WIADOMOŚCI I POSTANOWIENIA OGÓLNE

Model postępowania przygotowawczego

• Artykuł 2 § 1 głosi, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie po­stępowania karnego, aby:

1. sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,

2. przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego,

3. uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,

4. rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

W każdym też stadium, także w postępowaniu przygotowawczym, podstawę wszel­kich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2).

A. Podstawowym celem postępowania przygotowawczego jest ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo (art. 297 § 1 pkt 1), a więc czy rzeczywiście przestępstwo zostało popełnione.

• Do wszczęcia postępowania przygotowawczego wystarczy istnienie uzasadnio­nego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303), zatem w toku wszczętego postępowania należy to podejrzenie poddać weryfikacji, badając, czy popełniony został czyn zabroniony oraz w jakim stopniu jest on społecznie szkodliwy.

B. Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy (art. 297 § 1 pkt 2) lub spraw­ców, ewentualnych pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestęp­stwo pozostaje w związku z przestępstwem sprawcy, jest oczywistym celem postę­powania przygotowawczego, oskarżenie zaś może być wniesione do sądu tylko przeciwko określonej osobie. W razie potrzeby sprawcę należy ująć, a gdy zacho­dzi konieczność — zastosować tymczasowe aresztowanie lub inny środek zapobiegawczy.

• W celu wykrycia (ustalenia) sprawcy można dokonywać różnych czynności, dowodowych i innych (także nieprocesowych), dopuszczalnych w ramach postępo­wania przygotowawczego w świetle przepisów obowiązującego prawa, w tym prze­szukania pomieszczeń lub innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana tam się znajduje (art. 219 § 1).

• Cel wykrycia sprawcy zostaje osiągnięty dopiero wówczas, gdy organ ścigania dysponuje danymi (istniejącymi w chwili wszczęcia dochodzenia lub śledztwa albo zebranymi w jego toku), uzasadniającymi dostatecznie podejrzenie, że czyn popeł­niła określona osoba (por. art. 313 § 1).

C. Zebranie danych o osobie oskarżonego stosownie do art. 213 i 214 (art. 297 § 1 pkt 3) obejmuje przede wszystkim ustalenie jego tożsamości, wieku, stosunków rodzinnych i majątkowych, wykształcenia, zawodu i źródła dochodu oraz dane o je­go karalności.

• Jeżeli podejrzany był już prawomocnie skazany, to w celu ustalenia, czy przestępstwo zostało popełnione w warunkach art. 64 k.k. lub przestępstwo skar­bowe — w warunkach art. 37 § 1 pkt 4 k.k.s., dołącza się do akt postępowania odpis lub wyciąg wyroku oraz dane dotyczące odbycia kary. Dokumenty te dołącza się także w sprawach o zbrodnie.

• Artykuł 213 § 1 nie wskazuje wyraźnie konieczności ustalenia „właściwości osobistych" oskarżonego (podejrzanego), chociaż występują one jako element wie­lu norm prawa karnego materialnego — w art. 53 § 2 k.k. (przy wymiarze kary i środków karnych), w art. 66 k.k. (przy stosowaniu środków związanych z podda­niem sprawcy próbie w wypadku warunkowego umorzenia postępowania), w art. 69 § 2 k.k. (w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary), w art. 77 § 1 k.k. (w ra­zie warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności)

• Zasadna była sugestia, że w związku z tym celem postępowania przygotowaw­czego powinno być również zebranie danych dotyczących właściwości osobistych (osobowości) podejrzanego.

• Temu postulatowi po części odpowiada zmieniony art. 214, stanowiący, że w ra­zie potrzeby, a w szczególności gdy niezbędne jest ustalenie danych co do właści­wości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zarządza w stosunku do oskar­żonego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uza­sadnionych wypadkach przez Policję. W niektórych sytuacjach przeprowadzenie wywiadu środowiskowego jest obowiązkowe.

• Tak szeroki materiał o podejrzanym ma służyć organom procesowym w toku całego postępowania, a zwłaszcza sądowi wyrokującemu przy (ewentualnym) wy­mierzaniu kary (rozdział VI, art. 53 i n. k.k.).

D. Oczywistym celem postępowania przygotowawczego jest wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szko­dy (art. 297 § 1 pkt 4).

• Dochodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wy­starczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania.

• Podkreślić należy, iż w tak wyznaczonych ramach organy prowadzące postępo­wanie są obowiązane w myśl zasady obiektywizmu badać oraz uwzględniać oko­liczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4). Zwłaszcza wobec dopuszczenia możliwości ograniczania celów i zadań konkretnych postępowań przygotowawczych ważne jest, aby wyjaśnianie sprawy przez organy ścigania nie było podporządkowane tendencji „oskarżycielskiej", ze szkodą dla zasady prawdy materialnej oraz uzasadnionych interesów podejrzanego.

E. Wyjaśnienie okoliczności sprawy wiąże się z obowiązkiem zebrania, zabezpie­czenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu (art. 297 § 1 pkt 5).

• W art. 297 § 1 pkt 5 jako cel postępowa­nia przygotowawczego określa utrwalenie (protokolarne) dowodów w niezbędnym tylko zakresie.

• Obecnie jako art. 325h nie pozwala już na odstąpienie od proto­kołowania jakichkolwiek czynności dowodowych i poprzestanie na sporządzeniu z nich notatek urzędowych. Wprowadzono w nim natomiast formę protokołu ogra­niczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czyn­ności;

• Utrwalenie dowodów następuje głównie drogą spisania w protokołach wyjaś­nień podejrzanych i zeznań świadków, przez uzyskanie pisemnych opinii biegłych, odnalezienie — w razie potrzeby za pomocą przeszukania— i zabezpieczenie rze­czy i dokumentów, protokolarne dokonanie oględzin miejsc, osób lub rzeczy itp. (art. 297 § 1 pkt 5 w zw. z art. 167 i n.).

• Dokonane w postępowaniu przygotowawczym utrwalenie dowodów w pro­tokołach (art. 143 § 1, 148, 325h) stwarza w granicach wyznaczonych przepisami możliwość ujawnienia ich na rozprawie sądowej (przede wszystkim chodzi o sy­tuacje przewidziane w art. 389, 391, 392 i 393). Tą drogą, w ramach odstępstw od zasady bezpośredniości, wyniki czynności postępowania przygotowawczego mogą być uwzględniane przy wyrokowaniu (art. 410).

• Z natury rzeczy wolno również na rozprawie ujawniać inne dokumenty (urzę­dowe i prywatne) zebrane w postępowaniu przygotowawczym, np. wyciągi z ksiąg przedsiębiorstw, spisy remanentowe, akty notarialne, urzędowe zaświadczenia i opi­nie, dane o karalności (art. 393).

• Obok czynności protokołowanych wykonywane są inne czynności postępowa­nia, dokumentowane przede wszystkim w notatkach urzędowych, przewidzianych w art. 143 § 2, sporządzanych wówczas, gdy nie chodzi o czynność protokołowaną obligatoryjnie wobec wymagań sformułowanych w art. 143 § 1 lub przez przepis szczególny i gdy przeprowadzający czynność z własnej inicjatywy nie uzna proto­kołowaniu jej za potrzebne. Notatki urzędowe stosowane są zwłaszcza w postępo­waniach incydentalnych, a szeroko w toku tzw. postępowania sprawdzającego ist­nienie podstaw do wszczęcia dochodzenia lub śledztwa (art. 307 przewiduje wręcz zakaz — z pewnymi wyjątkami — przeprowadzania w ramach tego postępowania czynności wymagających spisania protokołu).

• Dopuszczalność odczytywania na rozprawie przewidzianych w ar(. 143 § 2) notatek urzędowych z czynności postępowania karnego jest w znaczącym stopniu ograniczona. W szczególności nie podlegają one odczytaniu w sytuacjach okreś­lonych w art. 393 § I in fine (gdy dotyczą czynności, z których wymagane jest spi­sanie protokołu) oraz w art. 174 (gdy miałyby zastępować dowód z wyjaśnień oskar­żonego lub z zeznań świadka). Niektóre notatki sporządzane w związku z art. 143 § 2 można wszakże odczytywać, co niejednokrotnie staje się oczywiste, np. zawie­rające informację, że poszukiwania świadka, którego przesłuchania domaga się strona, nie dały rezultatu.

• Z zagadnieniem tym wiąże się szerszy problem czynności operacyjno-rozpoznawczych. Są one wykonywane na podsta­wie przepisów tzw. prawa policyjnego, ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, ustawa z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej

• Artykuł 14 ust. 1 ustawy o Policji rozróżnia czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe. Czynności operacyjno-rozpoznawcze mogą być wykonywane przed wszczęciem postępowania karne­go, w trakcie jego prowadzenia, jak również po jego zakończeniu.

• Brunon Hołyst przyjmuje, że tzw. czynności operacyjne wyprzedzają wszczęcie procesu karnego lub prowadzone są równolegle z toczącym się postępo­waniem karnym.

• Taka czynność operacyjno-rozpoznawcza według komen­tarza może mieć znaczenie dowodowe dla postępowania karnego dopiero poprzez np. przesłuchanie jako świadka policjanta, który jej dokonał. Czynność operacyjne nie są przeprowadzane w formie przewidzianej przez przepisy procedury i chociaż ich wyniki stanowią materiał pierwotny w sensie uzyskania informacji, to jednak muszą zostać przekształcone na materiał dowodowy z zachowaniem wymagań kodek­su postępowania karnego

• Podstawowe i pierwotne powinno być założenie, że informa­cje uzyskane w tym trybie mogą być wykorzystane w procesie po uprzednim przekształceniu ich w dowody za pomocą czynności procesowych, np. przez wspo­mniane już wyżej przesłuchanie w charakterze świadka funkcjonariusza Policji do­konującego czynności.

• Przeważał natomiast zdecydo­wanie pogląd, że nie jest dopuszczalne traktowanie notatek (urzędowych, służbo­wych), zapisków, raportów, sprawozdań itp., dokumentujących czynności operacyjno-rozpoznawcze, jako zastępujących dowód z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka (art. 174 k.p.k.), albo wprowadzanie ich do procesu z powołaniem się na art. 393 k.p.k. wówczas, gdy następuje omijanie zawartych w nim zakazów. Z kolei wydaje się oczywiste, że uzyskane tą drogą dokumenty i przedmioty (w za­sadzie szerzej — dowody rzeczowe) mogą być w określonych warunkach użyte w procesie jako dowody

• W art. 19 ust. 15, 19a ust. 7, 19b ust. 5 — dotyczących tzw. kontroli opera­cyjnej (polegającej na kontroli korespondencji, przesyłek, stosowaniu środków tech­nicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie), tzw. zakupu kontrolowanego (transakcji pozornej) oraz tzw. prowokacji policyjnej, posługując się niekiedy mało jasnymi, ogólnymi określenia­mi, dopuszczono, aby „wszystkie materiały zgromadzone" podczas stosowania czynności operacyjnych przewidzianych w wymienionych przepisach wolno było odczytywać (a więc ujawniać jako materiał dowodowy) na rozprawie w trybie art. 393 § 1 zd. 1 k.p.k.

• W rozporządzeniach wykonawczych przyjmuje się, że „dokumentację" tych czynności stanowią na przykład notatki służbowe utrwalające przebieg i wyni­ki czynności.

F. W postępowaniu przygotowawczym należy dążyć także do wyjaśnienia oko­liczności, które sprzyjały popełnieniu czynu (art. 297 § 2; zob. też rozdział I § 1), w szczególności w ramach realizacji funkcji profilaktycznej prawa karnego proce­sowego.

• Cytowany już art. 2 § 1 pkt 2 głosi, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby przez trafne zastosowanie środków prze­widzianych w prawie karnym oraz ujawnianie okoliczności sprzyjających popeł­nieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu po­szanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Z potrzebą zapobiegania prze­stępstwom ściśle wiąże się zasada sygnalizacji, unormowana w art. 19.

• Według art. 298 postępowanie przygotowawcze prowadzi prokurator, a w za­kresie przewidzianym w ustawie — Policja. W wypadkach przewidzianych w usta­wie uprawnienia Policji przysługują również innym organom.

• Określone w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym wyko­nuje sąd (art. 298 § 2), który nie jest organem prowadzącym postępowanie przygo­towawcze.

• Przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich postępowanie wyjaśniające prowadzi sędzia rodzinny (art. 33-43 u.p.n.).

• W wypadkach, o których mowa w art. 18 u.p.n., a więc gdy zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 § 2 k.k. z 1997 r oraz jeżeli przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a u.p.n., wszczęto po­stępowanie po ukończeniu przez niego 18 lat — sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów k.p.k.

• W sprawach tych postępowanie toczy się na podstawie przepisów kodeksu po­stępowania karnego, jednakże gdy w wypadkach, o których mowa w art. 10 § 2. k.k., postępowanie wszczęto przed ukończeniem przez nieletniego lat 18 — postę­powanie przygotowawcze prowadzi sędzia rodzinny, z tym że przepisy art. 16 i 42 § 3 u.p.n. mają odpowiednie zastosowanie.

• Jeżeli w sprawie o czyn karalny, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a u.p.n., wszczęto postępowanie przeciwko nieletniemu wespół z dorosłym, prokurator wy­łącza sprawę nieletniego i przekazuje ją sędziemu rodzinnemu.

• W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy czyn karalny pozostaje w ścis­łym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro nieletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu prowadzeniu sprawy — prokurator wszczyna lub prowadzi śledztwo. Po ukończeniu śledztwa prokurator bądź je umarza, bądź przekazuje sprawę nielet­niego sądowi rodzinnemu. Jeżeli łączne rozpoznanie sprawy jest konieczne — prze­kazuje sprawę z aktem oskarżenia sądowi właściwemu według przepisów k.p.k., który orzeka w sprawie nieletniego z zachowaniem przepisów u.p.n.

• W ustawie z 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz nie­których innych ustaw (Dz.U. Nr 93, poz. 889) przewiduje się, że pomoc prawna w postępowaniu przygotowawczym między polskimi organami uprawnionymi do prowadzenia tego postępowania oraz właściwymi organami państwa członkowskie­go Unii Europejskiej lub innego państwa polegać może także na wykonywaniu czyn­ności śledztwa w ramach wspólnego zespołu śledczego.

• Pracami zespołu polskiego kieruje polski prokurator, a w jego skład mogą wchodzić polscy prokuratorzy i przedstawiciele innych organów uprawnionych do prowadzenia śledztwa oraz funkcjonariusze właściwych organów państwa współpracującego

• W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są strona­mi, co w zakresie ich sytuacji procesowej, praw i obowiązków pociąga za sobą od­powiednie dalsze ustawowe oraz interpretacyjne konsekwencje.

• Ponadto w wypadkach wskazanych w ustawie określone uprawnienia przysłu­gują również osobom niebędącym stronami (art. 299 § 2). Osoby te kodeks wypo­saża zatem w pewne, konkretne uprawnienia, a jednocześnie unormowanie to nale­ży rozumieć w ten sposób, że te inne osoby, niebędące stronami, mają tylko takie uprawnienia, jakie wyraźnie wskazuje ustawa, że z samego faktu stania się uczestnikiem postępowania czy określonej czynności postępowania nie wynika dla nich ogólniej traktowany status, jaki przysługuje stronie.

• Taką osobą jest m.in. podmiot składający zawiadomienie o przestępstwie, świadek, osoba, u której dokonuje się przeszukania (chyba że jest to już podejrzany, czyli strona), osoba wysuwająca rosz­czenia do rzeczy zajętych, a także ogólniej — osoba podejrzana (p. niżej). O ta­kich podmiotach i ich uprawnieniach mówi np. art. 302 (zażalenia w postępowaniu przygotowawczym), art. 192 § 4 (zgoda świadka na badania jego osoby), art. 224 § 2, art. 228 § 3, art. 230 § 1 i 2 (sytuacja osób, u których dokonuje się przeszuka­nia), art. 236 (zażalenie na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rze­czy);

• Osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Prokurator może jednak odmówić do­puszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uzna, że — w danej sytuacji — nic wymaga tego obrona interesów tej osoby (art. 87 § 2 i 3).

• Poza podejrzanym i oskarżonym kodeks mówi też o „osobie podejrzanej", przy­znając jej na tle konkretnych sytuacji określone uprawnienia i obciążając ją pewny­mi obowiązkami.

• Osobę podejrzaną wymienia się w kilku przepisach k.p.k. Nie będąc stroną, osoba ta nie posiada uprawnień podejrzanego, nie ma też jego obowiązków, nie można więc np. stosować wobec niej środków zapobiegawczych (tymczasowego aresztowania itd.).

• Dopuszczalne są tylko takie czynności, jakie wskazuje kon­kretnie kodeks — np. wolno taką osobę zatrzymać w sytuacjach określonych w art. 244 § 1 i w art. 247 § 1, poddać oględzinom, fotografować i okazywać in­nym osobom, a także pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu (art. 74 § 3 w zw. z art. 74 § 2; zob. też art. 308 § 1 dotyczący dochodzenia w niezbędnym zakresie); dopuszczalne jest również zarządzenie wobec osoby podejrzanej pod­słuchu telefonicznego (art. 237 § 4).

• W wypadku podjęcia takiej czynności osobie podejrzanej przysługują pewne uprawnienia, przewidziane w kodeksie, związane z tą czynnością; np. w razie za­trzymania — wskazane w art. 244 § 2 i art. 246 § 1; w wypadku dokonania wobec osoby podejrzanej przeszukania lub zarządzenia kontroli jej korespondencji — słu­ży jej zażalenie (art. 236 i 240).

• Podkreślić też trzeba, że w związku z faktem, iż osoba podejrzana nie jest stro­ną, może ona żalić się w toku dochodzenia i śledztwa na podstawie ogólnego art. 302 — na każdą czynność i każde rozstrzygnięcie naruszające jej prawa.

• Wolno też podejmować wobec osoby podejrzanej czyn­ności nieprocesowe o charakterze operacyjnym, np. rozpytywanie, inwigilację.

• W czynnościach sądowych w postępowaniu przygotowawczym prokuratoro­wi przysługują prawa strony (art. 299 § 3), co oznacza ograniczenie jego pozycji w toku tych czynności, w stosunku do roli gospodarza postępowania przygotowaw­czego, do organu kierowniczego (dominus litis), jaka mu przysługuje zazwyczaj i co podkreśla art. 298.

• W myśl art. 300 przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrza­nego o jego uprawnieniach:

• do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaś­nień lub odmowy odpowiedzi na pytania (zob. art. 175 § 1), do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (zob. art. 315), do korzystania z po­mocy obrońcy (zob. art. 6, 77), do końcowego zaznajomienia z materiałami postę­powania, jak również o uprawnieniu określonym w art. 301 (dotyczącym przesłu­chania go z udziałem obrońcy) oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74 (dotyczącym poddaniu się oględzinom oraz innym badaniom, pobraniu
  krwi itd.) i w art. 75, 138 i 139 (określających obowiązek stawiennictwa, wskazania adresata dla doręczeń i konsekwencji niepodania nowego adresu).

• Pouczenie to należy wręczyć podejrzanemu na piśmie; podejrzany otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem.

• brak takiego pouczenia lub mylne po­uczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania, którego dotyczy.

• Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto, w miarę potrzeby, udzie­lać uczestnikom postępowania, a więc również podejrzanym, informacji o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi (np. o prawie żądania złożenia wyjaśnień na piśmie, art. 176 § 1). Brak takiego pouczenia gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylne pouczenie też nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania.

• Powołany w art. 300, dotyczącym udzielania podejrzanemu informacji, art. 301 stanowi, że na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem usta­nowionego obrońcy. Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania.

• Podejrzany ma bezwzględne prawo do prze­słuchania, przynajmniej jednorazowego, z udziałem obrońcy, przyjąć trzeba, iż w razie złożenia takiego żądania organ postępowania jest zobowiązany:

• zarządzić przesłuchanie,

• powiadomić obrońcę o terminie i miejscu czynności

• Niestawiennictwo obrońcy, także usprawiedliwione, nie tamuje przesłuchania. Oczywiste jest jednak, że dokonujący czynności przesłuchania może je odroczyć, w szczególności wtedy, gdy niestawiennictwo obrońcy jest usprawiedliwione, tym bardziej że z pewnością wówczas podejrzany nie traci prawa żądania przesłuchania go (w innym terminie) z udziałem obrońcy.

• Organ przesłuchujący może także z własnej ini­cjatywy dopuścić do przesłuchania podejrzanego jego obrońcę, powiadamiając go o tym oraz o terminie i miejscu przesłuchania.

• Na podstawie ogólnych przepisów (art. 459 i n.), stro­nom w postępowaniu przygotowawczym przysługuje zażalenie na postanowienia i za­rządzenia zamykające drogę do wydania wyroku — chyba że ustawa stanowi ina­czej — oraz na postanowienia co do środka zabezpieczającego, a na inne postanowienia (niezamykające drogi do wydania wyroku) w wypadkach wskazanych w ustawie; np. na postanowienie co do dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania przygo­towawczego (art. 323 § 2), na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego (art. 252). Zażalenie przysługuje także osobie (niebędącej stroną), której postano­wienie lub zarządzenie bezpośrednio dotyczy — znów z zastrzeżeniem, że w pew­nych wypadkach ustawa może stanowić inaczej (art. 459, 465, 466).

• Artykuł 302 dla postępowania przygotowawczego wprowadza dodatkowe uregulowanie dotyczące zażaleń, uzupełniające (a częściowo tylko potwierdzające) postanowienia ogólne, odnoszące się do całego postępowania karnego.

• Do określenia miejsca i roli w systemie zażaleń unormowania art. 302 niezbędne jest ustalenie relacji między tym przepisem a przepisem art. 459.

• Art. 302:

• stanowi przede wszystkim egzemplifikację sytuacji zasygnalizowanej w końcowej części art. 459 § 2, jednakże oprócz kwestii dopuszczalności zażale­nia normuje także problem legitymacji do wniesienia zażalenia;

• stwarza podstawę do zaskarżenia zespołu decyzji i czynności, mianowicie:

• wszelkich postanowień i zarządzeń, które bezpośrednio dotyczą sfery praw osób niebędących stronami (§ 1),

• wszelkich czynności procesowych (innych niż decyzje), które dotyczą sfery praw stron lub osób niebędących stronami (§ 2)

• Artykuł 302 § 1 stanowi podstawę dopuszczalności zażalenia wtedy, gdy żaden inny przepis nie stwarza podstawy do zaskarżenia określonej (danej) decyzji.

W odniesieniu do dopuszczalności zażalenia art. 302 spełnia dwojaką rolę:

1. przepis zawarty w § 1 określa na zasadzie klauzuli uzupełniającej posta­
   nowienia i zarządzenia podlegające zaskarżeniu w trybie zażalenia,

2. przepis zawarty w § 2 stanowi pozytywną podstawę zaskarżenia czynności
   procesowych innych niż decyzje.

W świetle art. 459 (w zw. z art. 465 § 1, art. 466 § 1 i art. 467 § 1) oraz art. 302 § 1 zażalenie przysługuje na następujące postanowienia i zarządzenia organów postępowania przygotowawczego:

a) wyraźnie wskazane w ustawie, a mianowicie:

• oznaczone co do rodzaju i treści decyzji, albo

• oznaczone przez odniesienie do praw osób niebędących stronami (wska­
  zane w przepisie art. 302 § 1);

b) zamykające drogę do wydania wyroku.

• Strony mogą zaskarżyć jedynie decyzje oznaczone co do ich rodzaju lub treści oraz decyzje zamykające drogę do wydania wyroku, nie mogą zaś zaskarżać np. po­stanowień o przedstawieniu zarzutów, o oddaleniu wniosku dowodowego, o odmo­wie dopuszczenia do udziału w czynności śledztwa lub dochodzenia, choćby decyzje takie naruszały ich prawa — ponieważ nie należą one do żadnej z wskazanych wy­żej kategorii.

• Konkludując — unormowanie w art. 302 zaskarżenia czynności procesowych innych niż decyzje dotyczy zarówno stron, jak i osób niebędących stronami. Do­puszczenie natomiast zażalenia na każdą decyzję naruszającą prawa uczestnika pro­cesu odnosi się jedynie do osób niebędących stronami. Stronom zażalenie przy­sługuje tylko na takie decyzje organów postępowania przygotowawczego, które należą do wypadków explicite wskazanych w ustawie. Nie mogą one zaskarżyć innych de­cyzji, choćby decyzje te naruszały ich prawa.

WSZCZĘCIE ŚLEDZTWA LUB DOCHODZENIA

• Postępowanie przygotowawcze prowadzi siew formie śledztwa albo dochodzenia.

• Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczę­ciu śledztwa lub dochodzenia, w którym określa się czyn, będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną.

• Aby wszczęcie postępowania było prawnie dopuszczalne, powinien istnieć co najmniej taki zespól danych, który obiektywnie uprawdopodabnia fakt popełnie­nia przestępstwa, subiektywnie zaś wywołuje co do tego faktu u organu ścigania wysoki stopień podejrzenia.

• Nie daje natomiast podstawy do wszczęcia postępowania karnego np. ogólniko­wa pogłoska o nadużyciach w instytucji, prowadzenie przez osobę o ujawnianych (oficjalnych) niewielkich dochodach wystawnego i rozrzutnego trybu życia — cho­ciaż mogą być w takich wypadkach dokonywane czynności o charakterze nieproce­sowym, zmierzające do wyjaśnienia tych okoliczności, które mogą mieć znaczenie z punktu widzenia prawa karnego.

• Wszczęcie postępowania karnego będzie zatem niedopuszczalne nie tylko wów­czas, gdy oczywiste jest, że przestępstwa nie popełniono, ale także w sytuacji, gdy podejrzenie popełnienia czynu przestępnego nie jest dostatecznie uzasadnione (art. 303, 325a -wzw.z art. 17 § 1 i 2).

• Wiadomości posiadane przez organ ścigania, wskazujące w sposób dostatecznie wiarygodny na popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną, muszą okazać się na tyle konkretne, aby już przy wszczęciu postępowania możliwe było określe­nie kwalifikacji prawnej czynu, np. zabójstwa — art. 148 § 1 k.k.; pozbawienia wolności - art. 189kk.

• W toku postępowania karnego kwalifikacja prawna może ulec zmianie, np. zamiast art. 148 § 1 k.k. sąd przyj­mie kwalifikację żart. 155 k.k.— nieumyślne spowodowanie śmierci.

• Wszczęcie postępowania karnego jest niedopuszczalne także wówczas, gdy z posiadanego przez organ ścigania materiału wynika, że wprawdzie podejrzenie co do popełnienia czynu zabronionego przez ustawę jest uzasadnione, jednakże w świetle art. 17 § 1 zachodzi inna okoliczność wyłączająca postępowanie, np. sprawca działał w obronie koniecznej (art. 25 k.k.), w stanie wyższej konieczności (art. 26 k.k.), czyn nie stanowi przestępstwa z powodu jego znikomej społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 k.k.), sprawca nie podlega karze (np. nie podlega karze współ­działający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego_:— art. 23 § 1 k.k.), sprawca nie podlega orzecznictwu sądów karnych, nastąpiło przedawnie­nie, zachodzi stan rzeczy osądzonej itd.

• Artykuł 17 § 2 wprowadza jednak w tym względzie wyjątek, stanowiąc, że do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ści­ganie, organy procesowe mogą dokonywać czynności niecierpiących zwłoki (co oznacza już wszczęcie postępowania karnego, zob. art. 308 oraz rozdział X § 3 pkt V podręcznika), w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmie­rzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie wydane.

• Jeżeli ściganie jest faktycznie zasadne i prawnie dopuszczalne, w myśl art. 10 § 1, organ powołany do ścigania przestępstw, zgodnie z zasadą legalizmu, jest obo­wiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego.

• Z zasadą legalizmu wiąże się art. 304, ustanawiający obowiązek zawiada­miania o przestępstwie.

• Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego 7. urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Artykuł 191 § 3 stosuje się odpowiednio, a więc jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemo­cy lub groźby bezprawnej wobec zawiadamiającego lub osoby najbliższej w związ­ku z jego czynnością (składaniem zawiadomienia), może on zastrzec dane dotyczą­ce miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości organu przyjmującego zawiadomienie (w ramach instytucji tzw. małego utajnienia; zob. też rozdział VIII § 4 pkt VIII, dotyczący świadka anonimowego).

• Obowiązek ten, jako społeczny tylko, nie może być egzekwowany za pomocą środków prawnych. Wyjątek przewiduje art. 240 § 1 k.k., wprowadzający (z wyłą­czeniem sytuacji wskazanych w art. 240 § 2 i 3 k.k.) odpowiedzialność karną osób które — mając wiarygodną wiadomość — nie zawiadomią niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 k.k. (chodzi o niektóre przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości, wojenne, przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, przeciwko obronności, porządkowi publicznemu oraz — zabójstwo).

• Przewidziany w art. 240 § 1 k.k. prawny obowiązek zawiadomienia nie obej­muje jednak adwokatów i duchownych, jeżeli dowiedzieli się o popełnieniu prze­stępstwa w sytuacjach określonych w art. 178 k.p.k.

• Na instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, nałożony został obowiązek prawny niezwłocznego zawiadomienia o tym prokuratora lub Policji;

• Ponadto instytucje państwowe i samorządowe obowiązane są przedsięwziąć nie­zbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. Czynności te mogą polegać np. na za­mknięciu pomieszczenia, w którym dokonane zostało przestępstwo, zabezpieczeniu przerobionych dokumentów lub przedmiotów mogących stanowić dowód rzeczo­wy, postawieniu wartownika obok miejsca, w którym sprawca pozostawił ślady, itp.

• Obowiązek wynikający z omawianego przepisu (art. 304 § 2) nie obciąża każ­dego pracownika instytucji, a tylko osoby wykonujące funkcje kierownicze lub po­noszące z innego tytułu szczególną odpowiedzialność w instytucji (np. organ we­wnętrznej kontroli). Pozostali pracownicy mają jedynie służbowy obowiązek zawiadamiania o ujawnionych przestępstwach swoich przełożonych.

• Niedopełnienie obowiązku prawnego przewidzianego w art. 304 § 2 może sta­nowić przestępstwo z art. 231 § 1 k.k.

Z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakte­rze świadka osoby zawiadamiającej (jeżeli takie przesłuchanie jest przeprowadza­no - zob. art. 307 § 3) sporządza się wspólny protokół; w protokole tym można również zamieścić wniosek o ściganie (art. 304a).

• Obok zawiadomień instytucji lub osoby prywatnej (pokrzywdzonego, świad­ka zdarzenia, osoby postronnej) organ ścigania może otrzymać informacje o popeł­nieniu przestępstwa inną drogą, np. w wyniku dokonywanych przez Policję czynności operacyjno-rozpoznawczych, w trakcie prowadzenia postępowania karnego w innej sprawie, w związku z prokuratorską działalnością pozakarną, z publikacji prasowej, audycji telewizyjnej lub radiowej, od sprawcy, który (wyjątkowo) dobro­wolnie zgłosił się do organu ścigania, itd.

• Anonimowe zawiadomienie o przestępstwie nie może stanowić podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego bez uprzedniego wnikliwego i krytycz­nego sprawdzenia przytoczonych okoliczności w trybie pozaprocesowym. Zawiado­mienie takie prokurator może przekazać Policji lub organom kontroli, żądając infor­macji o wynikach sprawdzenia, albo pozostawia je bez biegu (zob. § 95 reguł. prok.).

• Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe (tzw. śledztwo obligatoryjne), lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa Policja przekazuje wraz z zebrany­mi materiałami niezwłocznie prokuratorowi (art. 304 § 3), ponieważ nie jest upraw­niona do wszczęcia postępowania przygotowawczego w tej formie. Nie wyklucza to jednak dokonywania w razie potrzeby czynności sprawdzających lub czynności niecierpiących zwłoki.

Dokonywanie czynności procesowych, poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie, dopuszczalne jest jedynie w toku postępowania karnego.

• Zgodnie z art. 305 § 1 i art. 325a niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.

• Postanowienie dotyczące śledztwa powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1 pkt 5) wskazujące dane, na których oparte zostało podejrzenie, że popełniono prze­stępstwo — w razie wszczęcia śledztwa — albo wyjaśnienie odmowy wszczęcia śledztwa.

• Postanowienia o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia dochodzenia — zgod­nie ze zmianą nowelizacji 2003 r. — nie wymagają uzasadnienia.

• Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator albo Policja, gdy jest uprawniona w danej sprawie do prowadzenia śledztwa. Jeżeli postanowienie o wszczę­ciu śledztwa wydaje Policja, niezwłocznie przesyła prokuratorowi jego odpis.

• Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje pro­kurator albo Policja (jeżeli jest uprawniona do jego prowadzenia); postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator (art. 305 § 1 i 3, 311).

• Przyjmuje się, że decyzja zawarta w postanowieniu (np. o odmowie wszczęcia postępowania) następuje dopiero w dacie prokuratorskiego zatwierdzenia i w dal­szym postępowaniu traktuje się takie postanowienie jako postanowienie pro­kuratora (zasada ta odnosi się odpowiednio także do analogicznych postanowień zatwierdzanych przez prokuratora w dochodzeniu).

• W sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator, uzna­jąc, że wymaga lego interes społeczny i wszczynając postępowanie w trybie art. 60 § 1, również wydaje stosowne postanowienie.

• Postanowienie o wszczęciu dochodzenia, umorzeniu dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, a także o jego zawie­szeniu wydaje prowadzący postępowanie, a więc z reguły Policja (zob. art. 325d oraz 312). Postanowienia te mogą zostać zamieszczone w „zbiorczym" protokole, o którym mowa w art. 304a, i nie wymagają uzasadnienia.

• Z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia wszystkie wymienione postanowienia zatwierdza prokurator.

• O wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa albo dochodzenia zawia­damia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która zło­żyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego (nawet jeżeli nie składał on zawiadomienia o przestępstwie) — z pouczeniem o przysługu­jących im uprawnieniach (art. 305 § 4, 325a).

• Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie.

• Pokrzywdzonemu oraz instytucji wymienionej w art. 305 § 4 przysługuje zaża­lenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Uprawnio­nym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt.

• Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wy­dał lub zatwierdził postanowienie. Jeżeli prokurator nadrzędny nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu.

• Artykuły 305 i 306 odwołują się do sytuacji, gdy zostało złożone formalne zawiadomienie o przestępstwie. Odnoszą się one jednak także do wypadków, gdy zawiadomienie o przestępstwie składane nie było, ale organ ścigania posiada włas­ne informacje uzasadniające podejrzenie popełnienia przestępstwa; wówczas wszczyna postępowanie przygotowawcze, a przedstawione wy­żej zasady dotyczące kompetencji organów ścigania i formy wszczęcia dochodzenia bądź śledztwa mają odpowiednie zastosowanie.

• Natomiast odstąpienie od wszczęcia postępowania w tych wypadkach, gdy for­malne zawiadomienie o przestępstwie nie zostało złożone, organ ścigania zaś roz­ważał ewentualność wszczęcia postępowania w oparciu o informacje z innego źródła (a zatem „własne"), nie wymaga wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Decyzja co do formy zaniechania ścigania na­leży wówczas do kompetentnego organu ścigania, chociaż w niektórych wypad­kach należałoby wydać stosowne postanowienie, np. informacja organu ścigania wskazuje w sposób oczywisty, że poważne przestępstwo miało miejsce, jednakże równie niewątpliwie nastąpiło już przedawnienie karalności albo sprawca nie podle­ga orzecznictwu polskich sądów karnych.
  

• W praktyce zdarza się dość często, że organ ścigania nie znajduje wprawdzie w zawiadomieniu (i ewentualnych załączonych do niego materiałach) dostatecznej (w świetle wymagań stawianych przez art. 303) podstawy do wszczęcia postępo­wania przygotowawczego, ale jednocześnie możliwość popełnienia przestępstwa nie zostaje wykluczona. Nie jest wówczas uzasadnione ani wszczęcie, ani odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego. Dla takich sytuacji kodeks przewiduje instytucję czynności sprawdzających.

• Czynności te nie stanowią formy postępowania przygotowawczego (kar­nego), bowiem wyprzedzają je (jego ewentualne wszczęcie); nie są też częścią ja­kiegoś „dochodzenia wstępnego", konstruowanego niekiedy w doktrynie, obejmu­jącego czynności sprawdzające i czynności niecierpiące zwłoki (przewidziane w art. 308) — bo takiego w modelu naszego postępowania przygotowawczego nie ma; powinny być ograniczone do zbadania dopuszczalności wszczęcia docho­dzenia lub śledztwa. W tym zakresie zmierzać one mogą do wyjaśnienia, czy samo zdarzenie miało miejsce i czy wypełnia znamiona przestępstwa (np. w świetle przed­stawionych w zawiadomieniu okoliczności wątpliwy jest fakt dokonania napadu rabunkowego, zaboru mienia, uchylania się od obowiązku alimentacji czy przestęp­ny charakter wypadku drogowego, pożaru). Niekiedy może zachodzić konieczność sprawdzenia (zbadania, wyjaśnienia) w tym trybie innych okoliczności warunkują­cych dopuszczalność wszczęcia postępowania karnego.

• Jeżeli zachodzi powyższa potrzeba, w myśl art. 307 § 1 można zażądać uzupeł­nienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestęp­stwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie.

• Organ uprawniony do wszczęcia postępowania przygotowawczego władny jest zwrócić się do podmiotu zawiadamiającego o przestępstwie, a więc do instytu­cji państwowej lub samorządowej, albo do osoby fizycznej, niezależnie od tego, czy będzie nią pokrzywdzony, czy też inna osoba — z żądaniem uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu.

• Uzupełnienie danych może polegać na sprecyzowaniu, wyjaśnieniu informa­cji zawartej w zawiadomieniu albo na przekazaniu dodatkowej informacji (kores­pondencyjnie lub ustnie);

• Sprawdzenia faktów w zakresie objętym zawiadomieniem o przestępstwie, dokonywane z reguły przez Policję, polegają na przeprowadzeniu rozmów, wywia­dów, obserwacji i mają na celu wyjaśnienie podstawowych okoliczności zdarzenia, o którym donosi zawiadamiający, np. czy rzeczywiście dokonano rzekomego oszu­stwa (na co ogólnikowo wskazuje zawiadomienie), czy odpowiada prawdzie donie­sienie o znęcaniu się nad rodziną, czy prawdąjest, że została spalona szopa stojąca na polanie itp.

• W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii bieg­łego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz przesłuchania w cha­rakterze świadka osoby zawiadamiającej (art. 307 § 2 i 3). Dopuszczenie protokolarnego dokonania tej ostatniej czynności jeszcze przed wszczęciem postępowania przygotowawczego ma zresztą na celu głównie uniknięcie dodatkowego wzywania i stawiennictwa zawiadamiającego (w celu przesłuchania go w charakterze świadka w zwykłej kolejności czynności, po wszczęciu postępowania przygotowawczego) i uproszczenia procedury.

• Pozostałe czynności postępowania sprawdzającego nie są protokołowane, nie mają charakteru czynności procesowych, ich wyniki zaś nie nabierają mocy dowodowej w postępowaniu karnym, jeżeli zostanie ono następnie wszczęte; w ra­zie potrzeby mogą być dokumentowane w notatkach urzędowych (art. 143 § 2), niepodlegających odczytaniu na rozprawie. Jednakże uzyskane tą drogą doku­menty i przedmioty można zaliczyć w poczet materiału dowodowego, bowiem czas uzyskania dokumentu lub przedmiotu (przed wszczęciem postępowania karnego) nic ma w tym wypadku znaczenia dla kwestii jego przydatności procesowej i oceny jego mocy dowodowej.

• W razie podjęcia tych czynności postanowienie o wszczęciu śledztwa lub do­
  chodzenia albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni
  od otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie;

• Instytucja czynności sprawdzających wiązana jest zazwyczaj z zawiadomie­niem o przestępstwie, jest też traktowana jako, występująca w dość licznych spra­wach, swoista droga prowadząca do „ustosunkowania się" do zawiadomienia o prze­stępstwie przez wszczęcie lub odmowę wszczęcia postępowania karnego.

• W art. 307 § 5 stanowiącym, że § 2 tego artykułu stosuje się odpowiednio w wypadku podejmowa­nia przez organy ścigania przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia sprawdzenia własnych informacji, nasuwających przypuszczenie, że popełniono przestępstwo.

• W działalności organów ścigania występuje niekiedy konieczność natych­miastowego wykonania określonych czynności postępowania przygotowawcze­go (czynności procesowych), bezpośrednio po ujawnieniu przestępstwa, bowiem w razie zwłoki może nastąpić utrata lub zniekształcenie dowodów. Chodzi np. o po­branie próby krwi, dokonanie oględzin miejsca, którego nie można zabezpieczyć (w razie wypadku drogowego, padającego deszczu lub śniegu, który zaciera ślady itp.), przesłuchanie umierającego świadka (pokrzywdzonego). W takich sytuacjach trzeba dać pierwszeństwo potrzebom praktyki ścigania, nie traktując rygorystycz­nie wymogu uprzedniego wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, pod warunkiem że przeprowadzone będą w tym trybie tylko czynności rzeczywiście niezbędne.

• Problem ten znalazł unormowanie w art. 308, w myśl którego:

1. w wypadkach niecierpiących zwłoki,

2. w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestęp­stwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem

— prokurator albo Policja może w każdej sprawie, jeszcze przed wydaniem posta­nowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkl 1 (np. badań niepołączonych z naruszeniem integralności ciała) w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłą­czając pobrania próby krwi i wydzielin organizmu, w tym wymazu ze śluzówki po­liczków (zob. art. 74 § 2 pkt 2, 3 oraz § 3).

• Po dokonaniu takich czynności, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje spra­wę niezwłocznie prokuratorowi.

• Przepis nie wymienia wszystkich dopuszczalnych w tym wypadku czynności dowodowych (stanowiąc, że można przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynno­ści procesowe, „a zwłaszcza..."); dopuszczalne jest więc dokonanie w zasadzie każ­dej niezbędnej czynności dowodowej, chyba że jest ono zastrzeżone wyłącznie dla prokuratora lub sądu (np. otwarcie pisma zawierającego wiadomości objęte tajemni­cą pańsfwową— art. 225 § 1). Jest również oczywiste, że pewne czynności z natu­ry rzeczy nie mogą być traktowane jako niecierpiące zwłoki, np. uzyskanie opinii biegłego księgowego, której sporządzenie wymaga kilku tygodni jego pracy

• Policja może w tym trybie przesłuchać również osobę podejrzaną o popełnie­nie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia, ale również tylko w wypadkach niecieipiących zwłoki.

Czynności niecierpiące zwłoki (nazywane też dochodzeniem w niezbędnym zakresie lub dochodzeniem zabezpieczającym) mogą być dokonywane tylko w cią­gu 5 dni od dnia pierwszej tego rodzaju czynności. Czas trwania śledztwa lub do­chodzenia liczy się w tych wypadkach od dnia dokonania pierwszej czynności nie-cierpiącej zwłoki.

Protokoły czynności wykonywanych w trybie art. 308 mają pełną moc dowo­dową i mogą być odczytywane na rozprawie w warunkach określonych przez art. 389, 391,392,393.

Czynności niecierpiące zwłoki dopuszczalne są w każdej sprawie, niezależnie od tego, czy następnie będzie formalnie (przez wydanie stosownego postanowienia) wszczęte i przeprowadzone dochodzenie lub śledztwo. Jeżeli w wyniku tych czyn­ności okaże się, że brak jest podstaw do kontynuowania postępowania, należy wy­dać postanowienie o jego umorzeniu, bowiem wraz z podjęciem pierwszej czynno­ści niecierpiącej zwłoki następuje wszczęcie prawne— chociaż nieformalne, bo dokonane bez wydania postanowienia o wszczęciu — postępowania przygotowaw­czego (w przeciwieństwie do czynności sprawdzających — są one już częścią postępowania przygotowawczego).

PRZEBIEG ŚLEDZTWA

Postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie śledztwa lub dochodzenia.

Śledztwo jest obligatoryjne (obowiązkowe) w sprawach:

1. o zbrodnie,

1. o występki — gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz
   Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencji Wywiadu,

2. o występki — gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicz­
   nej, Żandarmerii Wojskowej, finansowych organów dochodzenia lub orga­
   nów nadrzędnych nad finansowymi organami dochodzenia, w zakresie spraw
   należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez
   tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych,

3. o występki, w których nie prowadzi się dochodzenia (co do spraw, w których
   prowadzi się dochodzenie — zob. przede wszystkim art. 325b w zw. z art. 325c).

W innych sprawach (a więc o występki niewymienione w art. 309 pkt 2-4), w których w zasadzie prowadzi się dochodzenie, śledztwo jest fakultatywne —może być prowadzone, jeżeli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy (art. 309 § 1 pkt 5).

W postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych śledztwo prowadzi się (obligatoryjnie) w sprawach o zbrodnie, a w in­nych sprawach, gdy wymaga tego waga lub zawiłość sprawy (art. 668 § 1).

Śledztwo prowadzi się również (m.in.) w zakresie popełnionych na osobach na­rodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości: zbrodni nazi­stowskich, zbrodni komunistycznych, innych przestępstw stanowiących zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne. Śledztwa w tych sprawach prowadzą prokuratorzy Instytutu Pamięci, stosując odpowiednio przepisy k.p.k.

Z powyższego wynika, że w sprawach, w których nie prowadzi się śledz­twa (obligatoryjnego lub fakultatywnego) — prowadzone jest dochodzenie. Do­puszczalne jest prowadzenie postępowania przygotowawczego w konkretnej spra­wie najpierw w formie dochodzenia, a następnie jako śledztwa, np. z powodu stwierdzonej w toku dochodzenia zawiłości sprawy; wówczas należy, poza wyda­nym postanowieniem o wszczęciu dochodzenia, wydać drugie postanowienie, o wszczęciu śledztwa.

• Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy. W uzasadnionych wy­padkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas oznaczony przez prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora nadrzędnego nad prokurato­rem, który prowadzi śledztwo, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasad­nionych wypadkach właściwy prokurator nadrzędny nad prokuratorem nadzorują­cym lub prowadzącym śledztwo może przedłużyć jego okres na dalszy czas oznaczony (art. 310).

• Bieg terminu dla śledztwa liczy się od wydania postanowienia o jego wszczę­ciu, a w razie prowadzenia czynności niecierpiących zwłoki — na podstawie art. 308 — jak już wskazywano, od chwili dokonania takiej pierwszej czynności (podobnie liczy się bieg terminu dla dochodzenia).

• Śledztwo kończy się wydaniem postanowienia o jego zamknięciu lub umorze­niem postępowania (art. 321 § 6 w zw. z art. 331 § 1).

Do okresu postępowania przygotowawczego, a więc śledztwa i dochodzenia, nic wlicza się czasu, jaki upływa:

• od zamknięcia śledztwa, a w dochodzeniu — od wniesienia aktu oskarżenia, w wypadkach zaś określonych w art. 325g § 1 k.p.k. od wydania postano­wienia o zamknięciu dochodzenia — do otrzymania akt sprawy z sądu na skutek zwrotu sprawy na podstawie art. 345 § 1 k.p.k.,

• od zawieszenia postępowania do jego podjęcia,

• od umorzenia postępowania do uchylenia postanowienia o umorzeniu na sku­tek zażalenia albo na podstawie art. 328, a także do podjęcia na nowo lub wznowienia umorzonego postępowania na podstawie art. 327 k.p.k.

• Śledztwo prowadzi Policja, jeżeli nie prowadzi go prokurator.

• Prokurator zawsze prowadzi śledztwo w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 (ze wzglę­du na osobę podejrzaną lub podejrzanego) oraz w sprawach o przestępstwo określo­ne w art. 148 k.p.k. (zabójstwo).

• Jeżeli prokurator wszczął śledztwo, może powierzyć Policji jego przeprowa­dzenie w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czyn­ności śledztwa (zwłaszcza gdy zachodzi potrzeba wykorzystania wiedzy specjali­stycznej i technicznego przygotowania kadry policyjnej) —jednakże w wypadkach określonych w art. 309 § 2 i 3 nie można powierzyć Policji prowadzenia śledztwa w całości.

• Prokurator zawsze może (fakultatywność) zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające posta­nowienia, związane z przedstawieniem zarzutów, zmianą postanowienia o przed­stawieniu zarzutów lub zamknięciem śledztwa (art. 311).

• Dodać trzeba, że powyższe uprawnienia Policji jako organu śledztwa przy­sługują także organom Straży Granicznej oraz Agencji Bezpieczeństwa We­wnętrznego, w zakresie ich właściwości — a nadto innym organom przewidzia­nym w przepisach szczególnych (art. 312).

• Postępowanie przygotowawcze wszczyna się w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przestępstwa (art. 305 w zw. z art. 303), niezależnie od tego, czy sprawca jest znany.

• Oznacza to, że postępowanie przygotowawcze w pierw­szej fazie po jego wszczęciu może toczyć się „w sprawie" (in rem), a jego głównym celem jest wówczas wykrycie sprawcy przestępstwa (art. 297 § 1 pkt 2 w zw. z art. 2 § 1 pkt 1). Dopiero po zebraniu danych uzasadniających pociągnięcie do odpowie­dzialności określonej osoby, możliwe staje się przejście do fazy postępowania „prze­ciw osobie" (in personom).

• W myśl art. 71 § 1 za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo którą bez wydania takiego postano­wienia powiadomiono o treści zarzutu w związku z przystąpieniem do przesłu­chania w charakterze podejrzanego.

• Instytucja przedstawienia zarzutów w swej podstawowej, pełnej formie, wy­stępującej przede wszystkim w śledztwie, składa się z trzęch czynności. Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa albo dochodzenia lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba:

• sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów

• ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i

• przesłuchuje się go (art. 313 § 1).

• Z art. 71 § I wynika, że podejrzanym w rozumieniu procesowym staje się oso­ba — poza sytuacjami, gdy decyduje, uznane przez ustawę za wystarczające, ustne postawienie zarzutu — z chwilą wydania (sporządzenia) postanowienia o przedsta­wieniu zarzutów, niezależnie od tego, kiedy nastąpi poinformowanie jej o tym, że jest podejrzanym i co się jej zarzuca.

• Wprawdzie art. 313 § 1 mówi, że ogłoszenie podejrzanemu postanowienia o przedstawieniu zarzutów i następnie przesłuchanie go powinno nastąpić niezwłocznie po jego sporządzeniu, jednakże przepis ten z przy­czyn praktycznych dopuszcza w tym względzie opóźnienie, gdy ogłoszenie posta­nowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukry­wania się lub nieobecności w kraju. Jeżeli tego rodzaju przeszkody nie mają miejsca, organ ścigania jest obowiązany wykonać trzy wymienione czynności w możliwie krótkich odstępach czasu.

• Z chwilą wydania postanowienia o przedstawieniu za­rzutów podejrzany staje się stroną w procesie karnym, a więc podmiotem praw i obo­wiązków. Dopóki podejrzany nie wie o swojej sytuacji i nie zna treści czynionych mu zarzutów, nie może wykonywać swego prawa do obrony.

• Po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów przesłuchiwanie po­dejrzanego w charakterze świadka jest niedopuszczalne.

• Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej (art. 313§ 2).

• Z porównania art. 313 § 2 z art. 332 § 1 pkt 2 i 4 oraz art. 413 § 2 pkt 1 wyni­ka, że określenie czynu i kwalifikacji prawnej powinno być równie ścisłe jak w ak­cie oskarżenia i wyroku skazującym. Organ ścigania nie jest jednak związany opi­sem czynu i jego kwalifikacją prawną, przyjętymi w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego (art. 303).

• Artykuł 94 § 1 pkt 5, przyjmując jako zasadę, że postanowienie powinno zawierać uzasadnienie, dopuszcza odstępstwo od niej w użytym zwrocie: „chyba że ustawa zwalnia go od tego wymagania". Artykuł 313 § 3 wprowadza właśnie takie odstęp­stwo. Wynika ono ze sformułowania, że podejrzany może do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. 0czym należy go pouczyć. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowione­
  mu obrońcy w terminie 14 dni.

• W uzasadnieniu należy w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów (art. 313 § 4).

• Czynności przewidziane w art. 313 i objęte instytucją przedstawienia zarzu­tów wykonuje w śledztwie prokurator lub Policja (zob. art. 311), a także inne or­gany, o których mowa w art. 312; zob. też art. 308 § 2 i 3.

• W toku postępowania unormowanego w art. 308 (tzw. czynności niecierpiące zwłoki — por. też rozdział X § 3 pkt V 4), w wypadkach niecierpiących zwłoki. w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa (np. wpłynąć na treść wyjaśnień współoskarżonych lub na treść ze­znań świadków), można w toku czynności wymienionych w § 1 art. 308 przesłu­chać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzane­go przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się od informacji o treści zarzutu (art. 308 § 2).

• W wypadku przewidzianym w § 2, w sprawach, w których prowadzenie śledz­twa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo — w razie braku warunków do jego sporządzenia — umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłucha­nej (art. 308 § 3).

• W sprawach, w których obowiązkowe jest prowadzenie śledztwa przez proku­ratora, postanowienie przewidziane w § 3 wydaje prokurator (art. 308 § 4).

• Jeżeli umarza się postępowanie w stosunku do osoby podejrzanej, to jest oczy­wiste, że osoba ta w dalszym postępowaniu nie występuje jako podejrzany. Umo­rzenie postępowania w stosunku do osoby oznacza też, że ponowne skierowanie postępowania przygotowawczego przeciwko niej możliwe jest tylko w trybie wzno­wienia postępowania (art. 327 § 2).

• Od chwili skierowania postępowania przeciwko podejrzanemu w rozumieniu art. 71 § 1 spadają na niego prawnie ustanowione obowiązki, jak np. określone w art. 74 (poddanie się badaniom), w art. 75 (obowiązek stawiennictwa na każde wezwanie), równocześnie jednak otrzymuje on wiele uprawnień, wynikających z je­go pozycji podmiotu procesu, strony, wiążących się z systemem gwarancji proceso­wych.

• W myśl art. 6 w zw. z art. 71 § 3 podejrzanemu już w tym stadium przysługuje prawo do obrony, obejmujące także prawo do korzystania z pomocy obrońcy — o czym należy go pouczyć. Podejrzany pozostający na wolności może porozumie­wać się z obrońcą bez żadnych ograniczeń, jeżeli zaś jest tymczasowo aresztowa­ny — z ograniczeniami przewidzianymi w url. 73.

• Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek musi przesłuchać podejrzanego. Jeżeli stawi się ustanowiony obrońca, należy dopuścić go do udziału w przesłuchaniu;

• zawiadomienie obrońcy o terminie prze­słuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności (art. 249 § 3).

• Zawsze natomiast obrońcę zawiadamia się o terminie posiedzenia sądu dotyczącego przedłużenia tymczasowego areszto­wania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego; niestawiennictwo obrońcy należycie zawiadomionego o ter­minie — nie tamuje rozpoznania sprawy (art. 249 § 5).

• Na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy, ale również w tym wypadku jego niestawiennictwo nie tamuje przesłucha­nia (art. 301). Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obroń­cy na końcowe zaznajomienie podejrzanego z materiałami śledztwa nie tamuje dal­szego postępowania (321 § 4).

• Za zgodą prowadzącego postępowanie podejrzanemu udostępnia się akta, umoż­liwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje się odpłatnie odpisy uwierzy­telnione (art. 156 § 5). Na odmowę udostępnienia akt stronom — a więc i podejrza­nemu— przysługuje zażalenie (art. 159).

Istotne uprawnienia podejrzanego dotyczą jego inicjatywy dowodowej.

• Podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą skła­dać wnioski o dokonanie czynności śledztwa. Stronie, która złożyła wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czyn­ności, jeżeli tego żądają, jednak podejrzanego pozbawionego wolności nie spro­wadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności (art. 315). Dowody prze­prowadza się na wniosek stron, podmiotu określonego w art. 416 albo z urzędu (art. 167).

• W wypadku oddaleniu wniosku dowodowego (art. 170 § 1 i 2) należy wydać pisemne postanowienie z uzasadnieniem (art. 170 § 3 w zw. z art. 94 § 1 pkt 5). Po­stanowienie to wydaje prowadzący postępowanie. Oddalenie wniosku dowodowe­go nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujaw­niły się nowe okoliczności (art. 170 § 4).

• Protokoły spisane z czynności postępowania przygotowawczego mogą być w określonych warunkach odczytywane na rozprawie (art. 389,391,392,393), ujaw­nione zaś w ten sposób okoliczności brane pod uwagę przez sąd przy wyrokowaniu, w ramach całokształtu okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej (art. 410). Z tego względu szczególnej wagi nabiera kwestia udziału stron oraz ich przedsta­wicieli procesowych w dokonywanych czynnościach postępowania przygoto­wawczego, zwłaszcza w tych czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie.

• W myśl art. 316 § 1, jeżeli czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawo­wych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności.

• Wniosek o dopuszczenie do udziału w czynności wymienionej w art. 316 § 1 jest zbędny, bowiem następuje ono z mocy samego prawa. Organ ścigania obowią­zany jest też z urzędu zawiadomić uprawnione osoby o czasie i miejscu przeprowadzenia czynności, bacząc, aby wyznaczenie zbyt bliskiego terminu przeprowa­dzenia czynności nie odbierało praktycznie osobie zawiadomionej możliwości wzięcia w niej udziału (por. też § 106 ust. 1 reguł. prok.).

• Organ ścigania może jednak zaniechać zawiadomienia i dopuszczenia do udzia­łu w czynności osób uprawnionych omawianym przepisem, gdy zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki, np. w wypadku dokonywania oględzin śladów na topniejącym śniegu (art. 316 § 1 infine). Po­dejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się wtedy, gdy zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu (art. 316 § 2). Podkreślić należy, że trudno­ści w sprowadzeniu podejrzanego muszą być poważne, ewentualna zwloką zaś w postępowaniu tego rodzaju, iż miałaby wpływ na prawidłowy przebieg procesu.

• Osobom uprawnionym, które nie brały udziału w czynności wskazanej w art. 316, należy na żądanie udostępnić spisany z niej protokół oraz przyjąć od nich zgłoszone oświadczenia i wnioski.

• Szczególne unormowanie zawarte zostało w art. 3 i 6 § 3, stanowiącym, iż gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozpra­wie, strona lub prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd.

• Do udziału w czynnościach śledczych innych niż te, które zostały określone w art. 316, strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni należy także dopuścić — ale na ich żądanie (art. 317 § 1).

• Tylko w szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia wnioskodawcy do udziału w czynności, ze względu na waż­ny interes śledztwa, np. z powodu przewidywanego ujemnego wpływu obecności podejrzanego na przebieg przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi realna obawa wy­korzystania wyników czynności do próby matactwa, gdy zachodzi niebezpieczeń­stwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki.

• Ponadto prokurator może odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności (art. 317 § 2).

• Zgłoszenie żądania w terminie uniemożliwiającym powiadomienie osoby upraw­nionej o czasie i miejscu czynności nie wstrzymuje jej dokonania. O dokonaniu czynności powiadamia się osobę uprawnioną (§ 108 ust. 4 reguł. prok.).

• Zgodę na udział w omawianych czynnościach osoby żądającej wyraża prowa­dzący postępowanie przygotowawcze. Natomiast do podjęcia odmownej decyzji uprawniony jest wyłącznie prokurator prowadzący lub nadzorujący śledztwo (w za­kresie, w jakim go sam nie prowadzi — art. 326 § 1), który wydaje w takim wypad­ku pisemne postanowienie wraz z uzasadnieniem (art. 317 § 2 w zw. z art. 94 § 1 pkt 5). Na postanowienie to zażalenie nie służy.

• W myśl art. 318, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji
  naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowo­du.

• W wypadku przesłuchiwania biegłych wymienionym stronom i ich przedstawi­cielom procesowym zezwala się na wzięcie w nim udziału i w tym celu należy oso­by te zawiadomić dostatecznie wcześnie o czasie i miejscu czynności. Odmówić udziału w czynności można tylko podejrzanemu pozbawionemu wolności, gdy jego sprowadzenie spowodowałoby poważne trudności.

• Jeżeli opinia złożona została na piśmie, podejrzanemu i jego obrońcy oraz po­krzywdzonemu i jego pełnomocnikowi zezwala się na zapoznanie się z nią. Osoby te jeszcze w toku postępowania przygotowawczego mogą wypowiadać się na temat opinii, mogą też składać konkretne wnioski, np. o sporządzenie nowej opinii, roz­szerzenie jej zakresu, bliższe zbadanie pewnej okoliczności.

• Uprawnienia wynikające z art. 318 mają charakter bezwzględny, ich realizacja nie zależy od uznania organu procesowego — z jednym wyjątkiem, dotyczącym udziału podejrzanego pozbawionego wolności w czynności przesłuchania biegłego.

• Wymienione w art. 316, 317 i 318 osoby, jeżeli uczestniczą w czynnościach postępowania przygotowawczego, mogą zadawać pytania, składać oświadczenia wnioski, wypowiadać się co do treści sporządzanego protokołu — ogólnie biorąc mają uprawnienia zbliżone do tych, jakimi dysponowałyby, gdyby dana czyn­ność wykonywana była na rozprawie.

ZAKOŃCZENIE ŚLEDZTWA

• Zakończenie śledztwa może nastąpić w postaci jego zamknięcia lub umo­rzenia.

• Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze zmierza do osiągnięcia jego celów, określonych w art. 297. Jeżeli dojdzie do wniosku, że zebrane w toku postępowania materiały dają podstawy do zamknięcia śledztwa— na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami po­stępowania — powiadamia podejrzanego i obrońcę o terminie końcowego za­znajomienia; jednocześnie poucza ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy

• Zamknięcie śledztwa musi nastąpić nie tylko wówczas, gdy ist­nieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia, ale także wówczas, gdy prokurator kieruje do sądu zamiast aktu oskarżenia wniosek o warunkowe umorzenie postę­powania (art. 336 § 1) lub wniosek o umorzenie postępowania wobec sprawcy czynu popełnionego w stanic niepoczytalności i zastosowanie wobec niego środka zabezpieczającego (art. 324).

• Wobec występujących w praktyce wypadków przedłużania przez podejrzanych czasu zaznajamiania się z aktami, ponad rozsądnie rozumianą potrzebę, nowy ko­deks uprawnia organ procesowy do wyznaczania podejrzanym i obrońcom stosow­nego terminu, który z kolei nie może być zbyt krótki, ponieważ naruszałby prawo podejrzanego do obrony (art. 321 § 1).

• Również termin (data) zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępo­wania powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim po­dejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni.

• W czynnościach zaznajomienia podejrzanego przez prowadzącego postępowa­nie z materiałami postępowania ma prawo uczestniczyć obrońca (art. 321 § 3).

• Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy nie tamuje dalszego postępowania (art. 321 § 4)

• W trakcie omawianej czynności podejrzany i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat przedstawionych im materiałów, wyjaśniać nasuwające się wątpliwo­ści, składać oświadczenia. Ponadto w terminie 3 dni od daty zaznajomienia podej­rzanego z materiałami postępowania strony mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa. Artykuł 315 § 2 (dotyczący dopuszczenia wnioskodawcy i jego przedsta­wiciela procesowego do udziału w czynności) stosuje się odpowiednio (art. 321 § 5).

• Podkreślić trzeba, że w art. 321 § 5 uprawnienie do składania wniosków o uzu­pełnienie śledztwa przyznane zostało (wszystkim) stronom, a więc nie tylko podej­rzanemu

• Z przebiegu czynności zaznajomienia podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym spisuje się protokół (art. 143 § 1 pkt 8).

• Po upływie terminu przewidzianego na złożenie wniosku o uzupełnienie postę­powania — jeżeli nie zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa — wydaje się posta­nowienie o jego zamknięciu i ogłasza się je lub o jego treści zawiadamia się podej­rzanego i jego obrońcę (art. 321 § 6).

• Czynności objęte art. 321 wykonuje prowadzący postępowanie, a więc w śledz­twie najczęściej prokurator lub Policja (art. 311), ale ponadto także inne organy upraw­nione do prowadzenia śledztwa (zob. art. 312).

• Jeżeli organ ścigania dochodzi do wniosku, że postępowanie nic dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, a nie zachodzą warunki określone w art. 324 (a więc nie istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczają­cych), umarza się śledztwo bez konieczności uprzedniego zaznajomienia z mate­riałami postępowania i jego zamknięcia

• Śledztwo (a w zw. z art. 325a także dochodzenie — a więc postępowanie przy­gotowawcze) umarza się przede wszystkim wówczas, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, że:

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniają­cych podejrzenie jego popełnienia,

2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

3. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

4. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze (art. 17 § 1 pkt 1—4).

Postępowanie umarza się także wówczas, gdy nie wykryto sprawcy przestęp­stwa albo gdy brak jest dostatecznych dowodów winy podejrzanego.

• W wypadku stwierdzenia, że przestępstwo zostało popełnione, jednak czynu nie dokonała osoba występująca w postępowaniu w charakterze podejrzanego, umarza się postępowanie prowadzone przeciwko tej osobie, ale postępowanie o dane prze­stępstwo toczy się nadal, jeżeli istnieje możliwość wykrycia sprawcy.

• Postępowanie umarza się ponadto, gdy zachodzi okoliczność wymieniona w art. 17 § 1 pkt 5—10 (np. podejrzany zmarł, nastąpiło przedawnienie karalności, brak jest skargi uprawnionego oskarżyciela) albo zachodzi inna okoliczność wyłącza­jąca ściganie (np. abolicja wynikająca z przepisu zawartego w ustawie amnestyjnej).

• Jeżeli postępowanie toczyło się przeciwko kilku podejrzanym lub przeciwko jednemu podejrzanemu o dwa lub więcej zarzutów, możliwe jest umorzenie czę­ściowe — tylko w stosunku do niektórych podejrzanych lub tylko w stosunku do niektórych zarzutów.

• Podstawę prawną umorzenia stanowi przepis, który należy powołać w posta­nowieniu o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia— art. 17 § 1, art. 322 § 1 lub art. 11 § 1 k.p.k.

• Przyczynę umorzenia stanowi natomiast konkretna okoliczność powodująca niedopuszczalność postępowania karnego

• Postanowienie o umorzeniu postępowania powinno zawierać — oprócz danych wymienionych w art. 94, który wymaga m.in. podania podstawy prawnej rozstrzyg­nięcia, a także zamieszczenia uzasadnienia — dokładne określenie czynu (z powo­du którego wszczęto postępowanie) i jego kwalifikacji prawnej oraz przyczyn umorzenia

• Jeżeli umorzenie następuje po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzu­tów albo przesłuchaniu osoby w charakterze podejrzanego, postanowienie o umo­rzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podejrzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie (art. 322 § 2 i 3).

• Postanowienie o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; ponadto uwzględnić trzeba art. 312, rozszerzający krąg podmiotów uprawnionych do prowa­dzenia śledztwa. Postanowienie wydane przez Policję, a także przez każdy inny or­gan uprawniony do prowadzenia śledztwa — zatwierdza prokurator (art. 305 § 3 w zw. z art. 322) i dopiero po (pisemnym) zatwierdzeniu —jak już wskazywano — uważa się postępowanie za umorzone, przez prokuratora i w dacie zatwierdzenia.

• O umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samo­rządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnio­nego pokrzywdzonego i podejrzanego — z pouczeniem o przysługujących im upraw­nieniach (art. 305 § 4).

• Stronom (a więc pokrzywdzonemu i podejrzanemu) przysługuje na postanowienie o umorzeniu śledztwa zażalenie oraz prawo przejrzenia akt.

• Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wydał lub zatwierdził postanowienie, a jeżeli prokurator nadrzędny nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu.

• O umorzeniu postępowania toczącego się z urzędu przeciwko osobom wymie­nionym w art. 21 należy bezzwłocznie zawiadomić przełożonych tych osób.

• W razie umorzenia postępowania —jeżeli zachodzi taka potrzeba — prokurator wydaje postanowienie co do dowodów rzeczowych, stosownie do art. 230—233.

• Stosowanie art. 322 zostało wyłączone w warunkach określonych w art. 324, a więc wówczas, gdy zostanie ustalone, że:

• 1) podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności,

• 2) jednocześnie istnieją podstawy do zastosowania środka zabezpieczającego.

• W takiej sytuacji prokurator po zamknięciu śledztwa kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o:

• 1) umorzenie postępowania i

• 2) zastosowanie środka zabezpieczają­cego

• W postępowaniu sądowym tiyb rozpatrywania takiego wniosku prokuratora został unormowany w art. 339 § 1 pkt 1, art. 340 § 2 i art. 354.

• Ustawodawca w celu zapewnienia podejrzanemu, co do którego istnieją dane wskazujące na jego niepoczytalność w chwili czynu, sądowego rozpoznania spra­wy, poddał właściwości sądu nie tylko orzeczenie w przedmiocie środków zabez­pieczających, ale także samo rozstrzygnięcie o umorzeniu postępowania.

• Jeżeli nie zachodzi potrzeba zastosowania środka zabezpieczającego — umo­rzenie postępowania przygotowawczego z powodu stwierdzonej niepoczytalności podejrzanego należy na zasadach ogólnych do prokuratora, który wydaje bądź zatwierdza postanowienie o umorzeniu.

• Materialnoprawną przesłanką stosowania wszystkich środków zabezpiecza­jących jest ustalenie sprawstwa i z tego względu w uzasadnieniu postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego powinny znaleźć się zarówno usta­lenia dotyczące popełnienia przez podejrzanego określonego czynu zabronionego przez ustawę, jak i omówienie dowodów zebranych w tym zakresie.

• Odrębną podstawę umorzenia stwarza art. 11, w ramach oportunistycznego

odstępstwa od zasady legalizmu, wyrażonej w art. 10.

• Przepis ten stanowi, że postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżo­nego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia (§ 1). Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orze­czona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w spra­wie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1 (§ 2).

• Postępowanie umorzone na podstawie art. 11 § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zo­stało ono umorzone (§ 3).

• Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępo­wania, a w szczególności jeżeli nie można ująć podejrzanego albo nie może on brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby, postępowania nie umarza się, lecz zawiesza na czas trwania przeszkody.

• Postanowienie o zawieszeniu powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1) i jeżeli nie zostało wydane przez prokuratora, wymaga jego pisemnego zatwierdzenia (art. 325).

• Na postanowienia w przedmiocie zawieszenia postępowania przysługuje zażale­nie (art. 22 § 2 i art. 459 § 3 w zw. z art. 465) — zarówno na decyzję o zawieszeniu, jak i na odmowę zawieszenia postępowania.

• W czasie zawieszenia postępowania należy jednak dokonać odpowiednich czyn­ności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem (art. 22 § 3), można także w miarę potrzeby wydać postanowienie co do środka zapobie­gawczego (art. 255), zarządzić poszukiwanie podejrzanego (art. 278), wydać posta­nowienie o poszukiwaniu go listem gończym (art. 279, 280).

• Postępowanie zawiesza się na czas trwania przeszkody. Ustanie przeszkody zo­bowiązuje do podjęcia postępowania. Kodeks nie określa trybu i formy dokony­wania tej czynności, trafnie jednak przyjmuje się, że następuje to przez wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania

DOCHODZENIE

Art. 325a - przepisy dotyczące śledztwa sto­suje się odpowiednio do dochodzenia, jeżeli przepisy rozdziału 36a dotyczącego dochodzenia — nie stanowią inaczej.

Artykuł 325b stanowi (§ 1), że dochodzenie prowadzi się w sprawach o prze­stępstwa należące do właściwości sądu rejonowego:

1) zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, z tym że

w wypadku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekra­cza 50 000 zł,

2. przewidziane w art. 159 i 262 § 2 k.k.,

3. przewidziane w art. 279 § 1, art. 286 § 1 i 2 oraz w art. 289 § 2 k.k., jeżeli
   wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie
   przekracza 50 000 zł.

W myśl § 2 — spośród spraw o przestępstwa wymienione w § 1 pkt 1 nie pro­wadzi się dochodzenia w sprawach o przestępstwa określone w kodeksie karnym w art. (...)

Modyfikuje ograniczająco ten katalog art. 325c, stanowiąc, że dochodzenia nie prowadzi się:

1. w stosunku do oskarżonego pozbawionego wolności w tej lub innej spra­wie, chyba że zastosowano zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie wo­bec sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem; prze­pisu art. 259 § 3, w myśl którego tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku — nie stosuje się. Oznacza to, że tymczasowe aresz­towanie jest możliwe również w sprawach o czyny zagrożone karą pozba­wienia wolności nieprzekraczającą roku, także gdy nie wystąpiły okoliczno­ści wskazane w art. 259 § 4;

2. jeżeli zachodzą okoliczności wymienione wart. 79 § 1, określającym nie­ które sytuacje, kiedy oskarżony musi mieć obrońcę.

• W myśl ogólnego przepisu art. 298 postępowanie przygotowawcze pro­wadzi prokurator, a w zakresie przewidzianym w ustawie— Policja. W wy­padkach przewidzianych w ustawie uprawnienia Policji przysługują innym organom.

• Artykuł 312 stanowi, że uprawnienia Policji przysługują także organom Stra­ży Granicznej oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w zakresie ich właś­ciwości, a nadto innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych;

• Na podstawie art. 325d Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 13 czerwca 2003 r. w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem I instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w po­stępowaniu uproszczonym, jak również zakresu spraw zleconych tym organom.

• Według § 1 rozporządzenia w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępo­waniu uproszczonym dochodzenie, obok Policji, prowadzić mogą również:

1. organy Inspekcji Handlowej

2. organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej

3. urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej

4. Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty.

Ponadto z mocy ustaw szczególnych, w zakresie ich właściwości (art. 312 pkt 2), w sprawach w tych ustawach wskazanych, uprawnienia do prowadzenia docho­dzeń mają również:

• Straż Leśna Lasów Państwowych

• Państwowa Straż Łowiecka

• Organy Parków Narodowych

Do dochodzenia odnoszą się przepisy o charakterze ogólnym (art. 297-302), a w związku z art. 325a — odpowiednio, szereg przepisów dotyczących śledztwa, zawartych w rozdziale 34 („Wszczęcie śledztwa"), w rozdziale 35 („Przebieg śledz­twa"), w rozdziale 36 („Zamknięcie śledztwa") — jak już podkreślano, jeżeli prze­pisy rozdziału 36a nie stanowią inaczej.

W szczególności odpowiednie zastosowanie mają— w całości, w części lub tylko w pewnych sytuacjach — art. 303, 304, 304a, 305, 306, 307, 308, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 321, 322, 323, 324.

Ponadto — znów niekiedy z odpowiednimi modyfikacjami — dochodzenie kształtują lub są z nim ściśle powiązane, w znacznym stopniu wspólne dla śledztwa i dochodzenia, postanowienia zawarte w rozdziale 37 („Nadzór prokuratora nad po­stępowaniem przygotowawczym"), w rozdziale 38 („Czynności sądowe w postępo­waniu przygotowawczym") oraz w rozdziale 39 („Akt oskarżenia").

• Postanowienie o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia,
  umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (zob.
  art. 325f) oraz o jego zawieszeniu— wydaje prowadzący postępowanie. Mogą one zostać zamieszczone w jednym, „zbiorczym" protokole, o którym mowa w art. 304a.

• Wszystkie wymienione postanowienia po nowelizacji 2003 r.— nie wyma­gają uzasadnienia (art. 325c § 1 i 2) — co stanowi zasadnicze novum w naszym modelu postępowania przygotowawczego.

• Z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia — pozostałe postanowie­nia, o których mowa w § 1 art. 325e — zatwierdza prokurator; prokurator stosuje też art. 323 § 1 (chodzi o postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych).

• Ponadto w zmianach nowelizacyjnych 2003 r. uznano również, że nie jest wy­magane powiadomienie prokuratora o wszczęciu dochodzenia.

• Wymóg uzasad­niania postanowień określony w art. 94 § 2 stosuje się odpowiednio do zarzą­dzeń, z tym że wobec treści art. 99 § 2 zarządzenie wymaga pisemnego uzasadnienia, jeżeli podlega zaskarżeniu. Jednakże postanowienia podlegające zaskarże­niu, wymienione w art. 325e k.p.k., obecnie nie wymagają uzasadnienia

• W ramach nowelizacji 2003 r. wprowadzona została do systemu procesowe­go konstrukcja tzw. dochodzenia rejestrowego.

• W myśl art. 325f, jeżeli dane uzyskane w toku czynności, o których mowa w art. 308 § 1 (czynności niecierpiące zwłoki), lub prowadzonego przez okres co najmniej 5 dni dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych — można wydać postanowie­nie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (§ 1).

• Po wydaniu takiego postanowienia Policja, na podstawie odrębnych przepisów, prowadzi czynności w celu wykrycia sprawcy i uzyskania dowodów (§ 2); należy przyjąć, że chodzi przede wszystkim o czynności operacyjno-rozpoznawcze, określone w ustawie o Policji.

• Jeżeli zostaną ujawnione dane pozwalające na wykrycie sprawcy, Policja (nie prokurator) wydaje postanowienie o podjęciu na nowo dochodzenia. Przepis art. 305 § 4, wskazujący, kogo zawiadamia się o tego rodzaju decyzji — stosuje się odpowiednio; natomiast art. 305 § 3 o przesyłaniu prokuratorowi odpisu postano­wienia o podjęciu oraz art. 327 § 1 o trybie podjęcia na nowo umorzonego postępo­wania przygotowawczego — nie stosuje się (§ 3).

• Na postanowienie o umorzeniu dochodzenia przysługuje zażalenie na zasa­dach ogólnych (§ 4).

• Zasadniczej zmianie uległa w ramach nowelizacji 2003 r. w dochodzeniu rów­nież instytucja przedstawienia zarzutów, dotychczas w dochodzeniu zwyczajnym unormowana analogicznie jak w śledztwie (zob. art. 313 w wersji sprzed noweli)

• Artykuł 325g sianowi, że nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów (oraz wydanie postanowienia o zamknięciu dochodze­nia) — chyba że podejrzany jest zatrzymany lub tymczasowo aresztowany (§ 1)

• Pamiętać wszakże trzeba, iż w myśl art. 325c pkt 1 w stosunku do oskarżonego (podejrzanego) pozbawionego wolności (w tej lub innej sprawie) dochodzenia w za­sadzie nie prowadzi się — z wyjątkiem sytuacji, gdy zastosowano zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie wobec sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub bez­pośrednio potem. Wyłącznie zatem w tym ostatnim układzie przedstawienie zarzu­tów wymaga pełnej formy, zgodnie z art. 313.

• Jeżeli wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów nie jest konieczne, przesłuchanie osoby podejrzanej zaczyna się od powiadomienia jej o treści za­rzutu, wpisanego do protokołu przesłuchania. Osobę tę od chwili rozpoczęcia prze­słuchania uważa się za podejrzanego (§ 2). Należy jej też umożliwić przygotowa­nie się do obrony, a zwłaszcza ustanowienie lub wyznaczenie obrońcy (§ 3).

• Zarzut powinien być wówczas formułowany zawsze według zasad obowią­zujących na podstawie art. 313 § 1 i 2, gdy jest zamieszczany w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów, a więc stanowić dokładne określenie zarzucanego po­dejrzanemu czynu i jego kwalifikacji prawnej.

• Po przedstawieniu ustnie zarzutu podejrzany powinien być na piśmie pouczony o uprawnieniach i obowiązkach wskazanych w art. 300 oraz o możliwości żądania podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie (art. 325g § 1 i 2 w zw. z art. 325a i art. 313 § 3 i 4).

• Z przepisu art. 325h wynika (zd. I) możliwość ogranicze­nia zakresu dochodzenia, mianowicie do ustaleń pozwalających na podjęcie decy­zji co do sposobu zakończenia postępowania przygotowawczego.

• Stwierdzenie, że istnieją wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarże­nia, pozwala (lecz nie zobowiązuje organu postępowania) na zaprzestanie doko­nywania dalszych czynności dochodźczych lub dokonanie tylko niektórych z praktycznie możliwych w sprawie. Skrócenie dochodzenia jest oczywiście tym bardziej realne wówczas, gdy organ ścigania nie wnosi oskarżenia do sądu, po­dejmując decyzję o innym zakończeniu dochodzenia (np. o umorzeniu postępowa­nia z powodu znikomej szkodliwości czynu— art. 1 § 2 k.k. w zw. z art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.).

• Niezależnie od przyjętego w sprawie zakresu prowadzonego postępowania przygotowawczego (dochodzenia), pewne czynności (dowodowe i inne) uznaje się jednak za obligatoryjne (zd. II).

• Należy mianowicie dokonać (nie można pominąć, gdy istnieją w sprawie odpowiednie podstawy do ich dokonania) czynności przewi­dzianych w art. 325g (przedstawienie zarzutów) oraz w art. 321 (końcowe zaznajo­mienie z materiałami postępowania, ale tylko wówczas, gdy złożony został stosow­ny wniosek przez podejrzanego lub jego obrońcę), przesłuchać podejrzanego i pokrzywdzonego (oczywiście, jeżeli został ustalony); ponadto należy przepro­wadzić i utrwalić w protokołach czynności, których nie będzie można powtórzyć (zob. art. 316). Ma to na celu, obok względów gwarancyjnych, zabezpieczenie w spra­wie podstawowego materiału dowodowego.

• Utrwalenie innych czynności dowodowych (poza obligatoryjnymi, a więc fakultatywnych) następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbar­dziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności (zd. III); w kon­sekwencji — przepisu art. 148 § 2 zdanie pierwsze nie stosuje się (zd. IV).

• Przepis został w taki sposób sformułowany, że sięgnięcie do niego tylko w celu ograniczenia zakresu dochodzenia pociąga za sobą konieczność — poza wymie­nionymi w zd. II czynnościami obligatoryjnymi — stosowania protokołu skróco­nego („ograniczonego") do utrwalenia wszystkich pozostałych czynności do­wodowych w sprawie.

• Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy (przed nowelizacją 2003 r. termin wynosił odpowiednio miesiąc — art. 310 § 2). Prokurator może prze­dłużyć ten okres do 3 miesięcy. W razie niezakończenia dochodzenia we wskaza­nym terminie dalsze postępowanie przygotowawcze prowadzi się w formie śledz­twa, ze wszystkimi procesowymi konsekwencjami tego faktu, np. nie mają wówczas zastosowania odpowiednie postanowienia art. 325e, 325f, 325g, 325h.

• Bieg terminów dla dochodzenia liczy się w sposób analogiczny jak dla śledz­twa. W kwestii okresów niepodlegających wliczeniu do czasu trwania dochodzenia odpowiednio stosują się zasady dotyczące śledztwa — zob. rozdział X § 4 pkt II („Przebieg śledztwa").

• Organ prowadzący dochodzenie otrzymał uprawnienia prokuratora okreś­lone w art. 23a, dotyczącym instytucji mediacji (art. 325i § 2).

• W dochodzeniu zastosowanie ma również art. 321 (w zw. z art. 325a), regulujący instytucję końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, które — po­dobnie jak w śledztwie— ma obecnie charakter fakultatywny, dokonywane jest bowiem tylko na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy.

• W myśl art. 325g § 1 w dochodzeniu nie jest wymagane wydanie postanowie­nia o jego zaniknięciu— chyba że podejrzany jest zatrzymany lub tymczasowo aresztowany, a pozbawienie wolności w takiej formie nastąpiło wobec sprawcy uję­tego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem.

• Tylko zatem w tym ostatnim wypadku wydawane powinno być postanowienie o zamknięciu dochodzenia

NADZÓR PROKURATORA NAD POSTĘPOWANIEM PRZYGOTOWAWCZYM

• Ogólny przepis art. 15 § 1 stanowi, że Policja i inne organy w zakresie postę­powania karnego wykonują polecenia sądu i prokuratora oraz prowadzą pod nadzo­rem prokuratora śledztwo lub dochodzenie w granicach określonych w ustawie.

• W myśl art. 15 § 2 wszystkie instytucje państwowe, samorządowe i społeczne są obowiązane w zakresie swego działania do udzielania pomocy organom prowa­dzącym postępowanie karne

• Następnie w nowym kodeksie w szczegółowych przepisach konkretniej i pre­cyzyjniej określono zakres i formy nadzoru prokuratora, rozciągając go na wszel­kie przejawy działalności policyjnej, związanej ze sprawą karną; nadzorem ob­jęto więc wyraźnie również czynności sprawdzające

• Postępowanie w sprawach o zbrodnie i część występków (poważniejszych lub ze względu na osobę podejrzaną, albo gdy podejrzany jest pozbawiony wolności itd.) oraz w sprawach zawiłych (art. 309, 325b, 325c) prowadzi w formie śledz­twa prokurator, ale także — w znacznym zakresie — Policja, a niekiedy inne or­gany nieprokuratorskie. Wszakże również wówczas, gdy prokurator nie prowadzi śledztwa (lub jego części), może on zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające postanowienia, zwią­zane z przedstawieniem zarzutów, zmianą postanowienia o przedstawieniu zarzu-lów lub zamknięciem śledztwa (art. 311).

• W dochodzeniu, a także w śledztwie prowadzonym przez Policję lub inny organ nicprokuratorski, pewne czynności nie mogą być dokonywane przez te organy, lecz przez prokuratora (niekiedy przez sąd), np. to prokurator sto­suje (poza tymczasowym aresztowaniem) środki zapobiegawcze (art. 250 § 4), orzeka w przedmiocie wniosku o zabezpieczenie roszczenia powoda cywilnego (art. 69 § 2), wydaje postanowienie o poszukiwaniu podejrzanego listem gończym (art. 279 § 1).

• Niektóre postanowienia i czynności organu dochodzeniowego muszą być przez prokuratora zatwierdzone, np. postanowienie o umorzeniu dochodzenia, o jego zawieszeniu (art. 325e § 2; zob. też np. art. 220 § 3).

• Prokurator rozpoznaje większość zażaleń, m.in. na postanowienia prowadzą­cego postępowanie przygotowawcze.

• Jeżeli więc prokurator nie prowadzi bezpośrednio całego postępowania przy­gotowawczego, to wykonując osobiście ważniejsze czynności procesowe, zatwier­dzając postanowienia albo czynności innych organów ścigania lub rozpoznając za­żalenia — w pewnym zakresie kontroluje przebieg postępowania i nadzoruje je.

Kodeks nie poprzestaje jednak na tych formach nadzoru prokuratora.

• Podstawowe przepisy, określające kierowniczą i kontrolującą rolę prokura­tora w stadium przygotowawczym (mówi się, że jest on „panem procesu" w tym stadium — dominus litis), zostały zawarte w rozdziale 37 k.p.k. o nadzorze proku­ratora nad postępowaniem przygotowawczym.

• W myśl art. 326 § 1 prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygoto­wawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi — niezależnie od tego, czy toczy się ono w formie śledztwa, czy też w formie dochodzenia; prokurator może także objąć nadzorem postępowanie, o którym mowa w art. 307 (czynności spraw­dzające). Jest oczywiste, że prokurator nie sprawuje nadzoru nad czynnościami postępowania przygotowawczego, dokonywanymi przez sąd.

• Czuwanie nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania jest obowiązkiem prokuratora (art. 326 § 2);

• Zasady sprawowania nadzoru nad pracą dochodzeniową Policji mają odpo­wiednie zastosowanie do nadzoru prokuratora nad pracą innych organów upraw­nionych do prowadzenia dochodzeń (§215 reguł. prok.).

• Prokurator rejonowy lub prokurator przez niego wyznaczony co najmniej raz w roku dokonuje kontroli dochodzeń prowadzonych przez organy państwowe po­siadające uprawnienia oskarżycieli publicznych i w razie potrzeby udziela tym or­ganom niezbędnego instruktażu w zakresie czynności postępowania przygotowaw­czego (§217 reguł. prok.).

• Istotne jest unormowanie, że w razie niewykonania przez organ niebędący pro­kuratorem postanowienia, zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór (niezależnie od tego, w jakiej formie postępowanie przygoto­wawcze jest prowadzone), na jego żądanie przełożony funkcjonariusza wszczyna postę­powanie służbowe; o wyniku postępowania informuje się prokuralorn (art. 326 § 4).

• W § 3 pkt4 art. 326 unormowany został procesowy nadzór prokuratora nad po­stępowaniem przygotowawczym prowadzonym przez organy nieprokuratorskie i prze­pis ten nie może stanowić podstawy prawnej do korygowania wadliwych decyzji proce­sowych w ramach nadzoru służbowego, wykonywanego wewnątrz prokuratury.

• Nadzór służbowy (rozdział 3 reguł, prok.) nad czynnościami podległych prokuratorów sprawują prokurator przełożony i zwierzchnik służbowy.

• Swoistą formę nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym stanowi tak­że podjęcie na nowo umorzonego postępowania (art. 327 § 1), wznowienie prawo­mocnie umorzonego postępowania (art. 327 § 2) oraz uchylenie prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego (art. 328 § 1).

• Na podstawie art. 327 § 1 umorzone postępowanie przygotowawcze może być w każdym czasie (aż do wystąpienia przedawnienia) podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w po­przednim postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego. Przepis ten stosuje się odpowiednio w sprawie, w której odmówiono wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.

• Z przepisu tego wynika, że podjęte na nowo może być zarówno postępowanie, które toczyło się jedynie „w sprawie" i na tym etapie zostało umorzone, jak i postę­powanie, które było już prowadzone „przeciw osobie", jednakże po decyzji o podję­ciu na nowo nie będzie toczyć się przeciw tej osobie, która w poprzednim, umo­rzonym postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego.

• Przepis nie zawiera żadnych warunków co do charakteru i wartości materiału dowodowego skłaniającego do ponownego przeprowadzenia postępowania, oczy­wiste jest jednak, że powinien to być taki materiał, który czyni prawdopodob­nym zakończenie postępowania przygotowawczego wniesieniem aktu oskarże­nia do sądu.

• O podjęciu umorzonego postępowania na nowo decyduje pisemnym postano­wieniem z uzasadnieniem prokurator; może nim być prokurator, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu — art. 327 § 1 nie zawiera żadnych ograni­czeń w tym względzie.

• Podjęcie na nowo może nastąpić po formalnym uprawomocnieniu się postano­wienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia, jak i przed jego uprawomocnieniem się; gdy wniesione zostało zażalenie, podjęcie umorzonego postępowania powoduje pozostawienie zażalenia bez rozpoznania. Reguły te stosuje się odpowiednio w ra­zie uprzedniego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania.

• W sposób odmienny uregulowane zostało podjęcie na nowo umorzonego „do­chodzenia rejestrowego". W myśl art. 325f § 3, jeżeli zostaną ujawnione dane po­zwalające na wykrycie sprawcy, Policja (a nie prokurator) wydaje postanowienie o podjęciu na nowo dochodzenia. Artykułu 327 § 1 nie stosuje się.

• Ponowne prowadzenie postępowania przygotowawczego przeciwko oso­bie, która w prawomocnie umorzonym postępowaniu występowała w charakterze po­dejrzanego, może nastąpić drogą wznowienia postępowania (art. 327 § 2); podjęcie postępowania i skierowanie go znów przeciw tej samej osobie jest niedopuszczalne.

• Warunkiem wznowienia jest ujawnienie nowych istotnych faktów lub dowo­dów nieznanych w poprzednim postępowaniu albo wystąpienie okoliczności określonej w art. 11 § 3. Nie mogą to być zatem fakty małej wagi dla sprawy, lecz takie, które rokują zwrot w postępowaniu i czynią prawdopodobnym wniesienie oskarżenia do sądu przeciwko ściganej osobie. Fakty powinny być tej wagi i zna­czenia, że ich ujawnienie w poprzednim postępowaniu zapobiegłoby jego umorze­niu. Również dowody, w rozumieniu źródeł dowodowych, powinny być istotne i przede wszystkim wiarygodne.

• Nowe fakty to takie, które nie były znane w poprzednim postępowaniu, a więc zostały ujawnione po jego umorzeniu. Ich ujawnienie następuje najczęściej drogą wykrycia nowych źródeł dowodowych, z których organ procesowy czerpie wiado­mości o nowych okolicznościach, np. zgłosił się świadek, o którego istnieniu organ ścigania w toku poprzedniego postępowania nie wiedział. Może sięjednak zdarzyć, że źródło dowodowe znane było uprzednio organowi ścigania, lecz obecnie za jego pomocą ujawnione są inne, nowe fakty, np. osoba poprzednio przesłuchiwana w cha­rakterze świadka zataiła istotne dla sprawy fakty (okoliczności), teraz zaś składa pełne zeznanie. Nowym będzie także dowód znany wcześniej stronie, ale nieznany organowi.

• Przed wydaniem postanowienia, zarówno o podjęciu, jak i o wznowieniu po­stępowania, prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadnia­jących wydanie postanowienia (art. 327 § 3). Czynności te wykonywane są w for­mach procesowych (protokolarne przesłuchania, oględziny itd.) i mogą polegać np. na przesłuchaniu świadka.

• W toku czynności dowodowych — przewidzianych w § 3 art. 327 —jest nie­dopuszczalne przesłuchanie w jakimkolwiek charakterze osoby, przeciwko której postępowanie ma się toczyć.

• Po podjęciu na nowo umorzonego postępowania albo po jego wznowieniu — wydaje się postanowienie o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa, jeżeli nie było uprzednio wydane.

• Istotną, konsekwentną gwarancję zawiera również przepis stanowiący, iż po wnie­sieniu aktu oskarżenia sąd umarza postępowanie, jeżeli stwierdzi, że postępowanie przygotowawcze wznowiono mimo braku podstaw (art. 327 § 4);

• Charakter gwarancji ma też postanowienie, że po wznowieniu przewidziane w ustawie ograniczenia okresu tymczasowego aresztowania stosuje się do łącznego czasu trwania tego środka (art. 327 § 2 infine).

• Artykuł 328 upoważnia (ponadto) Prokuratora Generalnego do uchylenia prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego w sto­sunku do osoby, która występowała w charakterze podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że umorzenie postępowania było niezasadne. Nie dotyczy to wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umorzeniu (rozpoznając wniesione zażalenie).

• Przepis ten powołuje instytucję umożliwiającą naprawianie błędów popełnio­nych przy umorzeniu postępowania i stanowiącą w pewnym sensie odpowiednik nadzwyczajnych środków zaskarżenia prawomocnych orzeczeń sądowych.

• Uchylenie w tym trybie prawomocnego postanowienia o umorzeniu nic jest uzależnione od warunków przewidzianych dla zwykłego wznowienia postępowa­nia (ujawnienie nowych faktów lub dowodów).

• Wobec tego, że możliwość wzruszenia na niekorzyść podejrzanego prawo­mocnego orzeczenia o umorzeniu postępowania przygotowczego stanowi swoiste ograniczenie warunku ne bis in idem (art. 17 § 1 pkt 7) — i to bez nowych okolicz­ności w sprawie— ustawodawca przyjął, że po upływie 6 miesięcy od daty upra­womocnienia się postanowienia o umorzeniu Prokurator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (art. 328 § 2).

CZYNNOŚCI SĄDOWE W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM

Udział sądu w postępowaniu przygotowawczym normuje rozdział 38 kodeksu oraz poszczególne przepisy zamieszczone w innych rozdziałach.

• Nowy kodeks nie przyjął koncepcji śledz­twa sądowego (śledztwa prowadzonego bezpośrednio przez sędziego śledczego lub sąd) i nie wprowadził też instytucji sędziego śledczego, lecz przewiduje ingeren­cję sądu w postępowanie przygotowawcze w wypadkach, w których jest to wska­zane ze względu na gwarancje procesowe stron (podejrzanego i pokrzywdzonego) i lepsze przygotowanie sprawy dla sądu orzekającego na rozprawie.

• Ma to miejsce w szczególności w drodze rozpoznawania przez sąd niektórych zażaleń na postanowienia i inne czynności organów postępowania przygotowawczego oraz na wydawania pewnych postanowień — wskazanych w ustawie.

• Jeżeli chodzi o rozpoznawanie zażaleń, to przede wszystkim wskazać trzeba następujący tryb postępowania prowadzący (m.in.) do ewentualnego wystąpienia pokrzywdzonego w procesie w roli oskarżyciela posiłkowego.

• Pokrzywdzonemu oraz instytucji, która zawiadomiła o przestępstwie, przysłu­guje zażalenie na odmowę wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, a stronom — na umorzenie postępowania przygotowawczego.

• Jeżeli prokurator nadrzędny nic przychyli się do takiego zażalenia, kieruje je do sądu (art. 306 § 1 i 2).

• Sąd może utrzymać zaskarżone postanowienie w mocy albo — uwzględniając zażalenie — zaskarżone postanowienie uchylić.

• W wypadku uchylenia postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowaw­czego lub odmowie jego wszczęcia sąd wskazuje powody uchylenia, a w miarę po­trzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić, lub czynności, które należy prze­prowadzić. Wskazania te są dla prokuratora wiążące;

• Jeżeli prokurator nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarże­nia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia.

• Postanowienie to podlega zaskarżeniu tylko do prokuratora nadrzędne­go. W razie utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia pokrzywdzony, który wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 i 2, może wnieść akt oskarże­nia określony w art. 55 § 1 jako oskarżyciel posiłkowy — o czym należy go po­uczyć.

• W wypadku wniesienia przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia prezes sądu prze­syła jego odpis prokuratorowi, wzywając go do nadesłania w terminie 14 dni akt postępowania przygotowawczego (art. 330).

Poza tym sąd rozpoznaje zażalenia m.in. na:

• postanowienia prokuratora w przedmiocie środków zapobiegawczych, in­nych niż tymczasowe aresztowanie (art. 252 § 2 i 3);

• zatrzymanie osoby (art. 246);

• postanowienia prokuratora dotyczące kontroli i utrwalania rozmów tele­fonicznych oraz treści innych rozmów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną;

• postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym (art. 293 § 2 zd. 11);

• postanowienie prokuratora w sprawie zachowania w tajemnicy danych oso­bowych świadka

Spośród czynności niebędących rozpoznawaniem zażaleń należą do sądu postanowienia:

• o skierowaniu podejrzanego na obserwację psychiatryczną w zakładzie lecz­niczym lub o przedłużeniu tej obserwacji (art. 203 § 2 i 3);

• o wprowadzeniu kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych oraz treści in­nych rozmów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną i o zatwierdzaniu wyjątkowych postanowień prokura­tora w tym przedmiocie (art. 237 § 1 i 2 w zw. z art. 241);

• o zastosowaniu (art. 250 § 1) lub o przedłużeniu (art. 263 § 2 i 4) tymczaso­wego aresztowania;

• o przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia (art. 270 § 1);

• o wydaniu (art. 281) lub odwołaniu (art. 282 § 2) listu żelaznego;

• o stosowaniu aresztowania jako kary porządkowej w toku postępowania przy­gotowawczego na wniosek prokuratora (art. 290 § 1 w związku z art. 287 § 2);

• o zezwoleniu na przesłuchanie adwokata, lekarza, dziennikarza (art. 180 § 2)

Pamiętać ponadto trzeba, że obecnie sąd decyduje:

• umorzeniu postępowania w razie stwierdzenia popełnienia czynu w stanie niepoczytalności i zastosowaniu środków zabezpieczających (art. 324);

• warunkowym umorzeniu postępowania na wniosek prokuratora, złożony po zakończeniu postępowania przygotowawczego (art. 336, 339 § 1 pkt 2, art. 341 i 342).

• Przewidziane w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym doko­nywane są na posiedzeniu przez sąd powołany do rozpoznania sprawy w I instan­cji — jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

• Odstępstwa ustawa wprowadza np. w art. 250 § 2 (stosowanie tymczasowego aresztowania), w art. 281 i 282 § 2 (wydanie i odwołanie listu żelaznego), w art. 290 § 1 (stosowanie aresztowania jako kary porządkowej).

• Sądem „powołanym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji", a dokonu­jącym przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym (art. 329 § 1) lub rozpoznającym zażalenie na czynności postępowania przygoto­wawczego (art. 329 § 2) jest ten sąd, który byłby właściwy po wniesieniu aktu oskarżenia.

• W wypadku rozpoznawania zażalenia na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 2) o właściwości sądu decyduje zdarzenie faktyczne będące przedmiotem śledztwa lub dochodzenia, a nie tylko kwalifikacja przyjęta w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego lub w postanowie­niu o jego umorzeniu, czy postulowana w zażaleniu;

• Sąd dokonuje czynności jednoosobowo także wtedy, gdy rozpoznaje zażalenie na czynności postępowania przygotowawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE

Strona 28 z 28

---