Zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Przykładowe zasady organizacji oceny ryzyka zawodowego
Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym i może być przeprowadzana krokowo lub iteracyjnie w kolejno następujących po sobie etapach decyzyjnych.
Podstawowe zasady planowania działań związanych z oceną ryzyka zawodowego określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG według następującej kolejności:
unikanie ryzyka;
ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
zapobieganie ryzyku u źródła;
dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy;
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
właściwe instruowanie pracowników.
Podstawowe zasady organizacji działań związanych z oceną ryzyka zawodowego określone zostały w polskiej normy PN-N-18002:2000 według następującej kolejności:
wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie;
opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy;
wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka;
określenie potrzeb szkoleniowych oraz zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka;
zapewnienie osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka odpowiednich informacji, np. dotyczących potrzebnych konsultacji i usług;
określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka;
zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka;
określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.
Proces oceny ryzyka zawodowego jest zbiorem ogólnych lub szczegółowych etapów decyzyjnych, których realizacja powinna pozwolić odpowiedzieć na następujące pytania:
Zespół oceniający - kto ma uczestniczyć w ocenie ryzyka?
Cel i zakres - jaki jest przyjęty cel i zakres oceny ryzyka?
Kryteria - jakie są przyjęte kryteria oceny i akceptacji ryzyka?
Definicje - jakie są przyjęte definicje związane z oceną ryzyka?
Informacje - jakie są potrzebne informacje do oceny ryzyka?
Realizacja - co należy dokładnie wykonać w ocenie ryzyka?
Dokumentacja - jak dokumentować wyniki oceny ryzyka?
Aktualizacja - kiedy aktualizować wyniki oceny ryzyka?
W celu usystematyzowania wielu różnych działań organizacyjnych podejmowanych w przedsiębiorstwach i zakładach pracy w zakresie problematyki oceny ryzyka zawodowego proponuje się wykorzystanie algorytmu, opartego m.in. na wymaganiach według polskiej normy PN-N-18002:2000, który obejmuje następujące etapy decyzyjne:
przygotowanie oceny ryzyka zawodowego:
wybór osób przeprowadzających ocenę zawodowego,
wybór metody oceny ryzyka zawodowego,
identyfikacja stanowiska pracy;
przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego:
identyfikacja zagrożenia,
oszacowanie ryzyka zawodowego,
wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego;
działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego:
planowanie i realizacja działań profilaktycznych,
informowanie pracowników o ryzyku zawodowym,
aktualizacja wyników oceny ryzyka zawodowego.
Praktyczne zasady i kryteria oceny ryzyka zawodowego
Gruntowna wiedza na temat ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą, a właściwie ryzyka odniesionego do zatrudnionych pracowników, a nie ryzyka na stanowisku pracy, jest niezbędna dla zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, których częstość występowania jest praktycznie utożsamiana ze skutecznością stosowanych zasad i procedur dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji.
Ocena ryzyka zawodowego jest aktualnie jednym z podstawowych elementów analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, przeprowadzanej co najmniej raz w roku przez służbę bezpieczeństwa i higieny pracy w każdym zakładzie pracy, a także stanowi ważny regulator funkcjonowania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wdrażanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw oraz innych organizacji.
Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania działań związanych z problematyką ryzyka zawodowego, w tym obejmujące w szczególności m.in. identyfikację zagrożeń i oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka, dokumentowanie wyników oceny, informowanie pracowników o zagrożeniach i ryzyku.
Ogólna forma realizacji ww. obowiązków nie jest aktualnie narzucona żadnym aktem prawnym, zależy ona głównie od aktualnej wiedzy i dobrej woli pracodawcy, który powinien opracować zasady lub procedurę oceny ryzyka zawodowego dostosowaną przede wszystkim do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, wielkości przedsiębiorstwa lub zakładu pracy, rodzaju i nasilenia zagrożeń zawodowych.
Szczegółowe formy realizacji oceny ryzyka zawodowego, dokumentowania wyników tej oceny i informowania o ryzyku zawodowym zostały określone m.in. dla wybranych zagrożeń w następujących aktach prawnych:
czynniki rakotwórcze i mutagenne - wymagania określa rozporządzenie w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy;
szkodliwe czynniki biologiczne - wymagania określa rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki;
hałas i drgania mechaniczne - wymagania określa rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne;
czynniki chemiczne - wymagania określa rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych.
Dotychczas najczęściej stosowanymi w praktyce wytycznymi w zakresie oceny ryzyka zawodowego są wymagania zawarte w polskiej normie PN-N-18002:2000, jednak nie mają one charakteru obligatoryjnego (obowiązkowego) i obejmują tylko ogólne wytyczne w tym zakresie, które wymagają praktycznego komentarza, dostosowanego do poszczególnych branż i rodzajów działalności (PKD) oraz zakładów pracy i stanowisk pracy.
Przykładowe propozycje szczegółowych procedur oceny ryzyka zostały określone m.in. w następujących polskich normach:
PN-EN 1050:1999 - określa wymagania dla oceny bezpieczeństwa maszyn;
PN-IEC 60300-3-9:1999 - określa wymagania dla oceny ryzyka technicznego;
PN-EN 689:2002 i PN-Z-04008-7:2002 - określają wymagania dla oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne;
Identyfikację zagrożeń i oszacowanie związanego z nimi ryzyka zawodowego powinna zawsze poprzedzać szczegółowa analiza zaistniałych wypadków przy pracy i stwierdzonych chorób zawodowych, łącznie powinny się wzajemnie uzupełniać, a nie stanowić oddzielnych elementów analizy i oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
Korelacje pomiędzy oceną ryzyka zawodowego oraz analizą wypadków przy pracy i chorób zawodowych to m.in.:
brak albo sporadyczne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - nie świadczy o niskim poziomie ryzyka;
częste albo regularne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - świadczy o podwyższonym poziomie ryzyka;
poważne skutki zdrowotne występowania wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - wskazują na konieczność szczegółowej analizy przyczyn ryzyka;
obszary podwyższonego ryzyka (gdzie występuje ryzyko) - miejsca występowania ryzyka, którymi są jednostki organizacyjne (np. działy, wydziały, oddziały, pomieszczenia pracy) generujące wypadki przy pracy lub choroby zawodowe;
źródła podwyższonego ryzyka (co powoduje ryzyko) - przyczyny występowania ryzyka, którymi są niebezpieczne zdarzenia (wydarzenia) powodujące wypadki przy pracy lub czynniki szkodliwe dla zdrowia wywołujące choroby zawodowe;
grupy podwyższonego ryzyka (kto podlega ryzyku) - pracownicy narażeni na ryzyko, którymi są pracownicy poszkodowani wskutek wystąpienia wypadków przy pracy lub stwierdzenia chorób zawodowych, analizowanych według kryterium wykonywanych czynności, stanowisk pracy lub kwalifikacji zawodowych.
Praktyczne wnioski dotyczące przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego to m.in.:
Opracowanie formalnej procedury oceny ryzyka zawodowego, która obowiązuje w przedsiębiorstwie, systematyzuje i synchronizuje dotychczas podejmowane działania w tym zakresie, ułatwiając dokonywanie tej oceny i wymianę potrzebnych informacji oraz minimalizując możliwość popełnienia błędu lub przeoczenia w organizacji tej oceny.
Nie można podać aktualnie jednej uniwersalnej metody oceny ryzyka zawodowego, możliwej do zastosowania w dowolnym przedsiębiorstwie, a dobór metody zależy przede wszystkim od wielkości przedsiębiorstwa, rodzaju i zakresu działalności, stosowanej technologii i wyposażenia, specyfiki zagrożeń zawodowych, liczby osób zatrudnionych.
Ocenę ryzyka zawodowego powinna poprzedzać wszechstronna analiza wypadków przy pracy i chorób zawodowych w przedsiębiorstwie za okres co najmniej 3 lub 5 lat, można w tym celu wykorzystać kryteria analizy bezwzględnej, rodzajowej i wskaźnikowej.
Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na danym stanowisku pracy powinno być poprzedzone rzetelną analizą dokumentacji oraz bezpośrednią obserwacją wykonywanych prac i czynności pod kątem wymagań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.
W coraz większej liczbie nowoczesnych przedsiębiorstw ważne decyzje są podejmowane nie przez jednostki, lecz przez grupy (zespoły) decydentów, dlatego istotnym problemem staje się wybór odpowiedniej strategii podejmowania decyzji w procesie oceny ryzyka zawodowego (ocena indywidualna, ocena zespołowa, sondaż opinii ekspertów).
Stosowanie w ocenie ryzyka zawodowego wyłącznie wytycznych i kryteriów według polskiej normy PN-N-18002:2000 jest już aktualnie niewystarczające, dlatego coraz częściej są stosowane metody wskaźnikowe, m.in. metoda Score Risk, która umożliwia uwzględnienie w oszacowaniu ryzyka ekspozycji człowieka na zagrożenie.
Metoda sondażu opinii ekspertów wykorzystana dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego jest skuteczną metodą dającą rzetelne podstawy do weryfikacji identyfikacji zagrożeń oraz oszacowania związanego z nim ryzyka występującego na stanowisku pracy.
Umożliwienie pracownikom aktywnego udziału w ocenie ryzyka zawodowego pozwala na generowanie bogatych informacji o ryzyku, których źródłem są sami pracownicy przez wykorzystanie ich fachowej wiedzy, doświadczenia i intuicji zawodowej.
Dokonanie wszechstronnej oceny ryzyka zawodowego i okresowa aktualizacja wyników tej oceny powinny stanowić podstawę dla opracowania skutecznych planów poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w każdym przedsiębiorstwie.
Rzetelna realizacja oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy powinna stanowić niezbędny element analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz regulator wdrażania i doskonalenia systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wprowadzanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw.
Podczas oceny ryzyka zawodowego należy uwzględnić następujące informacje:
przyczyny - czynniki występujące w środowisku pracy (fizyczne, chemiczne, biologiczne, psychofizyczne) oraz czynniki wynikające z charakteru wykonywanej pracy (np. praca statyczna, praca dynamiczna, praca umysłowa, praca zmianowa, praca nocna);
uwarunkowania - czynniki wynikające z charakterystyki zatrudnionych pracowników, np. rozpatrywanych m.in. ze względu płeć, wiek, staż pracy, możliwości psychofizyczne, wymagania kwalifikacyjne, przeciwwskazania zdrowotne, aktualny stan zdrowia;
potencjalne skutki - urazy (np. wypadki przy pracy) i zdarzenia potencjalnie wypadkowe (np. awarie) oraz pogorszenie stanu zdrowia, w tym choroby pochodzenia zawodowego (zawodowe i parazawodowe) i okresowe obniżenie sprawności psychofizycznej.
Dokonując charakterystyki stanowisk pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego należy uwzględnić dwie podstawowe grupy kryteriów:
kryteria określające specyfikę stanowiska pracy - kryteria wynikające z analizy rodzaju pracy wykonywanej przez pracowników, co jest związane głównie z rodzajem procesu technologicznego (proces jednorodny lub składający się z kliku różnych etapów) oraz zmiennością pracy w odniesieniu do miejsca wykonywania pracy (stanowiska stacjonarne lub niestacjonarne, pracownik obsługujący jedno lub kilka stanowisk pracy);
kryteria określające specyfikę pracowników - kryteria wynikające z analizy struktury zatrudnienia w sensie organizacyjnym i socjalnym, co jest związane głównie z różnymi rodzajami prac wzbronionych oraz różnymi wartościami dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy w odniesieniu do grup szczególnego ryzyka, np. młodocianych i kobiet w ciąży.
Do najważniejszych kryteriów określających stanowiska pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć m.in.:
rodzaj procesu technologicznego - obejmuje podział pracy na jednorodny proces technologiczny, składający się z kilku podobnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy lub na niejednorodny proces technologiczny, składający się z kilku różnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy;
rodzaj miejsca wykonywania pracy - obejmuje podział miejsc pracy na obejmujące tylko jedno stanowisko pracy obsługiwane przez pracownika i na obejmujące kilka stanowisk pracy obsługiwanych przez pracownika oraz podział stanowisk pracy na stanowiska stacjonarne (niezmienne co do lokalizacji miejsca pracy) i na stanowiska niestacjonarne (zmienne co do lokalizacji miejsca pracy).
Do najważniejszych kryteriów określających pracowników dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć m.in.:
pełnione funkcje i zadania - obejmuje podział pracowników według wykonywanych zawodów, specjalności i czynności zawodowych oraz powiązania z procesem pracy, np. pracownicy na stanowiskach robotniczych (robotnicy), pracownicy obsługi, pracownicy administracyjno-biurowi, kadra inżynieryjno-techniczna, dozór ruchu, kierownictwo i zarząd (w tym najwyższe kierownictwo);
płeć - obejmuje podział na mężczyzn i kobiety, uwzględnić należy obniżone możliwości fizjologiczne kobiet, a szczególnie należy zwrócić uwagę na kobiety w ciąży, dla których obowiązuje wykaz prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet oraz obniżone wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia;
wiek - szczególnie należy zwrócić uwagę na młodocianych, dla których obowiązuje wykaz prac wzbronionych młodocianym oraz obniżone wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, uwzględnić należy obniżone możliwości psychofizyczne osób młodych i ograniczone możliwości fizjologiczne osób starszych;
staż pracy - szczególnie należy zwrócić uwagę na pracowników niedoświadczonych (nowozatrudnionych) ze względu na brak doświadczenia zawodowego i związany z tym ograniczone możliwości przewidywania zagrożeń i skutków ryzyka oraz na pracowników doświadczonych ze względu na dłuższe narażenie na określone czynniki szkodliwe dla zdrowia, które może być związane z możliwością wystąpienia określonych przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na określonym stanowisku pracy lub do wykonywania określonego rodzaju pracy.
Ze względu na charakter pracy określający sekwencje czynności wykonywanych przez pracowników można wyróżnić cztery oddzielnie rozpatrywane przypadki wykonywania badań i analiz dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego:
przypadek jednostanowiskowy prosty:
pracownik obsługuje 1 stanowisko pracy, przy jednorodnym procesie technologicznym, składającym się z jednego lub kilku podobnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy,
badania i analizy należy przeprowadzić w jednym miejscu wykonywania pracy;
przypadek jednostanowiskowy złożony:
pracownik obsługuje 1 stanowisko pracy, przy procesie technologicznym składającym się z kilku różnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy,
badania i analizy należy przeprowadzić w jednym miejscu wykonywania pracy i osobno dla każdego etapu procesu technologicznego (czynności wykonywanej w narażeniu);
przypadek wielostanowiskowy prosty:
pracownik obsługuje więcej niż 1 stanowisko pracy, podobne pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy,
badania i analizy należy przeprowadzić osobno dla każdego miejsca wykonywania pracy;
przypadek wielostanowiskowy złożony:
pracownik obsługuje więcej niż 1 stanowisko pracy, różne pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy,
badania i analizy należy przeprowadzić osobno dla każdego miejsca wykonywania pracy i każdego etapu procesu technologicznego (czynności wykonywanej w narażeniu).
Podstawowe zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
1. Wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowego
Nie ma ogólnie przyjętej nazwy dla osób i zespołów przeprowadzających ocenę ryzyka zawodowego, dlatego osoby przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego zwane są dalej osobami oceniającymi, a zespoły przeprowadzające ocenę ryzyka zawodowego zwane są dalej zespołami oceniającymi.
Ogólne zasady dotyczące doboru składu zespołu oceniającego i kwalifikacji osób oceniających ryzyko zawodowe według polskiej normy PN-N-18002:2000 są następujące:
skład zespołu oceniającego:
pracodawca,
pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę, w tym osoby kierujące pracownikami,
lub/i eksperci spoza organizacji;
kwalifikacje osób oceniających:
znają i rozumieją zasady oceny ryzyka zawodowego,
mają wiedzę niezbędną do identyfikowania zagrożeń,
umieją ocenić negatywne następstwa występujących zagrożeń,
potrafią formułować propozycje działań profilaktycznych oraz oceniać ich skuteczność,
potrafią identyfikować te problemy, które powinny być rozwiązane z udziałem ekspertów zewnętrznych.
Poza uzasadnionymi przypadkami (np. ochrona informacji w przemyśle zbrojeniowym, zmechanizowane i zautomatyzowane urządzenia produkcyjne, skomplikowane instalacje w laboratoriach badawczych) nie należy ograniczać składu zespołu oceniającego wyłącznie do specjalistów/ekspertów z zakresu problematyki oceny ryzyka zawodowego.
Należy zorganizować ocenę ryzyka zawodowego w taki sposób, aby zapewnić kwalifikacje osób oceniających, które są wymagane dla określonych metod oceny ryzyka, m.in. poprzez odpowiednie specjalistyczne szkolenia w tym zakresie.
W skład zespołu oceniającego powinny wchodzić osoby związane organizacyjnie i funkcjonalnie z analizowanymi jednostkami organizacyjnymi i stanowiskami pracy oraz inne wytypowane osoby mające odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe.
Zespół oceniający powinni tworzyć w przedsiębiorstwie wytypowani przedstawiciele wszystkich podstawowych jednostek organizacyjnych i specjalistycznych służb, np.:
dyrekcja, kierownictwo, osoby dozoru ruchu;
pracownicy i ich przedstawiciele, np. społeczna inspekcja pracy, związki zawodowe, doświadczeni i wykwalifikowani pracownicy;
służba bezpieczeństwa i higieny pracy;
służba medycyny pracy, np. lekarz sprawujący opiekę zdrowotną nad pracującymi;
inne wytypowane służby lub osoby w zależności od aktualnych potrzeb w zakładzie, np. konsultant (specjalista, ekspert) w zakresie oceny ryzyka zawodowego, rzeczoznawca ds. bezpieczeństwa i higieny pracy, rzeczoznawca ds. sanitarnohigienicznych.
Należy umożliwić pracownikom i/lub ich przedstawicielom udział w ocenie ryzyka zawodowego, co może mieć następujący praktyczny wymiar:
możliwość wykorzystania informacji o subiektywnych odczuciach pracowników o ryzyku zawodowym, które wynikają z ich doświadczenia i intuicji zawodowej;
doświadczeni pracownicy najlepiej znają swoje miejsca i stanowiska pracy oraz potrafią dostarczyć wielu cennych informacji o występujących na nich zagrożeniach;
pracownicy uczestnicząc w identyfikacji zagrożeń i szacowaniu ryzyka angażują się w rozwiązywanie problemów dotyczących ochrony ich życia i zdrowia w miejscu pracy.
2. Wybór metody oceny ryzyka zawodowego
Ogólne zasady oceny ryzyka zawodowego według polskiej normy PN-N-18002:2000 zalecają, aby sposób przeprowadzenia i dokumentowania oceny ryzyka zawodowego był uzależniony przede wszystkim od wielkości organizacji i rodzaju zagrożeń.
Dobór metod oceny ryzyka zawodowego do warunków pracy w poszczególnych branżach, rodzajach działalności i przedsiębiorstwach jest na razie sprawą otwartą, dlatego w pierwszej kolejności należy uwzględnić następujące czynniki decyzyjne:
rodzaj i zakres prowadzonej działalności,
wielkość przedsiębiorstwa i liczba zatrudnionych,
stosowana technologia i wyposażenie techniczne,
specyfika i nasilenie zagrożeń zawodowych.
Do określania wielkości ryzyka zawodowego wykorzystuje się często w praktyce następujące metody i narzędzia oceny:
metoda jakościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych (dla których nie wyznaczono wartości dopuszczalnych), w której poziom ryzyka jest kombinacją dwóch wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw zagrożenia S, a ryzyko można ocenić w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej;
metoda ilościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych (dla których wyznaczono wartości dopuszczalne), w której porównuje się wielkość charakteryzującą stężenie lub natężenie czynnika szkodliwego z odpowiednią wartością dopuszczalną, np. dla hałasu słyszalnego, drgań mechanicznych, czynników chemicznych, pyłów;
metoda wskaźnikowa Score Risk lub Risk Score, w której poziom ryzyka jest kombinacją trzech wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P, ekspozycji człowieka na zagrożenie E i potencjalnych skutków zagrożenia S, w literaturze występuje kilka odmian tej metody, ponadto jest często wykorzystywana w programach komputerowych;
inne metody oceny ryzyka obejmujące różne kryteria oceny ryzyka, które są publikowane w literaturze specjalistycznej (m.in. podręczniki, poradniki, czasopisma), np. metody matrycowe (tablice ryzyka), metody wskaźnikowe (wskaźniki ryzyka), metody graficzne (np. graf ryzyka, nomogram ryzyka), metody analizy ryzyka (np. listy kontrolne);
programy komputerowe będące prostymi programami wspomagającymi ocenę ryzyka lub systemami eksperckimi wspomagającymi systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (zawierającymi moduł oceny ryzyka), głównie w postaci bazy danych lub arkusza kalkulacyjnego, najczęściej w środowisku Microsoft Windows.
Należy rozważyć możliwość wdrożenia jednego z wielu dostępnych obecnie na rynku programów wspomagających ocenę ryzyka, które mogą znacznie usprawnić i skrócić proces gromadzenia i przetwarzania informacji o ryzyku zawodowym, np. opracowany przez CIOP-PIB program STER i moduł Ryzyko.
W przypadkach gdy zastosowanie prostych metod oceny ryzyka zawodowego nie dostarcza zadowalających wyników, należy dokonać kolejnej oceny ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wyboru trzech następujących wariantów decyzyjnych:
zastosowanie metod bardziej sformalizowanych,
skorzystanie z kilku metod jednocześnie,
zapewnienie udziału specjalistów/ekspertów.
Najbardziej popularną metodą oceny ryzyka zawodowego są kryteria według polskiej normy PN-N-18002:2000 pt. „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”, w której zaproponowano wymagania oceny ryzyka dla czynników mierzalnych (np. czynniki chemiczne i pyły) oraz dla czynników niemierzalnych (np. czynniki mechaniczne).
Metoda wg PN-N-18002:2000 oparta jest na ocenie dwóch podstawowych parametrów ryzyka, które obejmują prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia i ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia, a interpretacja wielkości i dopuszczalności ryzyka została określona dla skali trójstopniowej lub skali pięciostopniowej (za wyjątkiem czynników mierzalnych).
Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia ocenia się według skali trójstopniowej:
mało prawdopodobne - zalicza się te następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika;
prawdopodobne - zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika;
wysoce prawdopodobne - zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.
Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia ocenia się według skali trójstopniowej:
małe - zalicza się te urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenia stanu zdrowia takie jak niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp.;
średnie - zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji; są to np. zranienia, oparzenia II st. na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego (np. zapalenia ścięgna) itp.;
duże - zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia III st., oparzenia II st. dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenie słuchu, astma, zaćma itp.
Wielkość ryzyka zawodowego dla poszczególnych zagrożeń zidentyfikowanych na stanowisku pracy odczytuje się dla skali trójstopniowej (tab. 3.1.) - ryzyko małe, ryzyko średnie i ryzyko duże lub dla skali pięciostopniowej (tab. 3.2.) - skala rozszerzona o ryzyko bardzo małe i ryzyko bardzo duże.
Tab. 3.1. Macierz oceny ryzyka dla skali trójstopniowej.
Prawdopodobieństwo |
Ciężkość szkodliwych następstw |
||
|
mała |
średnia |
duża |
mało prawdopodobne |
ryzyko małe |
ryzyko małe |
ryzyko średnie |
prawdopodobne |
ryzyko małe |
ryzyko średnie |
ryzyko duże |
wysoce prawdopodobne |
ryzyko średnie |
ryzyko duże |
ryzyko duże |
Tab. 3.2. Macierz oceny ryzyka dla skali pięciostopniowej.
Prawdopodobieństwo |
Ciężkość szkodliwych następstw |
||
|
mała |
średnia |
duża |
mało prawdopodobne |
ryzyko bardzo małe |
ryzyko małe |
ryzyko średnie |
prawdopodobne |
ryzyko małe |
ryzyko średnie |
ryzyko duże |
wysoce prawdopodobne |
ryzyko średnie |
ryzyko duże |
ryzyko bardzo duże |
Dla niektórych czynników występujących w środowisku pracy wielkość ryzyka zawodowego można wyznaczyć za pomocą porównania wartości wielkości charakteryzującej zagrożenie P z wartością dopuszczalną Pmax lub Pprog, np. stężenie czynnika chemicznego i pyłu lub natężenie czynnika fizycznego (m.in. hałas słyszalny, infradźwiękowy lub ultradźwiękowy, drgania mechaniczne miejscowe lub ogólne) z wartością odpowiedniej normy higienicznej (NDN, NDS, NDSCh, NDSP).
Stosowana najczęściej w odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia metoda oceny ryzyka została przedstawiona dla skali trójstopniowej (tab. 3.3.), nie ma aktualnie w polskiej normie PN-N-18002:2000 podanej metody dla skali pięciostopniowej, przykładową propozycję w tym zakresie przedstawiono w tab. 3.4.
Przykładowa interpretacja wartości dopuszczanych Pmax i Pprog może być następująca:
wielkości Pmax stanowią wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) dla czynników chemicznych, wartości poziomu ekspozycji na hałas odniesione do 8-godzinnego dnia pracy dla hałasu słyszalnego, wartości sumy wektorowej przyspieszeń drgań odniesione do ekspozycji dobowej dla drgań miejscowych lub ogólnych;
wielkości Pprog stanowią wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych (NDSCh) i progowych (NDSP) dla czynników chemicznych, wartości maksymalnego poziomu dźwięku A i szczytowego poziomu dźwięku C dla hałasu słyszalnego, wartości sumy wektorowej przyspieszeń drgań odniesione do ekspozycji chwilowej dla drgań miejscowych lub ogólnych.
Tab. 3.3. Oszacowanie ryzyka według skali trójstopniowej na podstawie porównania wartości wielkości charakteryzującej zagrożenie P z wartością dopuszczalną Pmax.
Porównanie wartości P z Pmax |
Kategoria ryzyka zawodowego |
P > Pmax |
duże |
0,5 Pmax ≤ P ≤ Pmax |
średnie |
P < 0,5 Pmax |
małe |
Tab. 3.4. Propozycja oszacowania ryzyka według skali pięciostopniowej na podstawie porównania wartości wielkości charakteryzującej zagrożenie P z wartościami dopuszczalnymi Pmax i Pprog.
Porównanie wartości P z Pmax i Pprog |
Kategoria ryzyka zawodowego |
P > Pmax i P > Pprog |
bardzo duże |
P > Pmax i P < Pprog |
duże |
0,5 Pmax ≤ P ≤ Pmax |
średnie |
0,1 Pmax < P < 0,5 Pmax |
małe |
P ≤ 0,1 Pmax |
bardzo małe |
3. Identyfikacja stanowiska pracy i wykonywanych czynności
Stanowisko pracy oznacza przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje stale albo okresowo czynności związane z pracą.
Czynność oznacza część procesu pracy, którą można formalnie lub umownie wyodrębnić w dobowym lub tygodniowym wymiarze czasu pracy, co w praktyce wynika m.in. z zastosowanej organizacji pracy i organizacji stanowiska pracy oraz środków i przedmiotów pracy. Można wyróżnić m.in. następujący podział czynności:
czynności przygotowawcze i zakończeniowe,
czynności zasadnicze i pomocnicze,
czynności obsługowe i przerwy w pracy.
W poszczególnych jednostkach organizacyjnych (np. dział, wydział, oddział) należy dokonać identyfikacji stanowisk pracy oraz wykonywanych na nich prac i czynności, uwzględniając wszystkie stanowiska stacjonarne (stałe) i stanowiska niestacjonarne (zmienne) oraz miejsca prac wykonywanych okresowo i doraźnie, np. związane z konserwacją.
Dokonując charakterystyki stanowisk pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego można wykorzystać m.in. następujące informacje:
szczegółowa lokalizacja stanowisk pracy;
funkcje i zadania spełniane przez stanowiska pracy;
liczba pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, w tym pracowników firm usługowych oraz pracowników zatrudnianych okresowo i dorywczo;
stosowane środki pracy, np. maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia pracy, środki transportowe, aparatura kontrolno-pomiarowa;
stosowane przedmioty pracy, np. wykorzystywane materiały, energia, informacje;
wykonywane operacje technologiczne oraz prace i czynności na stanowiskach pracy;
wykaz rodzajów prac zaliczonych do kategorii prac szczególnie niebezpiecznych oraz prac, których nie wolno wykonywać indywidualnie i mało doświadczonym pracownikom;
wykaz specjalistycznych kwalifikacji zawodowych oraz predyspozycji psychofizycznych i przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na danych stanowiskach pracy.
Należy dokonać charakterystyki pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem tych osób, dla których przyjmuje się ustawowo lub pracodawca może przyjąć dobrowolnie inne szczegółowe kryteria, np.:
stanowiska pracy, na których wymagane są specjalistyczne kwalifikacje, np. praca na wysokości, obsługa niektórych maszyn i urządzeń;
miejsca i stanowiska pracy związane z pracami wykonywanymi okresowo lub dorywczo, np. spawanie, konserwacja, usuwanie awarii;
pracownicy nowo zatrudnieni (nowo przyjęci) lub przeniesieni z innego zakładu pracy, jednostek organizacyjnych i stanowisk pracy;
pracownicy powracający po dłuższym zwolnieniu lekarskim L-4;
młodociani, kobiety, kobiety w ciąży i kobiety w okresie karmienia;
osoby niepełnosprawne w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności;
stażyści, praktykanci, studenci i inne osoby w okresie zdobywania doświadczenia.
Należy zwrócić szczególną uwagę na miejsca i stanowiska pracy, na których:
dochodzi do wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
prace i czynności o podwyższonym ryzyku wykonywane są okresowo lub doraźnie,
zgłaszane są uwagi przez inspektorów nadzoru zewnętrznego (np. PIP i PIS), społecznej inspekcji pracy, służby bezpieczeństwa i higieny pracy.
W celu praktycznego usprawnienia przebiegu oceny ryzyka zawodowego i skrócenia czasu jej przeprowadzania polska norma PN-N-18002:2000 dopuszcza, jeżeli to możliwe, wyróżnienie grup stanowisk, na których wykonywane są w tych samych warunkach te same zadania i na których występują te same zagrożenia.
Ocena ryzyka zawodowego nie musi być wówczas przeprowadzana dla każdego z tych stanowisk z osobna, ale na ogół wystarcza identyfikacja zagrożeń i oszacowanie ryzyka przeprowadzone dla jednego stanowiska z każdej grupy.
4. Identyfikacja zagrożenia
Identyfikacja zagrożenia polega na rozpoznawaniu zagrożenia i określaniu jego szczegółowej charakterystyki, np. przyczyn (pochodzenia, źródeł), możliwości wystąpienia (prawdopodobieństwa, częstości) i potencjalnych skutków (konsekwencji, następstw).
Zagrożenia zawodowe powstają najczęściej w związku z następującymi czynnikami charakteryzującymi warunki pracy:
warunki środowiska materialnego,
stosowana technologia i wyposażenie,
wykorzystywana energia i materiały,
nieprawidłowa organizacja pracy,
niebezpieczne zachowania pracowników.
Źródłem niezbędnych informacji dla prawidłowej identyfikacji zagrożeń są przede wszystkim następujące dane i informacje:
dokumentacja wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii technicznych;
dokumentacja techniczno-ruchowa, dane techniczne o stosowanych na stanowiskach pracy maszynach, narzędziach pracy i innych urządzeniach technicznych;
instrukcje stanowiskowe, instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy, instrukcje obsługi maszyn i urządzeń, instrukcje ochrony przeciwpożarowej, instrukcje pierwszej pomocy, karty charakterystyk substancji i preparatów niebezpiecznych;
wymagania prawne, polskie normy i specjalistyczna literatura (np. podręczniki, poradniki, czasopisma) dotycząca specyfiki wykonywanej pracy i stanowisk pracy;
wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy;
obserwacja procesu technologicznego oraz pracy i czynności na stanowiskach pracy;
ankiety i wywiady z wytypowanymi osobami, np. z kierownikami i pracownikami.
Do identyfikacji zagrożeń wykorzystuje się często w praktyce tzw. listy kontrolne, w których odpowiedzi mają najczęściej formę „tak” lub „nie”, a ich zakres problemowy i stopień szczegółowości może być różny w zależności od aktualnych wymagań i potrzeb, należy zwrócić uwagę, aby wraz ze zdobywanym doświadczeniem osób oceniających listy kontrolne podlegały okresowym przeglądom i aktualizacji.
W uzasadnionych przypadkach można zastosować bardziej zaawansowane metody identyfikacji zagrożeń.
5. Oszacowanie ryzyka zawodowego
Oszacowanie ryzyka zawodowego polega na określeniu wielkości (poziomu) ryzyka dla poszczególnych zagrożeń, które zidentyfikowano na stanowiskach pracy, zgodnie z przyjętą miarą ryzyka (np. w postaci opisu lub wskaźnika), która wynika z zastosowania określonych metod oceny ryzyka lub innych szczegółowych kryteriów oceny ryzyka.
Określenie wielkości ryzyka zawodowego związanego z poszczególnymi zagrożeniami zidentyfikowanymi na stanowiskach pracy w praktyce polega na ustaleniu możliwości (prawdopodobieństwa, częstości) wystąpienia zagrożeń oraz ich potencjalnych skutków (konsekwencji, następstw).
Oszacowanie ryzyka zawodowego można przeprowadzać w różny sposób, w zależności od potrzeb organizacji. Zalecane są przede wszystkim takie sposoby oszacowania ryzyka, których stosowanie nie wymaga wiedzy specjalistycznej i które mogą być w prosty sposób wykorzystane przez osoby i zespoły oceniające.
Należy zwrócić uwagę, aby otrzymane wyniki oszacowania ryzyka zawodowego były w pełni wystarczające do wyznaczenia jego dopuszczalności oraz właściwego planowania działań korygujących i zapobiegawczych.
W odniesieniu do czynników mierzalnych (obejmujących głównie czynniki szkodliwe dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne) wielkość ryzyka można wyznaczyć za pomocą porównania wartości średnich ważonych stężeń lub natężeń z odpowiednimi wartościami dopuszczalnymi (NDN, NDS, NDSCh lub NDSP), najczęściej dla skali trójstopniowej według polskiej normy PN-N-18002:2000 (tab. 3.3.).
W odniesieniu do czynników niemierzalnych (obejmujących czynniki szkodliwe dla zdrowia, dla których nie określono wartości dopuszczalnych i pozostałe czynniki występujące w środowisku pracy, np. czynniki mechaniczne) wielkość ryzyka można wyznaczyć za pomocą określonej metody oceny (szacowania) ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wykorzystania trzech następujących strategii podejmowania decyzji:
indywidualne podejmowanie decyzji - ocena ryzyka dokonywana jest jednoosobowo, głównie na podstawie aktualnej wiedzy decydenta i jego doświadczenia zawodowego;
grupowe podejmowanie decyzji - wypełnia się jedną zbiorczą kartę oceny ryzyka w wyniku kolektywnej decyzji, ustalonej wspólnie przez poszczególnych członków zespołu;
sondaż opinii ekspertów - oblicza się średnie wyniki oceny uzyskane na podstawie indywidualnych kart oceny ryzyka, wypełnionych przez każdego z członków zespołu.
Decyzje indywidualne są charakterystyczne m.in. dla mniejszych zakładów pracy i jednostek organizacyjnych oraz dla decyzji o mniejszej wadze. W większych organizacjach (np. dużych i średnich przedsiębiorstwach) oraz dla istotnych problemów decyzyjnych (np. dotyczących zagrożenia życia i zdrowia pracowników), decyzje indywidualne mogą być obarczone dużym błędem, na co mają wpływ m.in. takie czynniki jak np. subiektywny punkt widzenia decydenta, niedokładne lub niepełne dane i informacje, przeoczenie lub pomyłka.
Decyzje grupowe eliminują większość niedoskonałości decyzji indywidualnych, ale ich zastosowanie może nieść ze sobą pewne wady takie jak np. wydłużenie czasu na podjęcie decyzji, konieczność pogodzenia sprzecznych opinii, możliwość zdominowania grupy przez jedną osobę, zależności służbowe i czynniki polityczne wpływające na ostateczną decyzję.
Sondaż opinii ekspertów umożliwia obiektywizację indywidualnych opinii członków zespołów oceniających, co pozwala wyeliminować dwie podstawowe ograniczenia decyzji grupowych, tj. skrajne opinie ekspertów oraz syndrom (zjawisko) grupowego myślenia.
Syndrom grupowego myślenia jest charakterystyczny dla zespołów zdominowanych przez autokratycznych przywódców, którzy narzucają swój subiektywny punkt widzenia, a dążenie grupy do konsensusu przeważa nad dążeniem do osiągnięcia obiektywnej decyzji, co jest niestety często normą w wielu przedsiębiorstwach i zakładach pracy w Polsce.
6. Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego
Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego polega na podjęciu decyzji o możliwości przyjęcia (akceptacji) lub odrzuceniu ryzyka, np. poprzez wyeliminowanie zagrożenia lub ograniczenie związanego z nim ryzyka.
Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są m.in. następujące wymagania i wytyczne:
prawo pracy oraz szczegółowe przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy;
polskie i międzynarodowe normy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy;
literatura specjalistyczna, np. podręczniki, poradniki, kodeksy praktyki, czasopisma.
W przypadku braku odpowiednich wymagań i wytycznych przedsiębiorstwo powinno ustanowić własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego, m.in. z uwzględnieniem:
opinii specjalistów/ekspertów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
doświadczeń przedsiębiorstwa oraz jego preferencji ekonomicznych i społecznych,
opinii zainteresowanych pracowników jako bezpośrednich realizatorów procesu pracy.
Zgodnie z zaleceniami polskiej normy PN-N-18002:2000 dopuszczalność ryzyka zawodowego odczytuje się dla skali trójstopniowej (tab. 3.5.) - niedopuszczalne jest ryzyko duże lub dla skali pięciostopniowej (tab. 3.6.) - niedopuszczalne jest ryzyko duże i ryzyko bardzo duże.
Tab. 3.5. Dopuszczalność ryzyka dla skali trójstopniowej.
Kategoria ryzyka zawodowego |
Dopuszczalność ryzyka |
Niezbędne działania profilaktyczne |
duże |
niedopuszczalne |
Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego (ryzyko średnie i małe). |
średnie |
dopuszczalne |
Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego. |
małe |
|
Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie. |
Tab. 3.6. Dopuszczalność ryzyka dla skali pięciostopniowej.
Kategoria ryzyka zawodowego |
Dopuszczalność ryzyka |
Niezbędne działania profilaktyczne |
bardzo duże |
niedopuszczalne |
Praca nie może być rozpoczęta ani kontynuowana do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego (ryzyko średnie, małe, bardzo małe). |
duże |
|
Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast. Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego (ryzyko średnie, małe, bardzo małe). |
średnie |
dopuszczalne |
Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego. |
małe |
|
Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszania poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje najwyżej na tym samym poziomie. |
bardzo małe |
|
Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań. |
7. Planowanie i realizacja działań profilaktycznych
Określenie wielkości ryzyka zawodowego jest punktem wyjścia do sformułowania odpowiednich strategii działań profilaktycznych, co w praktyce jest związane z możliwością wyboru trzech następujących wariantów decyzyjnych:
akceptacja ocenionego poziomu ryzyka,
zalecenie okresowej lub stałej kontroli,
podjęcie określonych działań profilaktycznych (działań korygujących i zapobiegawczych) eliminujących zagrożenie lub ograniczających ryzyko.
Skuteczność podjętych działań profilaktycznych należy każdorazowo sprawdzić, w razie potrzeby przeprowadzić odpowiednie działania korygujące i/lub zapobiegawcze, a następnie dokonać ponownej oceny ryzyka.
Wyniki oceny ryzyka zawodowego powinny stanowić podstawę planowania działań profilaktycznych, obejmujących działania korekcyjne i/lub zapobiegawcze w poszczególnych miejscach wykonywania pracy, np. w pomieszczeniach pracy i na stanowiskach pracy.
Ogólne zasady planowania działań korygujących i zapobiegawczych według polskiej normy PN-N-18002:2000 są następujące:
dla ryzyka małego i ryzyka bardzo małego (poziom dopuszczalny) - konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie;
dla ryzyka średniego (poziom dopuszczalny) - zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego;
dla ryzyka dużego i ryzyka bardzo dużego (poziom niedopuszczalny) - jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, to działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast, a planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego.
Przy planowaniu i podejmowaniu działań profilaktycznych należy stosować środki ochronne w następującej kolejności:
środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła,
środki ochrony zbiorowej,
środki organizacyjne (w tym procedury i instrukcje bezpiecznej pracy),
środki ochrony indywidualnej.
Zasady zapobiegania ryzyku zawodowemu według dyrektywy 89/391/EWG zalecają, aby działania profilaktyczne i środki ochronne były usystematyzowane następująco:
unikanie ryzyka;
ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
zapobieganie ryzyku u źródła;
dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka;
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej;
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
właściwe instruowanie pracowników.
Należy zwrócić uwagę na miejsca i stanowiska pracy oraz wykonywane prace i czynności, które charakteryzują się podwyższonym ryzykiem ze względu na:
występowanie wypadków i zdarzeń niebezpiecznych,
zgłaszane uwagi przez inspektorów i pracowników,
okresowy lub doraźny charakter prac i czynności.
Miejsca i stanowiska pracy zostały zaliczone do kategorii podwyższonego ryzyka, należy poddać szczegółowej analizie dla dokładnego rozpoznania przyczyn (pochodzenia, źródeł) zagrożeń i możliwości ograniczenia ich skutków (konsekwencji, następstw).
W tym celu należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wyboru trzech strategii działań:
ponowna identyfikacja zagrożeń i oszacowanie związanego z nimi poziomu ryzyka,
ocena ryzyka związanego z czynnościami wykonywanymi na stanowisku pracy,
zastosowanie do oceny ryzyka zasad metody sondażu opinii ekspertów.
Przed realizacją wynikającego z oceny ryzyka zawodowego planu działań korygujących i/lub zapobiegawczych zaleca się dokonać przeglądu tego planu w celu stwierdzenia:
Czy proponowane działania doprowadzą do wymaganego ograniczenia ryzyka?
Czy w wyniku realizacji planu nie powstaną nowe zagrożenia?
Czy można wybrać inne, bardziej skuteczne działania?
Co sądzą pracownicy o potrzebie realizacji i skuteczności planowanych działań?
Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności.
3.4.8. Informowanie pracowników o ryzyku zawodowym
Wyniki oceny ryzyka zawodowego powinny być odpowiednio udokumentowane w formie papierowej lub elektronicznej, np. w postaci pliku tekstowego, arkusza kalkulacyjnego lub komputerowej bazy danych.
Udokumentowane wyniki oceny ryzyka powinny być regularnie przekazywane stronom zainteresowanym w odpowiednim dla nich zakresie i formie, np. osobno:
zarząd, dyrekcja i kierownictwo,
pracownicy i ich przedstawiciele,
specjalistyczne zespoły i służby.
Informowanie pracowników o wynikach oceny ryzyka jest nie tylko obowiązkiem prawnym, ale także moralną powinnością dyrekcji i kierownictwa wobec zatrudnionych pracowników własnych i firm usługowych, którzy:
mogą nie zdawać sobie czasami sprawy z aktualnego nasilenia zagrożeń występujących na poszczególnych stanowiskach pracy,
mogą mieć na temat rodzaju zagrożeń i wielkości ryzyka zawodowego zbyt mało rzetelnych i precyzyjnych informacji.
Informacje o wynikach oceny ryzyka zawodowego powinny być przekazywane pracownikom w różnych formach, np.:
podczas podziału pracy oraz bezpośrednio w miejscu pracy przed jej rozpoczęciem lub w trakcie jej wykonywania w ramach nadzoru służbowego przez przełożonych;
przez różnego rodzaje informacje wizualne lub dźwiękowe, np. przez radio zakładowe, telewizję zakładową, tablice informacyjne umiejscowione przy głównej bramie, łaźni lub innych charakterystycznych miejscach w określonym przedsiębiorstwie;
w ramach różnego rodzaju szkoleń i kursów szkoleniowych związanych z problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy, np.: instruktaż ogólny, instruktaż stanowiskowy, szkolenie okresowe, szkolenie kwalifikacyjne, szkolenie specjalistyczne z zakresu oceny ryzyka zawodowego.
9. Aktualizacja wyników oceny ryzyka zawodowego
Okres aktualizacji wyników oceny ryzyka zawodowego powinien być uzależniony od wielkości (poziomu) ryzyka oraz przyjętych w przedsiębiorstwie terminów ponownej oceny.
W odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne zostały określone ustawowo terminy badań i pomiarów tych czynników.
Ogólne zasady aktualizacji oceny ryzyka zawodowego według polskiej normy PN-N-18002:2000 są następujące:
przy tworzeniu nowych stanowisk pracy,
przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach (np. technologicznych i organizacyjnych),
po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do ocenianych stanowisk,
po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych.
Wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego należy koniecznie zweryfikować, gdy istotne informacje o ryzyku stracą swoją aktualność, np.:
utworzono nowe stanowisko pracy lub zidentyfikowano nowe zagrożenie;
nastąpiła zmiana obowiązujących wymagań przepisów prawa, polskich norm i innych standardów z zakresu BHP, które były wykorzystane podczas oceny ryzyka;
nastąpiła zmiana warunków wykonywania pracy, np. wprowadzono istotne zmiany w stosowanej technologii lub technice, środkach pracy lub wyposażeniu technicznym, ogólnej organizacji pracy lub organizacji pracy na stanowisku pracy;
przeprowadzono profilaktyczne badania lekarskie pracowników, których wyniki wykazały konieczność aktualizacji oceny ryzyka;
zastosowano środki ochronne (np. środki techniczne lub organizacyjne), które okazały się niewystarczające dla zmniejszenia poziomu ryzyka;
uzyskano nowe informacje na temat możliwości zastosowania skuteczniejszych środków ochronnych (np. środków ochrony zbiorowej lub indywidualnej).
Dodatkowe zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
1. Problemy organizacyjne związane oceną ryzyka zawodowego
Realizacja obowiązku oceny ryzyka zawodowego, dokumentowania wyników jej oceny i informowania pracowników o ryzyku w mniejszych przedsiębiorstwach i zakładach pracy nie powinna powodować problemów natury organizacyjnej.
Jednak praktyczna realizacja obowiązków związanych z oceną ryzyka zawodowego w odniesieniu do większych przedsiębiorstw i zakładów pracy często napotyka na trudności organizacyjne, które mogą być związane m.in. z następującymi czynnikami decyzyjnymi:
zróżnicowanie jednostek organizacyjnych,
zmienność warunków i organizacji pracy,
duża liczba miejsc i stanowisk pracy,
zmienność miejsca i charakteru pracy.
Przykładowe problemy organizacyjne jakie mogą wystąpić podczas realizacji oceny ryzyka zawodowego to m.in.:
brak jest aktualnie zadowalających wytycznych literaturowych i mało jest doświadczeń praktycznych w zakresie oceny ryzyka zawodowego w wielu rodzajach działalności, m.in. w handlu i usługach, np. transport, ochrona zdrowia, nauka i edukacja;
obowiązujące Zarządzenie w sprawie oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie jest często oparte wyłącznie na polskiej normie PN-N-18002, która nie zawiera żadnych wytycznych odnośnie specyfiki pracy i zagrożeń w przedsiębiorstwie;
powoływane Zespoły oceniające ryzyko zawodowe w przedsiębiorstwie składają się często wyłącznie z pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, a brak jest w nim lekarza medycyny pracy i konsultanta w zakresie oceny ryzyka zawodowego;
pierwsze szkolenia na temat oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie często odbywają dopiero wtedy, gdy nasilają praktyczne problemy związane z realizacją oceny ryzyka w poszczególnych jednostkach organizacyjnych, a powinny odbyć się one jak najwcześniej po wydaniu Zarządzenia w sprawie oceny ryzyka zawodowego;
przyjęta forma realizacji oceny ryzyka zawodowego jest niedostosowana do specyfiki przedsiębiorstwa, np. brak odpowiedniego grupowania stanowisk pracy, a przygotowanie potrzebnych danych i informacji wymaga dokonania szczegółowej analizy wszystkich zatrudnionych pracowników oraz pomieszczeń wchodzących w skład jednostek.
W zależności m.in. od liczby zatrudnionych pracowników w przedsiębiorstwie mogą być np. mikroprzedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa małe, średnie i duże oraz zgrupowania przedsiębiorstw (np. koncerny, holdingi, kompanie), podobnie w odniesieniu do zakładów pracy i innych organizacji używa się pojęć małe, średnie i duże.
W związku z obiektywną trudnością doboru właściwego pojęcia dla potrzeb określenia przedsiębiorstwa, zakładu pracy lub innej organizacji, dla których mogą wystąpić problemy związane z realizacją oceny ryzyka zawodowego (np. w związku z dużą liczbą jednostek organizacyjnych i stanowisk pracy, zmiennością warunków i charakteru pracy) lub dla których należy opracować formalne procedury oceny ryzyka zawodowego (np. w związku z wdrażaniem lub doskonaleniem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy), przyjęto umownie nazwę złożona organizacja.
Przeprowadzenie dokładnej oceny ryzyka zawodowego dla wszystkich stanowisk pracy w złożonej organizacji jest teoretycznie możliwe, ale praktyce może być trudno wykonalne z kilku podstawowych powodów:
duża liczba stanowisk pracy, uwzględniając przy tym wszystkie stanowiska stacjonarne, stanowiska niestacjonarne oraz miejsca prac wykonywanych okresowo i doraźnie;
duża zmienność stanowisk pracy, przykładem są stanowiska zmienne co do miejsca pracy lub charakteru pracy (w tym wykonywanych czynności podstawowych i pomocniczych);
zmienne warunki środowiska pracy, generujące różne rodzaje zagrożeń i poziom ryzyka zawodowego oraz związane z tym zmienne procedury technologiczne i organizacyjne;
brak spójnego systemu zarządzania, wskutek czego informacje o zagrożeniach i ryzyku zawodowym są rozproszone na różnych szczeblach zarządzania (strategiczny, taktyczny, operacyjny) i w różnych obszarach problemowych bezpieczeństwa i higieny pracy;
brak wykorzystania nowoczesnej techniki komputerowej, opartej na specjalistycznym oprogramowaniu z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, odpowiedniej ilości i jakości sprzętu informatycznego oraz bazach danych zintegrowanych w sieci komputerowe.
Z uwagi na specyficzne warunki pracy w złożonej organizacji można zaproponować następujące warunki rzetelnej oceny ryzyka zawodowego:
uważna obserwacja środowiska pracy, szczególnie dotycząca wykrywania, analizowania i zapobiegania niebezpiecznym zdarzeniom i zachowaniom, z wykorzystaniem systemów monitorowania zagrożeń oraz systemów przemieszczania się załogi;
wywiady i rozmowy przeprowadzane z pracownikami jako bezpośrednimi realizatorami procesu produkcyjnego i ponoszącymi w pierwszej kolejności skutki ryzyka zawodowego, wykorzystując ich fachową wiedzę, doświadczenie i intuicję zawodową;
wywiady i rozmowy przeprowadzane z osobami dozoru jako nadzorującymi bezpośrednio wykonywanie pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, mając na uwadze ich dużą odpowiedzialność za bezpieczne wykonywanie pracy;
konsultacje ze specjalistami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy zajmującymi się oceną ryzyka zawodowego, szczególnie w początkowym okresie zdobywania przez członków zespołów oceniających ryzyko zawodowe doświadczeń w zakresie wdrażania procedur oceny ryzyka dostosowanych do specyfiki warunków pracy w przedsiębiorstwie;
ocena skuteczności działań podejmowanych w celu eliminacji zagrożeń i ograniczenia ryzyka zawodowego, czyli weryfikacja uzyskanych wyników z przyjętymi teoretycznymi założeniami, mając szczególnie na uwadze zmienne warunki środowiska pracy i miejsca wykonywania pracy oraz zdobywanie praktycznych doświadczeń w tym zakresie.
Ocena ryzyka zawodowego powinna być procesem, a nie jednostkowym działaniem, dlatego oprócz realizacji przedstawionych w rozdziale 3.4. etapów decyzyjnych, proponuje się w złożonych organizacjach uszczegółowienie oceny ryzyka o następujące elementy:
opracowanie procedury oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie,
powołanie i praca zespołu koordynującego ocenę ryzyka zawodowego,
powołanie i praca zespołów roboczych oceniających ryzyko zawodowe,
przygotowanie i prowadzenie szkoleń w zakresie oceny ryzyka zawodowego,
wdrożenie programu komputerowego wspomagającego ocenę ryzyka zawodowego.
2. Procedura oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Procedura oceny ryzyka zawodowego powinna obejmować m.in. następujące elementy (obszary problemowe, przykładowe pytania i przykładowe odpowiedzi):
Cel procedury, np. jaki jest cel z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy?
Celem procedury jest określenie i stosowanie jednolitych zasad dotyczących procesu oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie.
Opracowanie procedury oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie systematyzuje i synchronizuje dotychczas podejmowane działania w tym zakresie, co wpływa m.in. na sprawniejsze dokonywanie oceny ryzyka oraz lepszą wymianę informacji potrzebnych do oceny ryzyka i wynikających z tej oceny.
Zakres stosowania, np. w jakim zakresie procedura jest stosowana?
Procedura stosowana jest we wszystkich jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa.
Procedura obowiązuje osoby kierujące pracownikami oraz pracowników zatrudnionych w poszczególnych jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa.
Do przestrzegania procedury zobowiązane są także inne osoby uprawnione, wykonujące prace lub czynności dla lub na terenie przedsiębiorstwa, np. podwykonawcy.
Odpowiedzialność, np. kto i w jakim zakresie jest odpowiedzialny?
Za wykonywanie działań wynikających z procedury odpowiedzialne są osoby kierujące pracownikami w poszczególnych jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa.
Za nadzór nad stosowaniem przyjętej procedury odpowiedzialne są osoby najwyższego kierownictwa, np. pełnomocnik ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Za koordynowanie działań związanych z realizacją i nadzorem nad stosowaniem procedury odpowiedzialna jest komórka ds. bezpieczeństwa i higieny pracy, np. kierownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie.
Dokumenty związane, np. jakie dokumenty odnoszą się do procedury?
Należy zapewnić pracownikom dostęp do aktualnych wymagań prawnych i innych (np. polskich norm) dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do zakresu działalności przedsiębiorstwa, można w tym celu opracować wykaz dokumentacji w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej (np. intranet).
Podstawowe dokumenty związane z oceną ryzyka zawodowego to m.in.: akty prawne ogólne, branżowe i wewnątrzzakładowe, polskie normy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, literaturę specjalistyczną, np. podręczniki, poradniki, czasopisma, inne procedury i instrukcje, np. dotyczące systemu zarządzania.
Przyjęta terminologia, np. jakie są przyjęte definicje związane z oceną ryzyka?
Podstawowe pojęcia dotyczące oceny ryzyka zawodowego wynikają m.in. z wymagań polskich norm serii PN-N-18000 oraz literatury specjalistycznej.
Należy określić podstawowe pojęcia i definicje, w tym m.in. następujące: stanowisko pracy, zagrożenie, zagrożenie znaczące, wypadek przy pracy, choroba zawodowa, zdarzenie potencjalnie wypadkowe, ryzyko, ryzyko zawodowe, identyfikacja zagrożenia, oszacowanie ryzyka, ocena ryzyka, działania korygujące, działania zapobiegawcze, monitorowanie aktywne, monitorowanie reaktywne.
Opis postępowania, np. co należy dokładnie wykonać w związku z oceną ryzyka?
Opis postępowania jest to zasadnicza treść procedury, która określa szczegółowy opis działań związanych z oceną ryzyka zawodowego.
Należy określić podstawowe działania związane z przygotowaniem i przeprowadzeniem oceny ryzyka oraz działania wynikające z oceny ryzyka, w tym m.in. następujące: wybór osób przeprowadzających ocenę ryzyka, wybór metody oceny ryzyka, identyfikacja stanowiska pracy, identyfikacja zagrożenia, oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka, planowanie i realizacja działań profilaktycznych, informowanie pracowników o ryzyku, aktualizacja wyników oceny ryzyka.
Aktualizacja, np. kiedy aktualizować procedurę oceny ryzyka?
Procedura powinna być systematycznie przeglądana zgodnie z aktualnymi wymaganiami i potrzebami przedsiębiorstwa oraz oceniana pod względem jej przydatności, np. w związku ze zmianą procedur systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Procedura powinna aktualizowana w przypadku, gdy nastąpiła zmiana obowiązujących wymagań przepisów prawa, polskich norm i innych standardów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, które były wykorzystane podczas opracowania procedury.
3. Zespół koordynujący ocenę ryzyka zawodowego
W celu przygotowania oceny ryzyka zawodowego w złożonej organizacji w pierwszej kolejności należy powołać zespół koordynujący ocenę ryzyka zawodowego, zwany dalej zespołem koordynującym, którego skład osobowy powinien przedstawiać się następująco:
członek zarządu (np. pełnomocnik lub koordynator systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy) jako przewodniczący;
kierownicy poszczególnych jednostek organizacyjnych (np. oddziałów, działów),
kierownik komórki ds. bezpieczeństwa i higieny pracy (np. działu lub służby) jako zastępca przewodniczącego,
przedstawiciel środowiska pracowników (np. zakładowy społeczny inspektor pracy),
przedstawiciel środowiska naukowego jako konsultant ds. oceny ryzyka zawodowego.
Istota powołania zespołu koordynującego polega na stworzeniu forum współdziałania i wymiany niezbędnych informacji dla potrzeb przeprowadzenia rzetelnej i spójnej oceny ryzyka zawodowego w złożonej organizacji. Współpraca ta ma polegać przede wszystkim na:
przedstawianiu różnych punktów widzenia problemów,
prowadzeniu wspólnych badań i analiz,
wyciąganiu konstruktywnych wniosków,
prowadzeniu spójnych działań profilaktycznych.
Podstawowe zadania zespołu koordynującego to m.in.:
zebranie niezbędnych danych i informacji potrzebnych do przeprowadzenia szczegółowej analizy wypadków przy pracy i chorób zawodowych w przedsiębiorstwie,
opracowanie pełnego wykazu miejsc i stanowisk pracy podlegających analizie,
opracowanie wykazu rodzajów zdarzeń niebezpiecznych podlegających analizie,
przyjęcie ujednoliconych kryteriów oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie,
zaproponowanie członków zespołów w poszczególnych jednostkach organizacyjnych.
Przewodniczący i jego zastępca jako wiodący członkowie zespołu koordynującego realizują m.in. następujące kluczowe zadania:
proponowanie praktycznych wytycznych w zakresie realizacji oceny ryzyka zawodowego w jednostkach organizacyjnych;
przeprowadzanie specjalistycznych szkoleń z zakresu oceny ryzyka zawodowego przed wypełnieniem dokumentacji oceny ryzyka zawodowego;
nadzór nad wypełnianiem dokumentacji oceny ryzyka zawodowego w poszczególnych jednostkach organizacyjnych i jej archiwizacja;
nadzór nad opracowaniem wyników szczegółowej analizy wypadków przy pracy i chorób zawodowych dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego;
proponowanie planów działań profilaktycznych (korygujących i zapobiegawczych) wynikających z badań i analiz w zakresie oceny ryzyka zawodowego;
proponowanie odpowiednich badań, analiz i konsultacji według aktualnych wymagań i potrzeb, np. dotyczących określonego stanowiska pracy lub rodzaju zagrożenia.
Zadania konsultanta z zakresu oceny ryzyka zawodowego dotyczą przede wszystkim pomocy w następujących obszarach problemowych:
opracowanie wytycznych w zakresie oceny ryzyka zawodowego (m.in. dokumentacji, procedur, zasad, metod i kryteriów dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego);
przygotowanie zakresu niezbędnych informacji do opracowania szczegółowej analizy wypadków przy pracy i chorób zawodowych dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego;
przeprowadzanie specjalistycznych szkoleń z zakresu oceny ryzyka zawodowego;
opracowanie wyników przeprowadzonych badań i analiz.
4. Zespoły robocze oceniające ryzyko zawodowe
W celu przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego w złożonej organizacji należy powołać zespoły robocze oceniające ryzyko zawodowe w poszczególnych jednostkach organizacyjnych, zwane dalej zespołami roboczymi, których ogólny skład osobowy powinien przedstawiać się następująco:
osoby kierownictwa w poszczególnych jednostkach jako przewodniczący,
osoby dozoru ruchu w poszczególnych jednostkach, w tym dozór wyższy i średni,
przedstawiciele służby bezpieczeństwa i higieny pracy jako zastępcy przewodniczących,
przedstawiciele społecznej inspekcji pracy,
doświadczeni i wykwalifikowani pracownicy,
inne wytypowane osoby w zależności od potrzeb.
Istota powoływania na członków zespołów roboczych szerokiej reprezentacji załogi polega na zapewnieniu możliwości udziału w ocenie ryzyka zawodowego osób związanych organizacyjnie i funkcjonalnie z ocenianymi miejscami i stanowiskami pracy.
Ponadto jest to praktyczny przykład realizacji partycypacji pracowniczej (współudziału pracowników), gdzie w analizie stanu bezpieczeństwa i higieny pracy uczestniczą sami pracownicy jako bezpośredni realizatorzy procesu produkcyjnego, a źródłem fachowych informacji o ryzyku zawodowym jest ich wiedza, doświadczenie i intuicja zawodowa.
Członkowie zespołów roboczych powinni posiadać odpowiednie doświadczenie i kwalifikacje, a w szczególności:
przejść specjalistyczne szkolenie w zakresie oceny ryzyka zawodowego,
znać i rozumieć przyjęte zasady i kryteria oceny ryzyka zawodowego,
poprawnie umieć zastosować przyjęte kryteria oceny ryzyka zawodowego w odniesieniu do analizowanych miejsc i stanowisk pracy.
Proponuje się przyjąć założenie, że członkiem zespołu roboczego może być każda osoba, która spełnia jednocześnie trzy następujące warunki:
związana jest organizacyjnie lub funkcjonalnie z analizowanymi stanowiskami pracy,
posiada odpowiedni staż pracy w przedsiębiorstwie lub branży, co najmniej 5 lat pracy,
odbyła specjalistyczne szkolenie w zakresie problematyki oceny ryzyka zawodowego.
5. Szkolenia w zakresie oceny ryzyka zawodowego
Dla potrzeb realizacji oceny ryzyka zawodowego w złożonej organizacji niezbędne jest przeprowadzenie specjalistycznych szkoleń o charakterze promocyjnym i praktycznym.
Szkolenia promocyjne w zakresie oceny ryzyka zawodowego dla wszystkich członków zespołu koordynującego i wybranych członków zespołów roboczych (np. przewodniczących i zastępców), których ramowy zakres problemowy powinien obejmować m.in.:
wymagania prawne w zakresie problematyki ryzyka zawodowego,
społeczne i ekonomiczne aspekty bezpieczeństwa i higieny pracy,
podstawowe cele i zasady oceny ryzyka zawodowego,
podstawowe metody oceny ryzyka zawodowego.
Szkolenia praktyczne w zakresie oceny ryzyka zawodowego dla wszystkich członków zespołów roboczych, których głównym celem jest umożliwienie dokonania oceny ryzyka zawodowego w poszczególnych jednostkach organizacyjnych, z uwzględnieniem specyfiki wykonywanej pracy, stanowisk pracy i rodzajów zagrożeń.
Cele ogólne szkoleń praktycznych powinny dotyczyć m.in.:
zapoznania z dokumentacją wyników oceny ryzyka zawodowego,
zapoznania z przyjętymi kryteriami oceny ryzyka zawodowego,
pokazania praktycznych przykładów oceny ryzyka zawodowego.
Cele szczegółowe szkoleń praktycznych powinny dotyczyć m.in.:
zebrania informacji potrzebnych do oceny ryzyka,
identyfikacji poszczególnych zagrożeń na stanowisku pracy,
oszacowania ryzyka związanego z poszczególnymi zagrożeniami,
wyznaczania dopuszczalności ryzyka dla poszczególnych zagrożeń,
opracowania propozycji planów działań profilaktycznych.
6. Przykładowe oprogramowanie komputerowe
Realizacja oceny ryzyka zawodowego w złożonej organizacji wymaga często wdrożenia odpowiedniego programu komputerowego, co może to znacznie usprawnić organizację oceny ryzyka zawodowego, a zwłaszcza skrócić proces gromadzenia i przetwarzania informacji o ryzyku oraz przygotowania i aktualizacji dokumentacji wyników oceny ryzyka.
Przykładowe programy komputerowe wspomagające ocenę ryzyka zawodowego to:
program STER moduł Ryzyko (CIOP-PIB),
program REX-SAMAN moduł Analiza ryzyka (RODAN Telecom),
program BHP moduł Ocena ryzyka zawodowego (PENTA Soft),
program Ocena ryzyka zawodowego (FORUM),
program Ocena ryzyka zawodowego (ODDK),
program Ocena ryzyka zawodowego (TARBONUS),
programy funkcjonujące w określonych branżach i przedsiębiorstwach, np. w górnictwie są to m.in. programy opracowane przez Katowicki Holding Węglowy S.A., Główny Instytut Górnictwa, Akademię Górniczo-Hutniczą, Politechnikę Śląską.
Przykładowe cechy oprogramowania komputerowego wspomagającego ocenę ryzyka zawodowego w złożonej organizacji:
program elastyczny umożliwiający łatwe dostosowanie do struktury organizacyjnej i funkcjonalnej przedsiębiorstwa, a także opracowanie i zintegrowanie z programem dowolnego modułu w zależności od potrzeb;
program nowoczesny umożliwiający elektroniczne gromadzenie i przetwarzanie danych i informacji oraz wizualizację wyników w postaci rankingowych zestawień w przyjętym horyzoncie czasowym;
program powszechny umożliwiający udział w ocenie ryzyka zawodowego każdemu użytkownikowi programu, przyjazny pod względem prostoty obsługi i dostępu do niezbędnych informacji;
program aktywny działający na zasadzie „dialogu” pomiędzy użytkownikiem programu (operatorem) a komputerem osobistym (określoną aplikacją);
program zintegrowany z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym, a zwłaszcza z systemem zarządzania przedsiębiorstwem;
program partycypacyjny umożliwiający udział w ocenie ryzyka zawodowego szerokiej reprezentacji pracowników przedsiębiorstwa.
Dr inż. Marcin Krause „Zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie”
1