sprawowania władzy.
Legitymizacja polega na społecznej akceptacji władzy.
Weber, socjolog i filozof z przełomu XIX i XXw. wyróżnił trzy idealne typy legitymizacji:
tradycyjną,
charyzmatyczną,
legalną.
Legitymizacja tradycyjna opiera się na powszechnym przekonaniu o słuszności władzy wynikającym z utrwalonego zwyczaju, wierzeń, odwiecznych reguł. Władza może być oparta na sukcesji.
Legitymizacja charyzmatyczna wynika z powszechnego przekonania o szczególnych przymiotach osób sprawujących władzę. Władza nie podlega sukcesji, ponieważ związana jest z określonym podmiotem i jego nadzwyczajnymi właściwościami.
Legitymizacja legalna opiera się na autorytecie norm prawnych, a osobiste talenty i właściwości osób sprawujących władzę mają znaczenie drugorzędne.
Weber uważał, że władza we współczesnych zracjonalizowanych państwach powinna być głównie legitymizowana legalnie.
6. Terytorium
Terytorium jest przestrzenią wielowymiarową, bowiem obejmuje obszar lądowy, morski, powietrzny. Stąd też granice terytorium państwowego muszą być ustalone w stosunku do państw sąsiednich, morza otwartego, jak również w górę, w stosunku do przestrzeni kosmicznej, która stanowi rzecz powszechnego użytku oraz w głąb.
W doktrynie prawniczej termin „granica państwowa” jest różnie rozumiany. Klasyczna nominalna definicja tego terminu uznaje granicę za linię, na której kończy się władza państwowa lub linię oddzielającą dwa terytoria.
Granice państwowe są z zasady kształtowane w drodze umów międzynarodowych, zwłaszcza granice lądowe, które uwzględniają czynnik ludnościowy (etnograficzny), geograficzny, gospodarczy.
Ogólne zasady ukształtowania konkretnej granicy wyznacza traktat międzynarodowy i nazywa się to technicznym określeniem granicy. Po sprecyzowaniu biegu granicy następuje delimitacja granicy, czyli jej szczegółowy opis zawarty w akcie prawa międzynarodowego. Kolejnym etapem jest demarkacja polegająca na szczegółowym wytyczeniu granic w terenie, oznakowaniu i naniesieniu znaków na mapę.
Terytorium lądowe obejmuje obszar ziemi wraz z rzekami i jeziorami. W doktrynie prawa międzynarodowego wyróżnia się rzeki narodowe, rzeki wspólne oraz rzeki międzynarodowe. Rzekami narodowymi nazywa się te, które w całym swym biegu nie wykraczają poza terytorium jednego państwa. Rzekami wspólnymi są te, które przedzielają lub przecinają różne państwa i są przez nie zarządzane na narodowych odcinkach. Rzekami międzynarodowymi nazywa się te, które przedzielają lub przecinają różne państwa, a są zarządzane przez organizacje międzynarodowe.
Obszar państwa obejmuje także morskie wody wewnętrzne. Są to wody, które znajdują się po stronie linii podstawowej, która jest końcową granicą morskich wód wewnętrznych i początkową granicą morza terytorialnego.
Do morskich wód wewnętrznych zalicza się zatoki, porty morskie i kanały morskie.
W znaczeniu geograficznym zatoką nazywa się część morza lub oceanu, który wcina się w ląd.
Portem morskim prawnicy nazywają miejsca, do których zawijają statki morskie i które są wykorzystywane dla międzynarodowego handlu.
Zasadniczym problemem prawnego statusu portów morskich jest dostęp do nich, który współcześnie kształtowany jest zasadą otwartego dostępu. Wykonywanie jurysdykcji w stosunku do statków oraz znajdujących się na nich osób i ładunków jest związane z dwoma systemami regulacji: angielskim i francuskim. System angielski zakłada właściwość prawa i organów państwa bandery statków, natomiast system francuski podleganie prawu i organom państwa nadbrzeżnego.
Kanały morskie są to sztuczne drogi wodne, które łączą pełne morze. W odróżnieniu od innych kategorii morskich wód wewnętrznych prawo do żeglugi na nich mają także statki oraz okręty państw, które znajdują się w stanie wojny z państwem nadbrzeżnym ( co w praktyce nie zawsze było respektowane).
Zwierzchnictwo terytorialne państwa nadbrzeżnego obejmuje morze terytorialne, obszar powietrzny nad morzem terytorialnym oraz jego dno. Granicą państwa nadbrzeżnego jest zewnętrzna granica morza terytorialnego. Współcześnie uznaje się, że każde państwo ma prawo do ustanawiania szerokości morza terytorialnego, tak by nie przekraczała ona 12 mil od linii podstawowej.
Ograniczeniem suwerenności państwa nad morzem terytorialnym jest prawo nieszkodliwego przepływu, ukształtowane na przełomie XVII i XVIII w. W związku z nieszkodliwym przepływem państwo nadbrzeżne ustanawia ustawy oraz akty wykonawcze regulujące bezpieczeństwo ruchu na morzu terytorialnym, ochronę oznakowania szlaków morskich, a także zapobiega naruszaniu obowiązujących w tych państwach przepisów celnych, sanitarnych i migracyjnych.
Obszar państwa obejmuje także przestrzeń powietrzną nad terytorium lądowym i wodnym, co uzasadnia się tym, że jest ona nierozerwalnie przyległa. Respektowanie zasady suwerenności w przestrzeni powietrznej usankcjonowano podczas I wojny światowej, kiedy państwa neutralne wysunęły roszczenia nienaruszalności ich granic powietrznych, a państwa wojujące roszczenia te uznały. Konsekwencją zasady suwerenności państwa nad przestrzenią powietrzną jest prawo do decydowania o otwarciu lub zamknięciu swego terytorium dla lotów i przewozów międzynarodowych oraz określenie, na jakich warunkach mogą się one odbywać.
7. Ludność
Termin „ludność” oznacza ogół osób fizycznych, które znajdują się na terytorium podlegającym zwierzchnictwu państwa. W doktrynie prawniczej do podstawowych kategorii ludności zalicza się: obywateli, cudzoziemców, bezpaństwowców.
Obywatelstwo jest stosunkiem prawnym łączącym jednostkę z państwem, z którego wynikają następstwa prawne określone w prawie wewnętrznym danego państwa oraz w prawie międzynarodowym, a także prawa i obowiązki wspólne wszystkim osobom mającym obywatelstwo określonego państwa.
Nabycie obywatelstwa reguluje prawo wewnętrzne każdego państwa, co jest uprawnieniem chronionym normami prawa międzynarodowego.
W prawie wewnętrznym obywatelstwo jest regulowane w aktach normatywnych o różnej mocy prawnej. Najczęściej występują rozwiązania przyjęte w Polsce, polegające na tym, że konstytucja ustanawia podstawowe zasady odnoszące się do obywatelstwa, a potem są one rozwijane i konkretyzowane przez normy ustawy zwykłej.
Współczesna doktryna prawnicza wyróżnia wiele sposobów nabycia obywatelstwa, które są przyjmowane w ustawodawstwie współczesnym państw. Są to: urodzenie, opcja, naturalizacja, odzyskanie obywatelstwa z mocy prawa.
Nabycie obywatelstwa przez urodzenie jest związane z dwiema zasadami, a mianowicie: ius soli (prawo ziemi) oraz ius sanguinis (prawo krwi). Zasada ius soli oznacza, że dziecko nabywa obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się urodziło, bez względu na obywatelstwo rodziców. Zasada ta jest realizowana w państwach kontynentu amerykańskiego. Zasada ius sanguinis oznacza, że dziecko nabywa obywatelstwo rodziców, bez względu na to czy urodziło się w kraju rodziców, czy za granicą. Ta zasada jest realizowana w ustawodawstwie wewnętrznym państw europejskich.
W doktrynie prawniczej podkreśla się, że ustawodawstwo wewnętrzne państw współczesnych nie powinno stosować jako wyłącznej jednej z zasad, bowiem może to powodować pozytywny lub negatywnych zbieg ustaw o obywatelstwie. Negatywny zbieg ustaw ma miejsce wówczas, gdy jednostka jest pozbawiona jakiegokolwiek obywatelstwa na skutek tego, że państwo, którego obywatelami są rodzice dziecka, realizuje zasadę ius soli, a państwo, na którego terytorium urodziło się dziecko z obcych obywateli- wyłącznie zasadę ius sanguinis. Również dziecko bezpaństwowców, gdy w ustawodawstwie wewnętrznym jako wyłączna jest przyjmowana zasada ius sanguinis nie nabywa żadnego obywatelstwa, gdy urodzi się na terytorium tego państwa. Pozytywny zbieg ustaw powstaje wtedy, gdy państwo urodzenia stosuje w ustawodawstwie zasadę ius soli, a państwo, którego obywatelstwo posiadają rodzice- ius sanguinis. Konwencja haska z 1930r. reguluje problem kolizji norm prawa wewnętrznego przewidując, że osoby
z podwójnym lub wielorakim obywatelstwem mogą dokonać jego wyboru.
Opcja czyli wybór obywatelstwa jest kolejnym sposobem nabycia obywatelstwa. Instytucja opcji odnosi się do kobiet w sytuacji, gdy poprzez małżeństwo automatycznie nabywają obywatelstwo męża nie tracąc posiadanego, a także obejmuje osoby, o których obywatelstwie zadecydowali rodzice. W praktyce międzynarodowej opcję stosowano także w związku ze zmianami terytorialnymi, określając umowami dwustronnymi lub prawem wewnętrznym warunki zmiany obywatelstwa.
Naturalizacja jest sposobem nabycia obywatelstwa, który umożliwia nabycie obywatelstwa drugiego państwa przez osoby, które je już posiadają. Naturalizacja najczęściej następuje na wniosek zainteresowanego podmiotu, w związku z małżeństwem, przysposobieniem, mianowaniem na urzędnika służby państwowej.
Utrata obywatelstwa związana jest z trzema konstrukcjami prawnymi. Po pierwsze, decyzja o rezygnacji z obywatelstwa należy do jednostki i jej skutki są wiążące dla państwa; po drugie, decyzja o pozbawieniu obywatelstwa należy do państwa i odpowiednie jego organy podejmują ją w ramach swych prawnie wyznaczonych kompetencji; po trzecie, decyzję o utracie obywatelstwa może podjąć zarówno jednostka, jak i organ państwa po spełnieniu warunków okreslonych obowiązującym prawem.
Cudzoziemcy są drugą grupą, a raczej zbiorowością ludzi przebywających na terytorium każdego państwa. Są to osoby fizyczne nie posiadające obywatelstwa państwa, na obszarze którego przebywają. W szerokim znaczeniu cudzoziemiec to „nieobywatel państwa”. W węższym znaczeniu cudzoziemcem jest obywatel innego państwa. Zasady i warunki, na jakich cudzoziemcy są wpuszczani na terytorium państwa ustala samo państwo, ale są też one kształtowane przyjętymi przez państwo zobowiązaniami międzynarodowymi (tzw. reżim cudzoziemców). Wjazd cudzoziemca na terytorium innego państwa wymaga posiadania paszportu oraz wizy. Paszport jest dokumentem stwierdzającym tożsamość i przynależność państwową posiadacza. Wiza jest dokumentem stwierdzającym zgodę na wjazd na terytorium państwa, które wydaje wizę.
Ustawodawstwo wewnętrzne oraz umowy międzynarodowe wykształciły trzy podstawowe reżimy traktowania cudzoziemców, które w doktrynie prawniczej nazywa się: klauzulą narodową, klauzulą specjalnego traktowania, klauzulą największego uprzywilejowania.
Klauzula narodowa zrównuje cudzoziemców z własnymi obywatelami. Jest ona przyjęta przez kraje należące do Unii Europejskiej.
Klauzula specjalnego traktowania przyznaje cudzoziemcom tylko niektóre z praw, a skorzystanie z innych wymaga spełnienia warunków określonych prawem wewnętrznym (np. wykonywania określonych zawodów).
Klauzula największego uprzywilejowania polega na przyznaniu cudzoziemcom z danego kraju takich samych praw, jakie mają lub jakie będą kiedykolwiek posiadać obywatele państwa trzeciego.
Bezpaństwowcy (apatrydzi) są kategorią obejmującą osoby fizyczne nie posiadające obywatelstwa żadnego państwa. Dla osób tych sytuacja braku obywatelstwa jest bardzo niekorzystna, gdyż znajdując się w państwie pobytu podlegają jego władzy, nie korzystają natomiast z opieki dyplomatycznej żadnego państwa. Często więc w praktyce polityczno- prawnej podlegają gorszemu traktowaniu, np. stosuje się wobec nich deportacje. Przyczyny bezpaństwowości najczęściej wynikają z negatywnego zbiegu ustaw o obywatelstwie, które obowiązują w różnych państwach; utraty obywatelstwa jednego państwa i nienabycia go w państwie pobytu; radykalnych zmian terytorialnych i politycznych wywołanych wojnami.
Prawo międzynarodowe stara się zapobiegać oraz łagodzić skutki bezpaństwowości regulując ich status (konwencja z 28 września 1954r.). Istotną rolę pełni także organ Wysokiego Komisarza do Spraw Uchodźców oraz ustawodawstwo krajowe, które często traktuje bezpaństwowców jak obywateli.
Podstawową zasadą prawną uchodźców jest zakaz wydalania uchodźcy do kraju, który opuścił. W ostatnich latach zasada ta nie jest respektowana, np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Republice federalnej Niemiec. Uchodźcy w podróżach zagranicznych posługują się tzw. „paszportem nansenowskim”.
8. Suwerenność
Zwierzchnictwo terytorialne i niezależność państwa jest w językach nowożytnych określana terminem „suwerenność”.
Zaproponowana przez L. Ehrlicha nominalna definicja, która brzmi „suwerenność państwa, to po pierwsze- jego samowładność, czyli prawna niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych i po drugie- całowładność, czyli kompetencja normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa”, dobrze oddaje istotę wyjaśnianego terminu.
Suwerenność zewnętrzna dotyczy stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego stosunki te powinny być kształtowane na zasadzie równości, wolności oraz wzajemności.
Suwerenność wewnętrzna dotyczy stosunków z innymi organizacjami działającymi wewnątrz państwa. Zgodnie z zasadą suwerenności wewnętrznej w zakresie tych stosunków państwo jest władzą najwyższą. Suwerenność ta wyraża się niezależnością organów państwowych od partii politycznych, grup nacisku, związków wyznaniowych etc. Polega na niepodważalności, ostateczności i samodzielności decyzyjnej organów państwowych.
Wykonywanie suwerenności polega na samodzielnym kształtowaniu stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi na zasadzie wolności, równości oraz niezależności, czego wyrazem są wiążące państwa, a więc ratyfikowane przez parlamenty umowy międzynarodowe. W ich następstwie państwa dobrowolnie przyjmują obowiązki w stosunku do innych państw.
Ograniczenie suwerenności zewnętrznej polega na pozbawieniu państwa samodzielności jako podmiotu stosunków międzynarodowych (np. okupacja, kolonia, protektorat).
Pozbawienie suwerenności polega na aneksji czyli na całkowitym przejściu całego terytorium pod panowanie innego państwa, lub pod panowanie kilku państw (disembratio).
9. Przymusowy charakter państwa
Państwo jest organizacją przymusową, co przejawia się w tym, że:
przynależność do państwa nie jest dobrowolna,
państwo posługuje się przymusem oraz ma monopol na stosowanie przymusu fizycznego.
Przymus fizyczny polega na stosowaniu różnych środków ograniczających wolność jednostki. Jest zmonopolizowany przez państwo, które nie godzi się na to, aby dobrowolne związki obywateli, czy poszczególni ludzie stosowali przymus fizyczny. Monopol na przymus fizyczny jest kontrolowany przez prawo, ma charakter jawny i dający się przewidzieć. Państwo aktywnie zwalcza fizyczny przymus, który nie opiera się na autorytecie państwa (np. zwalcza gangi posługujące się przemocą fizyczną), a także stara się ograniczyć jego stosowanie przez własny aparat.
We współczesnych demokratycznych państwach przymus fizyczny jest stosowany jako kara za naruszenie prawa (np. kara więzienia) oraz jako środek zabezpieczający w przypadkach podejrzenia naruszenia normy (np. areszt tymczasowy), a także w sytuacjach zagrażających bezpieczeństwu jednostek oraz całego społeczeństwa. W państwie istnieje aparat jawnie stosujący przymus fizyczny wewnątrz państwa (np. policja, która używa siły fizycznej) oraz w stosunkach zewnętrznych (wojsko).
Przymus ekonomiczny (gospodarczy) polega na zastosowaniu różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty gospodarcze możliwości wyboru określonych zachowań (np. swobodnego wywozu pieniędzy poza granice państwa).
Przymus psychologiczny jest formą, której rozmiary mogą być bardzo rozległe, np. istnienie monopolu państwa w przekazie informacji (cenzura państwowa), ale nawet w liberalno- demokratycznych systemach państwo nie rezygnuje całkowicie z jego stosowania.
10. Aparat państwowy
Państwo jest organizacją, która działa poprzez aparat państwowy, czyli zespół organizacyjnie i funkcjonalnie powiązanych organów państwowych oraz obsługujących je urzędów państwowych.
Organem państwowym jest osoba lub grupa osób, których działania na podstawie obowiązujących norm prawnych są przypisywane państwu. Znane są różne klasyfikacje organów państwowych. Oparte są one na następujących kryteriach:
liczby osób tworzących dany organ (jednoosobowe, kolegialne),
kompetencji terytorialnej (organy centralne, lokalne),
trybu powoływania organów ( organy z wyboru, nominacji, kooptacji),
rodzaju ich kompetencji (organy prawodawcze, wykonawcze, sądowe, kontrolne).
Urząd to struktura pomocnicza organu państwowego, w ramach której podmioty organizacyjnie z nią powiązane wykonują działania związane z przygotowaniem decyzji i realizacją decyzji organu.
Organizacyjne powiązanie organów państwowych wraz z obsługującymi je urzędami oparte jest na zasadach ogólnych oraz ustrojowych. Do organizacyjnych zasad ogólnych aparatu państwowego zalicza się : hierarchiczną budowę aparatu państwowego oraz resortowy podział pracy w ramach aparatu państwowego. Do zasad ustrojowych natomiast zalicza się:
zasadę trójpodziału władzy,
zasadę jednolitości władzy państwowej.
Zasada trójpodziału władzy ma swe źródło w doktrynie Monteskiusza. Monteskiusz twierdził, że istnieją trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Według Monteskiusza winny one być rozdzielone w imię istnienia wolności obywateli, jeśli bowiem chociaż dwie władze połączy się w jednym ręku, to rodzi się tyrania. Te trzy władze mają się wzajemnie hamować, co w efekcie winno gwarantować wolność obywateli. Władza sądownicza nie pretenduje do odgrywania poważniejszej roli w bieżącej polityce państwa. Natomiast ciągła walka o prymat toczy się pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą. Obecnie w zależności od tego, która z tych władz zdobywa przewagę, mamy do czynienia z systemem prezydenckim, który charakteryzuje się przewagą władzy wykonawczej lub z systemem parlamentarno- gabinetowym, gdzie dominuje władza ustawodawcza. Istnieje także forma mieszana w postaci systemu zwanego konwentem lub dyrektoriatem.
Zasada jednolitości władzy państwowej ma swoje doktrynalne źródło w koncepcji Rousseau oraz w praktyce ustrojowej jakobińskich republikanów francuskich. Zgodnie z założeniami projektu konstytucji jakobińskiej z 1793r. cała władza miała należeć do Komuny- ciała przedstawicielskiego mającego uprawnienia ustawodawcze, powoływanego w wyborach powszechnych na jednoroczną kadencję.
Idea jednolitości władzy była realizowana także po przyjęciu władzy przez bolszewików, a zasady ustrojowe nowego aparatu państwowego sformułował Lenin. Po drugiej wojnie światowej zasada jednolitości władzy stała się ustrojową zasadą aparatów państw Europy Wschodniej, które znalazły się w tzw. bloku państw socjalistycznych. Zasada ta jednak nie była realizowana, ze względu na brak wewnętrznej suwerenności organów przedstawicielskich.
W doktrynie mówi się o umiarkowanej wersji zasady jednolitości władzy państwowej. Jej przykładem są rozwiązania organizacyjne aparatu państwowego w Polsce pod rządami konstytucji z 23 kwietnia 1935r. Na czele państwa stał prezydent i w jego osobie skupiać się miała jednolita i niepodzielna władza państwowa. Pozostającymi pod zwierzchnictwem prezydenta organami były: Rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, Sądy, Kontrola Państwowa.
Współcześnie powszechnie uznaje się, że zasada trójpodziału władz stwarza solidniejszy fundament dla liberalno- demokratycznej formy rządów, jakkolwiek forma i zakres praktycznego jej urzeczywistnienia jest różny.
11. Geneza państwa
Teoria teistyczna wiąże powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej, a jej modyfikacją jest koncepcja św. Tomasza z Akwinu, który od Boga wywodzi samą zasadę władzy państwowej. Państwo traktuje już jako „dzieło ludzkie”.
Teoria patriarchalna zakłada, ze państwo wywodzi się ze struktury rodowej opartej na więzach krwi.
Teoria patrymonialna wywodzi powstanie państwa z władztwa ziemskiego (dominium), nad którym sprawowana była władza publiczna (imperium).
Teoria podboju i przemocy wiąże powstanie państwa z walkami zbiorowości etnicznych i podbojem, który stał się podstawą podziału na rządzących i rządzonych. Państwo jako efekt podboju utrwalało podporządkowanie podbitej zbiorowości i formalizowało struktury podziału na rządzących i rządzonych.
Teoria umowy społecznej wyjaśnia powstanie państwa zawarciem umowy między członkami społeczeństwa bądź między władzą a społeczeństwem.
Marksowska teoria podziału klasowego wywodzi genezę państwa z rozpadu wspólnoty rodowo- plemiennej na antagonistyczne klasy, co było długim procesem, w którym podstawowe znaczenie miało powstanie prywatnej własności środków produkcji oraz społeczny podział pracy. Przewaga ekonomiczna właścicieli środków produkcji pozwoliła zdobyć monopol na rządzenie, co doprowadziło do stworzenia państwa jako organizacji politycznej.
Przedstawione koncepcje pochodzenia państwa prezentują różne podejścia. Heteronomiczne podejście zakłada, że powstanie państwa jako organizacji społeczeństwa było następstwem czynników zewnętrznych (np. teoria teistyczna). Autonomiczne ujęcie zakłada, że źródłem powstania państwa jest samo społeczeństwo i jego rozwój (np. teoria umowy społecznej).
12. Forma państwa
W znaczeniu wąskim forma państwa jest utożsamiana z formą rządów.
W znaczeniu szerokim forma państwa jest nie tylko utożsamiana z formą rządów, ale także ze strukturą prawną państwa oraz reżimem politycznym, czyli stylem rządzenia.
13. Forma rządów
Do podstawowych zasad demokracji liberalnej zalicza się: zasadę suwerenności narodu, zasadę pluralizmu, zasadę konstytucjonalizmu, zasadę podziału władz oraz zasadę moralnej i religijnej neutralności państwa.
Zasada suwerenności narodu. Zasada ta jest realizowana przez powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory parlamentarne oraz wybory do samorządów terytorialnych.
Zasada pluralizmu ma wymiar polityczny oraz kulturowy. Pełny i jawny pluralizm polityczny charakteryzuje państwa, w których:
legalnie istnieją przynajmniej dwie partie;
partie mają różną tożsamość ideową, co wyraża się w ich politycznych programach;
partie są autonomiczne wobec władz państwowych;
partie swobodnie konkurują o poparcie wyborców a wynikiem jest instytucjonalizacja ról, polegająca na tym, że jedne rządzą w państwie, a inne pełnią rolę opozycji parlamentarnej.
Pełny pluralizm polityczny jest związany z tzw. prawami i wolnościami obywatelskimi, które zapewniają:
prawo wyboru idei i opinii,
prawo wyboru organizacji politycznej, do której można należeć lub z nią się identyfikować,
prawo wyboru zakresu i form aktywności politycznej.
Pluralizm kulturowy wyraża się w uznaniu swobody głoszonych idei, przekonań moralnych i religijnych.
Zasada konstytucjonalizmu ogranicza władzę państwową oraz daje ochronę prawom i wolnościom obywatelskim, w tym także dla prawa własności, które uznaje się za podstawę wolnościowego porządku prawnego.
Zasada podziału władz jest traktowana jako instytucjonalna przeszkoda w procesie oligarchizacji i monopolizacji władzy. Ma ona poprzez wyznaczenie „granic” władzy i mechanizmów wzajemnej kontroli zapobiegać nadużyciom władzy i ograniczaniu praw obywatelskich.
Zasada moralnej i religijnej neutralności państwa oznacza, że władza państwowa nie wyróżnia żadnych przekonań moralnych ani wierzeń religijnych, nawet jeśli są one wyrażane i popierane przez większość obywateli.
PARLAMENTARNO- GABINETOWĄ FORMĘ RZĄDÓW charakteryzują następujące instytucjonalne atrybuty:
parlament powoływany jest w wyborach powszechnych;
parlament, przy udziale głowy państwa, kreuje rząd, który jest centralnym organem władzy wykonawczej;
kompetencje głowy państwa oraz szefa rządu są wyraźnie oddzielone;
kompetencje głowy państwa są skromne i ograniczają się do reprezentowania państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, a niekiedy umożliwiają podejmowanie działań arbitrażowych w sporach między organami władzy państwowej;
egzekutywie przysługuje prawo rozwiązania parlamentu w czasie trwania kadencji, połączone z obowiązkiem natychmiastowego rozpisania wyborów;
egzekutywie przysługuje prawo uczestnictwa w procesach ustawodawczych, realizowane przez bezpośrednie inicjatywy ustawodawcze;
rząd jako całość oraz poszczególni ministrowie podlegają politycznej odpowiedzialności przed parlamentem i mogą być odwołani przed upływem kadencji na podstawie parlamentarnego votum nieufności.
Kolebką parlamentarno- gabinetowej formy rządów jest Wielka Brytania i na tle późniejszych rozwiązań europejskich charakteryzuje się ona pewną specyfiką. Wyraża się to tym, że pojęcie rządu oraz gabinetu nie jest identyczne. Zwyczajem politycznym w Wielkiej Brytanii jest powoływanie przez premiera tzw. gabinetu, czyli węższego niż rząd organu składającego się z ministrów i szefów urzędów centralnych. Pozycja członka rządu, który wchodzi w skład gabinetu jest silniejsza, ponieważ zależy od osobistej oceny premiera, co niewątpliwie sprzyja lojalności politycznej członków gabinetu, i przekłada się na wewnętrzną spoistość gabinetu. Pozycja rządu oraz premiera jest bardzo silna. Stąd korzystanie z instrumentów parlamentarnej kontroli nad władzą wykonawczą są w systemie brytyjskim faktycznie ograniczone. Powoduje to stabilność rządów.
System parlamentarno- gabinetowy funkcjonujący w innych europejskich i pozaeuropejskich krajach charakteryzuje się dominującą pozycją parlamentu. Gdy działa wiele relatywnie silnych, lecz ostro zwalczających się partii politycznych, prowadzi to często do uchwalenia przez parlament votum nieufności wobec rządu. Niestabilność rządów jest zjawiskiem silnie zaznaczającym swoją obecność w parlamentarno- gabinetowej formie rządów.
Kanclerską formę rządów charakteryzują następujące atrybuty:
szersze kompetencje kanclerza jako szefa rządu, w porównaniu do kompetencji premierów w klasycznej formie parlamentarno- gabinetowej. Kanclerz osobiście kieruje Federalnym Urzędem Kanclerskim, który planuje i organizuje pracę wszystkich resortów, dzięki czemu kanclerz może kontrolować pracę każdego z ministrów. Kanclerz kieruje też wywiadem oraz Urzędem Prasy i Informacji;
na wniosek kanclerza prezydent dokonuje formalnej nominacji ministrów. Decyzje te nie wymagają zatwierdzenia przez parlament;
konstruktywne votum nieufności- odwołanie kanclerza wymaga jednoczesnego przedstawienia kandydatury nowego kanclerza, co powoduje, że jest on w trakcie trwania kadencji prawie nieusuwalny przez parlament. W ten sposób zapewnia się stabilność rządu.
Ustrój V Republiki Francuskiej jest także modyfikacją parlamentarno- gabinetowej formy rządów. Charakteryzują go następujące atrybuty:
prezydent powoływany jest w wyborach powszechnych i politycznie nie odpowiada przed parlamentem;
prezydent pełni funkcję nie tylko głowy państwa, najwyższego dowódcy wojskowego, ale de facto jest też szefem rządu, mimo, że istnieje organ premiera. Skład rządu jest ustalany bowiem w porozumieniu z prezydentem, a także odpowiedzialność premiera, rządu i poszczególnych ministrów jest podwójna- odpowiadają oni przed parlamentem oraz prezydentem;
rząd ma ogólną kompetencję prawodawczą, a parlament tworzy prawo w materii wyraźnie dla niego zastrzeżonej w konstytucji.
PREZYDENCKA FORMA RZĄDÓW. Charakteryzują ją następujące atrybuty:
parlament powoływany jest w wyborach powszechnych;
prezydent powoływany w wyborach powszechnych pełni funkcję głowy państwa, szefa rządu oraz zwierzchnika sił zbrojnych;
prezydent jest politycznie niezależny od parlamentu, który nie może żądać ustąpienia prezydenta, ani odwołać mianowanych przez niego sekretarzy stanu;
prezydent nie ma uprawnień do uczestnictwa w procesie ustawodawczym. Inicjatywy prawodawcze formułowane w corocznych orędziach o stanie państwa mogą być zgłaszane przez parlamentarzystów reprezentujących prezydencką partię polityczną;
prezydent ma prawo veta zawieszającego ustawodawcze decyzje parlamentu. Odrzucenie veta wymaga kwalifikowanej większości głosów obydwu izb parlamentu;
prezydent odpowiada przed parlamentem za naruszenie konstytucji oraz ustaw.
System prezydencki został wykształcony w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i współcześnie pozycja prezydenta ma tam charakter dominujący, mimo, że celem twórców Konstytucji było raczej zachowanie równowagi władz. Nie oznacza to, że rola Kongresu została zmarginalizowana. Przeciwnie, Kongres, a zwłaszcza Senat, zachował silną pozycję i jest ważnym centrum władczych decyzji. Świadczą o tym m.in. wyjątkowo duże uprawnienia Kongresu w zakresie tworzenia budżetu i kontroli jego wykonania, konstytucyjnie zastrzeżone prawo wypowiadania wojny. Od 1973r. wymagana jest zgoda Kongresu na wysłanie wojsk za granicę. Także procedura ratyfikacji ważniejszych umów międzynarodowych wymaga zgody Kongresu przed podpisaniem ich przez prezydenta. Te ograniczenia uprawnień prezydenta nie przywracają jednak równowagi w stosunkach między parlamentem a prezydentem. Są to jednak ważne instrumenty wzajemnego hamowania się władz.
Próby przeniesienia systemu prezydenckiego, który funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych do innych państw nie są udanymi kopiami. Prezydencka forma rządów w wielu krajach Ameryki Łacińskiej, a zwłaszcza w Afryce, została wykorzystana do budowania dyktatur.
FORMA KONWENTU, czyli rządów zgromadzenia funkcjonująca w Szwajcarii charakteryzuje się następującymi atrybutami:
parlament federalny powoływany jest w wyborach powszechnych;
rząd, czyli siedmioosobowa Rada Związkowa działa pod przewodnictwem prezydenta, jako komisja wykonawcza parlamentu związkowego;
funkcję prezydenta pełni rotacyjnie, co roku jeden z siedmiu członków rządu, wybierany przez parlament;
brak wyodrębnionych kompetencji prezydenta;
brak instytucji votum nieufności wobec rządu;
zakaz rozwiązywania parlamentu przez egzekutywę;
szerokie i częste wykorzystywanie w procesach tworzenia prawa ustawodawczej inicjatywy ludowej oraz instytucji referendum.
Funkcjonowanie rządów zgromadzenia wymaga harmonijnego współdziałania partii politycznych od razu po wyborach. Gdy trzeba formować rząd, partyjną konkurencję zastępuje współdziałanie. W rządzie reprezentowane są bowiem, na zasadzie proporcjonalności, wszystkie znaczące partie polityczne dysponujące mandatami w parlamencie federalnym. Duża autonomia kantonów i gmin składających się na federację szwajcarską powoduje jednocześnie, że uprawnienia rządu federalnego i prezydenta są ograniczone w porównaniu do uprawnień tych organów w parlamentarno- gabinetowej formie rządów.
14. Struktura prawna państwa
Struktura prawna państwa oznacza terytorialną budowę państwa, relacje między organami centralnymi oraz lokalnymi, a także stopień centralizacji oraz decentralizacji władzy w ramach aparatu państwowego. Tradycyjnie ze względu na strukturę prawną państwa wyróżnia się:
państwa unitarne,
federacje (państwa związkowe),
konfederacje (związki państw).
PAŃSTWO UNITARNE charakteryzuje się tym, że żaden z obszarów państwa stanowiący jednostki podziału terytorialnego nie jest wyposażony w atrybut suwerenności. Podział terytorialny państwa jest uwarunkowany nie tylko względami prakseologicznymi związanymi ze skutecznością zarządzania państwem, ale także racjami historycznymi, geograficznymi, ekonomicznymi, a niekiedy również politycznymi. W Europie przykładem państw unitarnych jest: Francja, Polska, Holandia, Szwecja, Finlandia, Grecja, Portugalia.
FEDERACJA charakteryzuje się tym, że jednostki terytorialne mają własne władze prawodawcze, wykonawcze, sądownicze. Zakres samodzielności członków federacji wyznacza konstytucja państwa związkowego, określająca zakres władczych uprawnień federacji wobec swych członków. Niezwykle silne atrybuty federalizmu cechują Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W Europie przykładem federacji jest Republika Federalna Niemiec.
KONFEDERACJA, czyli luźny związek państw obejmuje państwa suwerenne, które w jednej lub kilku dziedzinach zrzekły się samodzielnego wykonywania suwerenności na rzecz organów wspólnotowych. Historyczną formą jest unia personalna, czyli związek państw wynikający z posiadania jednej głowy państwa, natomiast unia realna jest formą, która przetrwała do współczesności i przeżywa okres renesansu. Polega na posiadaniu wspólnych atrybutów państwowości- organów władzy prawodawczej, sądowniczej, wojska i jej przykładem jest Unia Europejska posiadająca wspólnotowy parlament, władze sądownicze.
Centralizacja charakteryzuje się ograniczeniem, a nawet wyeliminowaniem samorządów ze sprawowania władzy publicznej w państwie; wyłącznie organy państwowe usytuowane na wyższych szczeblach hierarchii w aparacie państwowym podejmują władcze decyzje.
Decentralizacja charakteryzuje się szerokim udziałem samorządów w sprawowaniu władzy publicznej w państwie; organy państwowe usytuowane na niższych szczeblach hierarchii w aparacie państwowym podejmują władcze decyzje.
Koncentracja polega na faktycznym skupieniu uprawnień władczych przez podmioty dysponujące dużą „siła władzy”.
Dekoncentracja polega na faktycznym przekazywaniu uprawnień decyzyjnych, ale na tej zasadzie, że podmiot przekazujący może w każdej chwili przejąć przekazaną sprawę i sam podjąć decyzję.
15. Reżim polityczny
REŻIM DEMOKRATYCZNY ma wymiar prawno- ustrojowy oraz społeczno- ekonomiczny. Prawno- ustrojowy wymiar demokracji wyznaczają następujące zasady:
zasada, że naród- suweren jest reprezentowany przez parlament powoływany w drodze wolnych wyborów, który jest organem najwyższym, bądź organem zajmującym pozycję kontrolującą w systemie podzielonej władzy państwowej;
zasada państwa prawnego, czyli rządów prawa;
zasada równości wobec prawa wszystkich obywateli;
zasada konstytucyjnie ujętych praw jednostki wobec państwa, a zwłaszcza wolności osobistej, wolności słowa, stowarzyszeń, zgromadzeń;
zasada decentralizacji władzy państwowej, której przejawem jest udział samorządów w jej wykonaniu.
Demokracja w wymiarze prawno- ustrojowym jest często identyfikowana z wielopartyjnym, a przynajmniej dwupartyjnym parlamentaryzmem.
W systemie demokratycznym decyzje parlamentarne zapadają na podstawie stanowiska większości, ale kompromisowo uwzględnia się w nich również opinie mniejszości.
Społeczno- ekonomiczny wymiar demokracji związany jest z kształtowaniem warunków realnej partycypacji wszystkich grup społecznych w życiu politycznym.
REŻIM AUTOKRATYCZNY charakteryzują następujące atrybuty:
zakres wolności i praw człowieka oraz obywatela jest wyznaczony wąsko, a często wolności te realnie w ogóle nie istnieją;
władza państwowa należy do jednostek lub grup, które nie podlegają społecznej kontroli;
brak lub ograniczenie wolnych wyborów jako instytucjonalnej formy objęcia władzy w państwie;
przymus państwowy nie jest wyraźnie ograniczony prawem.
Charakteryzując reżim autokratyczny należy podkreślić, że nie ma w nim instytucji przedstawicielskich, albo mają one czysto fasadowy charakter. Faktycznie rządzi określona partia polityczna, policja, wojsko.
REŻIM TOTALITARNY charakteryzują następujące atrybuty:
istnienie jednej partii o charakterze wodzowskim, która jest partią rządzącą i pełni rolę kierowniczego ośrodka w państwie;
zniesienie wszelkiej autonomii jednostki oraz społeczeństwa wobec państwa;
zniesienie wszelkich instytucjonalnych przejawów pluralizmu, zwłaszcza w sferze polityki;
masowa indoktrynacja propagandowa odwołująca się do uznanej przez partię doktryny;
etatystyczny nadzór a nawet totalne upaństwowienie gospodarki.
Reżim totalitarny jest w literaturze z zakresu teorii państwa oraz teorii polityki traktowany bądź jako odmiana reżimu autokratycznego, bądź jako odrębny typ. To ostatnie stanowisko prezentują głównie Arend i Aron, uznani badacze totalitaryzmu. Zgodni są co do tego, że specyfika reżimu totalitarnego wyraża się stosunkiem państwa do jednostki oraz społeczeństwa, bowiem wszystko tam jest państwem, i nic przeciwko państwu. Totalne upaństwowienie pozbawia więc jednostki i społeczeństwo jakiejkolwiek autonomii wobec władzy. Istotą reżimu totalitarnego jest również fuzja aparatu partyjnego z państwowym.
16. Przedmiotowa typologia funkcji państwa
W ramach podejścia przedmiotowego wyróżnia się cztery podstawowe typy funkcji państwa.
Funkcja zewnętrzna obejmuje przedmiotowo wszystkie działania podejmowane w państwie, które wiążą się z ochroną suwerenności zewnętrznej oraz jej wykonywaniem. Zalicza się do niej działania realizujące politykę zagraniczną, politykę obronną, utrzymywanie odpowiedniego aparatu wykonawczego, a więc wojska, służb dyplomatycznych.
Funkcja wewnętrzna obejmuje bardzo zróżnicowane przedmiotowo działania, bowiem bezsporne jest, że współczesne państwo jest odpowiedzialne za wzrost gospodarczy, właściwy poziom zatrudnienia, ochronę zdrowia i zabezpieczenia socjalne, stabilne prawo, zwalczanie przestępczości, ochronę środowiska. Sposób realizowania funkcji wewnętrznej wywołuje spory, które głównie dotyczą roli państwa w gospodarce.
KONCEPCJA PAŃSTWA „NOCNEGO STRÓŻA”, sformułowana przez klasyczną myśl liberalną na przełomie XIX i XX w., jest wizją państwa minimalnie ingerującego zarówno w „grę rynkową” opartą na wolnej konkurencji, jak też w spontaniczne procesy społeczne. W wykonywaniu funkcji wewnętrznej rola państwa ograniczać się ma do obowiązków stróża, który chroni własność prywatną, bezpieczeństwo osobiste obywateli oraz bezpieczeństwo państwa. Państwo nie powinno ingerować w wolność umów na rynku kapitałów i towarów, a także na rynku pracy. Spencer twórca filozofii liberalizmu XIX w. Twierdził nawet, że państwo nie powinno także prowadzić żadnej polityki edukacyjnej. Nakładanie przez państwo obowiązku szkolnego i finansowanie szkolnictwa jest naruszeniem zasady wolności.
W praktyce politycznej nigdy nie został zrealizowany normatywny „wzór” państwa „nocnego stróża”. Koncepcja państwa „nocnego stróża” jest więc ideałem, który do dzisiaj funkcjonuje jako atrakcyjny model państwa, którego celem jest zabezpieczenie maksymalnego zakresu wolności jednostki oraz zapewnienie minimum ładu i porządku.
KONCEPCJA PAŃSTWA REGULOWANEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ
Wspólną cechą różnych wariantów koncepcji państwa regulowanej gospodarki rynkowej jest zgoda co do tego, że państwo powinno:
dokonywać redystrybucji dóbr i szans;
kształtować reguły stosunków gospodarczych z zagranicą;
chronić rolnictwo poprzez dotacje państwowe;
utrzymywać zdolność gospodarki do wzrostu oraz zapobiegać głębokim kryzysom koniunktury gospodarczej;
regulować procesy gospodarcze wszędzie tam, gdzie rynkowe reguły są zagrożeniem dla dobrobytu społecznego;
regulować stosunki na rynku pracy, zapobiegając masowemu bezrobociu poprzez tworzenie nowych miejsc pracy oraz możliwości zmiany kwalifikacji dla osób poszukujących pracy.
Współczesne państwa w swej praktyce polityczno- prawnej są w większości państwami regulowanej gospodarki rynkowej. Są to państwa interwencjonistyczne, gdzie zakres interwencjonizmu jest różny.
Funkcja organizatorska to główne kierunki działań państwa obejmujące swym przedmiotowym zakresem organizację służb publicznych, organizację transportu, organizację telekomunikacji, bowiem ich sprawne funkcjonowanie jest warunkiem „ładu” w państwie oraz w jego społecznym otoczeniu.
Funkcja oświatowo- wychowawcza obejmuje działania państwa związane z funkcjonowaniem różnego typu szkół, upowszechnianiem wiedzy obywatelskiej, a także oddziaływaniem informacyjno- propagandowym.
17. Systemowa typologia funkcji państwa
W ramach analizy systemowej wyróżnia się trzy podstawowe typy funkcji.
Funkcja adaptacyjna polega na podejmowaniu działań przystosowujących państwo do warunków stwarzanych przez jego otoczenie systemowe, a więc ekonomię, politykę, naukę, kulturę, etc. Oznacza to, że państwo musi adaptacyjnie reagować na zmienność warunków swego działania kształtowanych przez układ zewnętrznych oraz wewnętrznych sił politycznych, koniunkturę gospodarczą, relacje międzynarodowe, przemiany kulturowe. Funkcja adaptacyjna ma charakter następczy i obejmuje działania pozwalające na zachowanie homeostazy (równowagi) wobec otoczenia.
Funkcja regulacyjna polega na aktywnym oddziaływaniu państwa na jego systemowe otoczenie, co pozwala na modelowanie tego otoczenia w założonym kierunku. Jest to więc zawsze próba kształtowania w otoczeniu pożądanych przez państwo stanów społecznych. Współcześnie każde państwo kształtuje swoje otoczenie ekonomiczne, ustalając kursy walut, ustanawiając bariery celne, promując dopływ kapitału.
Funkcja innowacyjna polega na wytwarzaniu w społecznym otoczeniu państwa zmian, które by nie zaistniały bez aktywności państwa. Funkcja innowacyjna wymaga wyraźnie sprecyzowanych celów, które państwo chce zrealizować w swoim otoczeniu, a także „planu” działania. Funkcja ta ma fundamentalne znaczenie dla państw, w których dokonuje się rewolucji, a także reform ustrojowych, ekonomicznych.
Ciała pośredniczące w wykonywaniu władzy państwowej
18. Partie polityczne oraz systemy partyjne
PARTIĄ POLITYCZNĄ nazywa się formalnie dobrowolną organizację polityczną, która w oparciu o sformułowany program, dąży do zdobycia i wykonywania władzy w państwie, reprezentując interesy grupy ludzi o zbliżonych dążeniach i aspiracjach. Uznając partie za organizacje dobrowolne, dostrzegać należy, że w reżimie totalitarnym człowiek może być zmuszony do wstąpienia do partii wodzowskiej, natomiast w systemach demokratycznych żąda się, by ludzie wykonujący określone role zawodowe (np. sędziowie) byli apolityczni, tzn. nie związani organizacyjnie z żadną partią.
Podstawą zrzeszania się ludzi w partie polityczne jest ich program, który najczęściej ogranicza się do najbardziej podstawowych celów działania w określonym czasie. Program ma skłonić ludzi do popierania partii, bądź organizacyjnego się z nią związania. Zdarza się jednak, że przedstawiany na forum publicznym program jest rozbieżny z rzeczywistymi zamiarami przywódców partyjnych.
We współczesnych państwach działania partii koncentrują się na wyborach, a następnie pracy parlamentów. Stąd też mówiąc o funkcjach partii politycznych wyróżnia się trzy podstawowe ich typy:
funkcję wyborczą,
funkcję rządzenia,
funkcję integracji politycznej.
Funkcja wyborcza może być realizowana tylko w demokratycznym państwie respektującym zasady wolnych wyborów. Wiąże się ona ze zgłaszaniem kandydatów na wybieralne stanowiska państwowe oraz przygotowaniem programów wyborczych. W realizacji funkcji wyborczej ogromne znaczenie ma współcześnie udział środków masowego przekazu, szczególnie telewizji. Ogranicza to w znacznym stopniu bezpośrednie kontakty między kandydatami a wyborcami oraz zwiększa ryzyko manipulowania opinią społeczną.
Funkcja rządzenia jest bezpośrednio związana z personalną obsadą kierowniczych stanowisk w państwie i stąd parlamenty i ich wewnętrzne organy, a także inne organy państwowe wybierane przez parlamenty reprezentują partie, które weszły w skład izby. Funkcja rządzenia obejmuje także odgrywanie roli opozycji w stosunku do partii rządzących.
Funkcja integracji i mobilizacji politycznej jest szczególnie wyraźna w autokratycznym oraz totalitarnym reżimie, gdzie wolne wybory są zastąpione wyborami ceremonialnymi.
W literaturze poświęconej partiom politycznym na oznaczenie relacji między partiami politycznymi używa się terminu system partyjny. Wyróżnić należy wąskie i szerokie pojmowanie systemu partyjnego.
System partyjny (w wąskim rozumieniu), to układ stosunków między legalnie działającymi partiami w danym państwie w danym czasie. W szerokim rozumieniu system partyjny obejmuje nie tylko partie działające legalnie, ale także tworzące nielegalną opozycję pozaparlamentarną oraz grupy nacisku.
W literaturze polityczno- prawnej wyróżnia się:
system jednopartyjny,
system dwupartyjny,
system wielopartyjny.
System jednopartyjny przy całej umowności tego terminu jest związany z reżimami totalitarnymi oraz autokratycznymi, które charakteryzuje prawny lub faktyczny zakaz działania partii konkurencyjnych. Do systemów tych zalicza się również systemy partii hegemonicznych, funkcjonujące w państwach tzw. realnego socjalizmu, w których partie komunistyczne sprawowały kierowniczą rolę.
System dwupartyjny zakłada „wahadło” dwu partii w sprawowaniu władzy i ma dwie odmiany- brytyjską oraz amerykańską. System dwupartyjności sztywnej charakteryzuje odmianę brytyjską. System dwupartyjności „luźnej” charakteryzuje odmianę amerykańską. W systemie dwupartyjnym istnieje względna równowaga między partiami, dzięki czemu każde wybory dają szanse każdej partii. Z punktu widzenia wyborcy zakres alternatyw politycznych jest ograniczony, bowiem programy dwóch partii oscylują wokół pozycji centrowych, wyłączając szanse dla skrajnej lewicy oraz prawicy.
System wielopartyjny jego cechą jest występowanie wielu partii politycznych. Systemy wielopartyjne niewątpliwie zapewniają większą możliwość reprezentacji różnych opinii i interesów politycznych, gdyż obywatele mają do wyboru cały szereg alternatyw politycznych. Jednak w systemach tych jednocześnie pojawia się zagrożenie w postaci radykalizacji programów politycznych, szczególnie w okresach dekoniunktury gospodarczej. W systemach wielopartyjnych w okresie wyborów tworzy się koalicje partyjne i stąd upodabniają się one przynajmniej w tym okresie do systemów dwupartyjnych. Systemy wielopartyjne z zasady charakteryzuje istnienie zmiennej większości w parlamencie i zmiennej opozycji parlamentarnej. Stąd też systemy wielopartyjne cechuje nietrwałość rządów, szczególnie gdy koalicyjność partii ma charakter doraźny i niezorganizowany.
19. Grupy nacisku
GRUPY NACISKU (lobby, grupy interesu), jako ciała pośredniczące tym różnią się od partii politycznych, że nie dążą do zdobycia i utrzymania władzy w państwie, a celem ich działań jest jedynie wywieranie wpływów na decyzyjne ośrodki władzy w państwie.
Funkcjonowanie grup nacisku charakteryzuje pluralistyczne oraz policentryczne systemy polityczne, tzn. systemy, w których współistnieją różne instytucjonalne podmioty reprezentujące odmienne interesy grupowe oraz funkcjonuje wiele ośrodków podejmowania decyzji. Grupy nacisku swe działania wiążą z zasadą koncyliacyjności, która opiera się na założeniu, że w sferze życia publicznego możliwy jest zawsze kompromis czy konsensus społeczny.
W literaturze z zakresu socjologii politycznej wskazuje się, że siła oddziaływania grup nacisku zależy od wielu czynników. Jednak podstawowe znaczenie mają: finansowe zasoby grup nacisku, reprezentatywność, liczba członków. Finansowe zasoby grup nacisku w znacznym stopniu przesądzają o zakresie i sposobach wywieranego nacisku. Grupy dysponujące znacznymi środkami finansowymi mogą kształtować opinię publiczną podejmując działania polityczne wymagające ogromnych nakładów pieniężnych. Liczebne, ale ubogie finansowo grupy nacisku, kompensują swoje braki masowym udziałem swych członków w działaniach politycznych. Reprezentatywność grup nacisku w stosunku do interesów, które one wyrażają i organizują w znaczący sposób wpływa na funkcjonowanie grupy.
Prestiż grup nacisku związany jest z celami działania oraz osobami reprezentującymi grupę. Istnieją słabe ekonomicznie grupy nacisku, często też mające stosunkowo niedużą liczbę zorganizowanych członków, które cieszą się wysokim prestiżem społecznym (np. grupy nacisku organizujące akcje humanitarne).
Formy wpływu wywierane przez grupy nacisku charakteryzuje także znaczna różnorodność. Wyróżnia się bezpośredni wpływ na ośrodki władzy, wpływ pośredni poprzez lobbystów oraz odwołanie się do opinii publicznej przez środki masowego przekazu, organizowanie pikiet, marszów protestacyjnych etc. Bezpośredni oraz pośredni wpływ grup nacisku na ośrodki władzy związany jest z ich oddziaływaniem na partie polityczne, na wewnętrzne organy parlamentów oraz na władzę wykonawczą.
Najsilniejsze tradycje mają grupy nacisku działające w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, skąd ich rodowód.
20. Organizacje społeczne
Rozmaite rodzaje dobrowolnych zrzeszeń tworzonych przez ludzi w celu zaspokojenia ich potrzeb oraz interesów, określane są mianem ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH. Prawo do swobodnego i jawnego zrzeszania się jest współcześnie traktowane jako jedno z fundamentalnych publicznych praw podmiotowych obywateli. W państwach demokratycznych ograniczenie tego prawa może wynikać tylko z konieczności ochrony porządku konstytucyjnego oraz zbiorowego bezpieczeństwa obywateli. Podstawową prawną formą organizowania się ludzi są stowarzyszenia, które mogą być typu, np. oświatowego, naukowego, kulturalnego, opiekuńczego i charytatywnego. Szczególną pozycję i znaczenie mają pracownicze związki zawodowe. Ich rolą jest we współczesnych państwach eliminowanie sporów przemysłowych. Zdarza się, że związki zawodowe przekraczają granice swej roli społecznej i uczestniczą w życiu społecznym jako grupy nacisku bądź też pełnią wyraźnie polityczną rolę. W literaturze polityczno- prawnej wskazuje się na wzrastające znaczenie organizacji reprezentujących interesy grupowe. Okazuje się, że interesy ludzi jako obywateli państwa są równie ważne jak ich interesy grupowe jako studentów, rolników, emerytów, kobiet, etc. Parlamenty zdominowane przez partie nie reprezentują tych interesów. W wielu państwach współczesnych powołuje się więc organy pozaparlamentarne o charakterze konsultacyjno- opiniodawczym, posiadające niekiedy uprawnienia decyzyjne, których główną funkcją jest organizowanie negocjacji umożliwiających zawarcie kompromisów.
21. Kościoły oraz związki wyznaniowe
Kościoły w rozumieniu instytucjonalnym, a w europejskich państwach głównie kościół katolicki, protestancki, prawosławny oraz związki wyznaniowe, wywierają znaczny wpływ na państwo. Kształtują one wraz z innymi instytucjami życia publicznego kierunki jego polityki zewnętrznej oraz wewnętrznej określając cele, czyli przyszłe postulowane stany społeczne, które państwo powinno zrealizować poprzez swe działania, oddziaływują na treść tworzonego w państwie prawa, a także na procesy rekrutacji na stanowiska publiczne.
Formy wpływu mają charakter bezpośredni oraz pośredni. Charakter bezpośredniego wpływu mają działania kościołów oraz związków wyznaniowych, które zmierzają do wywarcia nacisku na władze państwowe celem realizacji ideałów oraz interesów wspólnoty wyznaniowej. W istocie rola kościołów jest wówczas podobna do roli grup nacisku. Charakter pośredniego wpływu ma nauczanie moralne i religijne, które kształtuje osobowość ludzi, także tych, którzy pełnią różne publiczne role w aparacie państwowym.
Współczesne, demokratyczne państwo w praktyce polityczno- prawnej respektuje zasadę rozdziału państwa i kościoła, nawet jeśli nie wyraża tego w swoich konstytucjach. Oznacza to, że:
nie ma państwowej religii, kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione, państwo ich nie finansuje;
kościoły i związki wyznaniowe zachowują autonomię w zakresie swej organizacji, obsady personalnej stanowisk w swoich strukturach organizacyjnych, w nauczaniu wiary i zasad moralnych;
kościoły i związki wyznaniowe nie podejmują działań politycznych ani nie uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej;
wybór religii jest prywatną sprawą jednostki, a każdy ma prawo swobodnie, indywidualnie oraz zbiorowo praktykować swą religię;
z wolności religijnej można korzystać w sposób, który nie zagraża porządkowi publicznemu oraz wolności innych jednostek.
22. Praworządność
Praworządność najczęściej pojmowana jest jako rządy prawa. Rozróżniamy dwa zakresy rozumienia terminu praworządności: podmiotowy i przedmiotowy.
Praworządność w rozumieniu podmiotowym.
Wąskie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż obowiązek przestrzegania prawa, spoczywa tylko na organach stosujących prawo (np. sąd, urząd).
Szerokie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż praworządni muszą być zarówno stosujący prawo (sędziowie, urzędnicy), jak i obywatele. To rozumienie bliskie jest pojęciowo innemu terminowi- „przestrzeganie prawa”.
Praworządność w rozumieniu przedmiotowym.
Materialne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu oceniamy system prawny z punktu widzenia innego systemu normatywnego; gdy jest z nim zgodny uznajemy przestrzeganie za zasadne.
Formalne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu uznajemy, iż wystarczającą przyczyną do konieczności stosowania się prawa jest sam fakt jego istnienia; jednakże prowadzi to do wynaturzeń, dlatego, by ustrzec się przed wydawaniem norm prawa szkodzących społeczeństwu, wprowadzono system zabezpieczeń, uniemożliwiający wydanie takiego prawa, w postaci gwarancji praworządności. Wyróżniamy trzy typy gwarancji:
Przedlegislacyjna- stosownie do której tworzenie nowego prawa jest ściśle obwarowane systemem przepisów normujących procedurę uchwalania nowych aktów prawnych. Celem tej gwarancji jest ograniczenie lub uniemożliwienie powstawania prawa niezgodnego z oczekiwaniami społeczeństwa. Ta gwarancja powoduje, że żadna grupa osób nie posiadająca legitymacji społecznej nie będzie narzucała społeczeństwu uregulowań prawnych.
Legislacyjna- istnienie systemu politycznego biorącego udział w procesie legislacyjnym złożonego z partii politycznych czy związków zawodowych. Struktury te wchodzą w skład ciał legislacyjnych (Sejmu) i mają wpływ na treść ustalonego prawa, co powoduje, że tok legislacyjny jest kontrolowany.
Polegislacyjna- istnienie systemu kontroli wydawanych już aktów prawnych. W Polsce funkcję taką spełnia Trybunał Konstytucyjny badający, czy dana norma jest zgodna z konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich, który może przepisy naruszające prawa obywatelskie zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego. Istnieje także możliwość zaskarżenia prawomocnych decyzji do Trybunału Europejskiego w Strasburgu.