etyka pielęgniarska


Pielęgniarki jako prekursorki etycznych zmian.

Jedną z pozytywnych przemian, jakie dokonują się we współczesnej medycynie, jest traktowanie pielęgniarstwa jako odrębnej dziedziny naukowej. Bardzo ważne jest, aby równocześnie z rozwojem tego zawodu, nie zapominać o etyce, jako fundamencie, na który zbudowane zostało pielęgniarstwo.

Etyka jest nauką, która mówi o podstawowych powinnościach człowieka wobec innych ludzi. Pielęgniarstwo jest jednym z zawodów zaufania społecznego, dlatego szczególnie tutaj etyka nie może stanowić jedynie „zbioru teoretycznych dyrektyw, […] lecz musi stać się treścią wewnętrznego przekonania i moralnej podstawy każdej pielęgniarki oraz siłą inspirującą jej postępowanie zawodowe.” Kodeks Etyczny Polskiej Pielęgniarki i Położnej jest zbiorem zasad, jakiemu powinni być wierni przedstawiciele tego zawodu. Jest to jeden z podstawowych dokumentów traktujących o podstawach pielęgniarstwa. Jednak wśród licznych publikacjach naukowych brakuje wyjaśnienia, co było wzorem dla ustanowienia tych zasad. Istotne jest przeprowadzenie analizy w kierunku uzasadnienia poszczególnych aspektów moralnych dla dokładniejszego zrozumienia specyfiki tego zawodu, powołania. Przedstawiona praca jest próbą odnalezienia, w poszczególnych założeniach etyki klasycznej źródeł, z których zaczerpnięta została wiedza dla stworzenia pielęgniarskiego kodeksu etycznego. W warunkach niezwykle szybkiego postępu, wiedzy i techniki medycznej, pielęgniarstwo XXI wieku tworzy swój nowy wizerunek. Zmianie ulega zakres działań pielęgniarki i otwierają się nowe dziedziny wiedzy pielęgniarskiej. W dobie wielkiego postępu i przemian społeczno-politycznych zachwianiu ulega świat wartości. Odzwierciedleniem tego jest coraz większy dystans dzielący ludzi od siebie i chłód emanujący w kontaktach interpersonalnych. Znamienny dla współczesnego społeczeństwa polskiego kryzys wartości nie powinien dotyczyć pielęgniarek, zwłaszcza sprawujących opiekę nad pacjentem neurochirurgicznym. W oddziałach neurochirurgicznych hospitalizowani są pacjenci, często nieprzytomni, z zaburzoną świadomością, afazją, niedowładami i wymagający całkowitej, kompleksowej opieki pielęgniarskiej na najwyższym, profesjonalnym poziomie. Pielęgniarstwo jest nauką, której źródłem i esencją jest troska o człowieka. Wymaga ona specyficznego kontaktu z drugą osobą. Pielęgniarka traktuje pacjenta jako człowieka, nie jako przedmiot i komunikuje mu, że troskliwość stanowi istotę postępowania opiekuńczego. Ta bliskość w troskliwości zobowiązuje pielęgniarkę do chronienia ludzkiej godności i człowieczeństwa. Umiejętność ta przybliża człowiekowi człowieka nie tylko w aspekcie psychologicznym, ale również etycznym. Celem niniejszej publikacji jest zwrócenie uwagi środowisk pielęgniarskich na współczesne wyzwania stojące przed pielęgniarką i wskazanie na etykę i odpowiedzialność zawodową, która jest elementem nieodzownym w pracy pielęgniarki i decydującym o powodzeniu leczenia. Pielęgniarstwo jest sztuką, nauką, a przede wszystkim służbą. Jednym z najważniejszych wyrazów ludzkiego humanizmu. Wymaga opanowania określonej wiedzy i odpowiednich umiejętności. Głównym celem i zadaniem zawodu pielęgniarskiego było i zawsze pozostanie niesienie pomocy i opieki ludziom potrzebującym. Chory jest człowiekiem bezsilnym, słabym, nagim, przykutym do łóżka. Cóż może on zrobić w tym więzieniu bez krat, którego symbolami są uzależnienie i bezsilność? Jego nagość, jego milczenie, są oczywistym wyrazem, bezsilności. Dlatego też pielęgnacja powinna być działaniem bez granic obejmującym człowieka jako całość, jego pragnienia i ogół cierpień. Człowiek jest, bowiem wartością absolutną i niezastąpioną. Pielęgnowanie chorego to nie tylko respektowanie etyki, moralności i wartości, ale także udzielanie swojej siły, inteligencji, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, poszanowanie intymności i przestrzeganie praw do umierania w spokoju i godności. Realizacja tych założeń zależy w dużym stopniu od poziomu etycznego pielęgniarek, od ich wrażliwości na potrzeby innych ludzi, życzliwości, zrozumienia i cierpliwości. Celem pracy jest zwrócenie uwagi środowisk pielęgniarskich na współczesne wyzwania stawiane przed pielęgniarką oraz wskazanie na etykę i odpowiedzialność zawodową, które są nieodzowne w pracy pielęgniarki i decydują o powodzeniu leczenia. W pielęgniarstwie obserwujemy zmianę tradycyjnych zawodowych norm i praktyk w zróżnicowane sposoby holistycznej i humanistycznej opieki zdrowotnej. Pielęgniarstwo XXI wieku odchodzi od rutynowo wykonywanych zleceń i poprzez proces pielęgnowania dochodzimy do zindywidualizowanej opieki pielęgniarskiej. Obserwując współczesny świat i społeczeństwo, stwierdza się, że w dobie wielkiego postępu i przemian społeczno-politycznych zachwianiu ulega świat wartości. W aktualnych warunkach transformacji ustrojowej często gubi się prawdziwy sens i istotę bliskości drugiego człowieka, kładąc nacisk na wymierne koszty, ekonomizację życia, zysk lub stratę. Nie bez znaczenia dla wzajemnych kontaktów jest fakt, że koniec XX wieku charakteryzuje się przewagą cywilizacji śmierci nad cywilizacją miłości, buntem, agresją, przemocą i brakiem zrozumienia. Odzwierciedleniem tego jest coraz większy dystans dzielący ludzi od siebie i chłód emanujący w kontaktach interpersonalnych. W takiej rzeczywistości ważne jest przybliżenie człowieka człowiekowi w duchu przyjaźni i wzajemnego szacunku - tak bardzo potrzebnego między pielęgniarką a pacjentem. Kryzys wartości, jaki obserwujemy w polskim społeczeństwie, nie powinien dotyczyć pielęgniarek, zwłaszcza sprawujących opiekę nad pacjentem w ciężkim stanie zdrowia, w stanie zagrożenia życia i chorym nieprzytomnym. Przy wykonywaniu tego rodzaju opieki pielęgniarce nie mogą towarzyszyć negatywne napięcia, jej praca nie może być wykonywana pospiesznie, pod wpływem bodźców zewnętrznych, nie może przerodzić się w automatyzm, „Jest tylko jedna droga do drugiego człowieka - droga serca. Wszystkie inne drogi to bezdroża”. Phill Basmans.

W historii, zagadnienia etyki zajmowały uprzywilejowane miejsce już od III wieku p.n.e., kiedy to trwał rozwój szkół starożytnych. Etyka jest terminem posiadającym zróżnicowane znaczenie. Bardzo trudne, zatem, staje się jednolite zdefiniowanie tego terminu. Ogólnie mówiąc etyka jest częścią filozofii praktycznej. Jak podaje słownik teologiczny, jest nauką o tym, co jest dobre a co złe, tzn. stawia sobie za zadanie analizę i filozoficzne uzasadnienie faktów moralnych i na tej podstawie stara się wskazać normy ludzkiego postępowania. Innymi słowy etyka filozoficzna zajmuje się moralnym aspektem człowieka.  Należy jednak wyraźnie odróżnić etykę od nauki o moralności. Istnieje, bowiem różnica w rozumieniu tych dwóch terminów. Mianowicie etyka jest nauką o tym, co jest dobre a co złe. Natomiast nauka o moralności określa, co było, bądź jest uważane za dobre czy złe, w danej epoce, kraju, społeczeństwie, klasie społecznej. Zatem pojawia się zasadnicza różnica między etyką jako wyznacznikiem wyraźnie zarysowanych norm dobrego i złego zachowania, a relatywną nauką o moralności, gdzie dobro i zło jest zależne od danych czynników. Etyka nie jest nauką czysto teoretyczną, nieodnoszącą się do życia codziennego. Refleksje, które skupiają uwagę ogółu ludzi, nad różnymi sytuacjami, wyborami, podejmowaniem trudnych decyzji, stanowią „motor tworzenia teorii etycznych”.

Klasyfikacja teorii etycznych.

            Istnieją różne sposoby klasyfikacji teorii etycznych, między innymi ze względu na rodzaje doktryn, bądź cechy charakterystyczne poszczególnych teorii. Jednak najprostszym ze sposobów  jest podział historyczny: na klasyczne oraz współczesne teorie etyczne.

Teorie klasyczne, które tworzyły się do XVIII wieku, charakteryzują się poszukiwaniem odpowiedzi na oba bądź jedno z poniższych pytań: „czym jest dobre życie dla ludzi” i „jak ludzie powinni postępować”.

Heraklit- jako pierwszy z filozofów zainteresował się sprawami humanistycznymi. W sprawach etycznych, uważał, że istnieje moralność wyższa i niższa, tłumu i mędrca. Różnica między nimi tkwiła w postrzeganiu świata. Tłum pojmuje chorobę, smutek, jako zło. Mędrzec natomiast ma świadomość, że zarówno choroba jak i zły nastrój jest częścią życia ludzkiego. Należy się z tym pogodzić unikając narzekań na niedogodności i przeciwieństwa.

Natomiast Demokryt uważał, że „nie z bojaźni, lecz obowiązku należy się wystrzegać błędów. Postępowanie moralne polega nie tylko na nie czynieniu zła, gdyż sama chęć uczynienia krzywdy jest niemoralna”. Cechą charakterystyczną jego etyki było zadowolenie jako dobro najwyższe, a środkiem dotarcia do niego- rozum. Istotne staje zdefiniowanie, czym dla Demokryta jest zadowolenie. Mianowicie jest to „stan harmonii, ciszy i spokoju ducha”. Zadowolenie można osiągnąć jedynie poprzez umiar w działaniu.

Platon początkowo sprowadzał cnotę do wiedzy, tak jak to robił Sokrates. Inspirowany jego naukami, Platon był „przejęty zagadnieniami etycznymi i przekonaniem o istnieniu niezawodnej wiedzy pojęciowej”. Polemizował z poglądami sofistów i erystów, „którzy nie uznawali celów etycznych i wiedzy pewnej”. Później wychodząc poza granice sokratyki, stworzył teorie idei wiecznych (system idealistyczny) oraz zapoczątkował prąd humanistyczny będący systemem idei i ducha. Istotą etyki Platona był pogląd, że człowiek dąży do celu, jakim jest dobro idealne. Właściwy cel człowieka, czyli dobro idealne jest nadrzędne w stosunku do dobra realnego. Dobro realne stanowi jedynie środek, narzędzie dla osiągnięcia dobra idealnego.

Według Tatarkiewicza, etykę Platona można podzielić na trzy części: naukę o cnotach, miłości oraz naukę o państwie. W nauce o cnotach utrzymywał on pogląd, że jeśli „człowiek wie, czym jest dobre życie, to nie może działać niemoralnie”. Zatem wszelkie zło jest konsekwencją braku wiedzy. Według niego znalezienie natury dobrego życia „stanowi intelektualne zadanie”. W późniejszym okresie jednak doszedł do wniosku, że cnota nie tylko zależy od rozumu. Podzielił on dusze na trzy części, co spowodowało rozszerzenie etyki. „Przyjąwszy, bowiem pitagorejską koncepcje cnoty jako ładu i harmonii duszy, mniemał, że każda część jej musi mieć udział w tej harmonii, każda musi mieć swą cnotę, posiadanie zaś wiedzy jest cnotą jednej tylko części, mianowicie rozumu”. Zatem mądrość jest cnotą części rozumnej, męstwo części impulsywnej natomiast panowanie nad sobą, cnotą części pożądliwej. Ponadto uważał, iż musi istnieć czwarta cnota jak sprawiedliwość, która „łączyłaby wszystkie części duszy i utrzymywałaby wśród nich ład”.

Etyka Arystotelesa traktuje o różnych rodzajach dóbr, cnót i stosunków moralnych. W koncepcji etycznej Arystotelesa widać duże odstępstwa od platonizmu. Mianowicie dla Arystotelesa nie było innych dóbr jak realne. Jego etyka była empirycznym systemem, gdzie poszukiwał celów osiągalnych. Do opracowanej przez Platona etyki czysto normatywnej, Arystoteles dołączył opisy działania ludzkiego. Próbował on wyprowadzić normy z natury człowieka, a nie z idei tak jak jego poprzednik. Istotnym elementem jego teorii etycznej, było to, że „miarą słuszności” jest tutaj „żywy wzór dobrego i mądrego człowieka”. Arystoteles uważał, że naturę dobra można znaleźć przez odkrycie, jakie cele, w życiu rzeczywistym, stawiają sobie ludzie. Dla Arystotelesa celem najwyższym jest eudajmonia, którą rozumiał jako doskonałość jednostki, czyli największe dobro i doskonałość, jakie człowiek z jego natury może osiągnąć. Eudajmonizm wyznawali wszyscy greccy etycy, jednak każdy inaczej pojmował i definiował to pojęcie. „Arystoteles widział ją w działaniu właściwym człowieka. A właściwą naturą człowieka, w myśl racjonalizmu Arystotelesa, jest rozum. Przeto eudajmonia leży w działaniu rozumu, ono jest osnową życia doskonałego”. Rozum obejmuje dwie sfery istnienia człowieka: sferę poznania i życia praktycznego. Zatem mamy dwojakie zalety człowieka rozumnego: pierwsza to cnoty dianoetyczne, takie jak: mądrość, rozsądek i drugie etyczne np. hojność czy męstwo. W pojmowaniu cnót, Arystoteles głosił, iż „cnót jest tyle, ile właściwych człowiekowi czynności”. Istotną założeniem w jego systemie jest tzw. doktryna środka, która wyznacza różnorodne cnoty spomiędzy skrajności. W kwestii moralności również pojawia się doktryna środka. Innymi słowy „żywy wzór dobrego i mądrego człowieka”, to człowiek posiadający cnoty umiaru. Można by stwierdzić, że dobre życie, to życie szczęśliwe. Jednak należy pamiętać, że nie ma jednego, uniwersalnego dobrego życie. Ponieważ dla każdego człowieka życie szczęśliwe będzie wiązało się z innym działaniem, czynnością, pracą. Zatem każdy dąży do celu najwyższego, wspomnianej już eudajmonii, inną droga obierając inne cele niższego rzędu.

Poglądy Epikura na temat życia określa się mianem hedonizmu. Jego filozofia stanowi kult życia. Według niego życie jest dobrem i to jedynym dobrem, jakie naprawdę na własność jest nam dane. Radość z życia jest głównym składnikiem szczęścia. Uważał, że są dwa zasadnicze sposoby na osiągnięcie szczęścia - cnota i rozum. Pomimo jego skrajnej filozofii, która pozbawiona jest elementu mistycznego, widać pewne podobieństwa z idealistami, ponieważ tak jak oni uważał, że życie powinno być moralnie podniosłe, sprawiedliwe i rozumne. Różnica polega na uzasadnieniu, dlaczego takie życie jest dobre. Dla idealisty będzie to dążenie do cnoty, a dla Epikura dążenia do szczęścia. Cnota u Epikura jest środkiem do szczęścia. Ponadto wysoko cenił takie wartości jak przyjaźń i rozum. Filozofia etyczna Epikura, w przeciwieństwie do współczesnego hedonizmu, nawołuje do życia z przyjemnością, ale z umiarem. Wyznaczał zasady: „o ile nie pogwałcisz praw, nie naruszysz dobrych obyczajów, nie zasmucisz bliźniego, nie nadwyrężysz ciała, nie utracisz środków niezbędnych do życia to używaj jak chcesz swojej ochoty”. Zatem hedonizm etyczny mówi, iż ludzie powinni poszukiwać przyjemności, ponieważ jest ona dobrem najwyższym.

Obojętnie czy wartością najwyższą jest szczęśliwe życie czy cnota sama w sobie, ważne dla tych etyków było jak powinno się żyć, aby to życie było dobre.

Bardzo trudnym zadaniem jest omówienie etyki chrześcijańskiej ze względu na to, iż rozwijała się ona przez setki lat, aby stworzyć obecnie istniejący, jednolity system. Można by powiedzieć, że kazania Chrystusa i inne nakazy moralne (dekalog oraz niektóre fragmenty nowego testamentu), są uznawane za kodeks etycznego postępowania. „We wszystkich doktrynach chrześcijańskich utrzymuje się, że człowiek zachowuje się poprawnie postępując wedle kodeksu, a niemoralnie, kiedy łamie przekazania”. Cały system etyczny, tworzony przez religię chrześcijańską, stanowi swoisty drogowskaz, wskazujący jak dobrze żyć. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych teorii etycznych, tutaj człowiek nie dąży do szczęścia czy cnoty najwyższej, ale do zbawienia. Charakterystyczne dla chrześcijaństwa jest poszanowanie drugiego człowieka, wartość każdego życia, danego nam w darze oraz takie pojęcia jak miłosierdzie, wybaczanie, altruizm i bezinteresowność, miłość do bliźniego i niezbywalna godność i wolność istoty ludzkiej. Na podstawie tych założeń prosto można wyprowadzić zasady moralnego postępowania. Głównymi przedstawicielami, mającymi największy wkład w tworzenie etyki chrześcijańskiej, są Św. Augustyn oraz Św. Tomasz z Akwinu. Św. Augustyn żyjący na przełomie IV i V wieku, stworzył nową koncepcje filozoficzną, będącą chrześcijańską postawą wobec Boga i świata. Była to koncepcja w zgodzie z tradycją grecką, jednak niepodporządkowująca się jej. Tak filozofia, jak również etyka Augustyna podporządkowana religii chrześcijańskiej, charakteryzowała się teodyceą. Jego etyka jest rygorystyczna w swych założeniach. Wprawdzie człowiek jest wolny, ale nie może dobrze żyć i czynić, jeżeli nie został objęty łaską bożą. Łaska natomiast nie zależy od człowieka i jego postępowania. Właściwie można by powiedzieć, że człowiek jest przez Boga przeznaczany do zbawienia bądź potępienia. Zatem moralne postępowanie jest wynikiem predestynacji danego człowieka, a nie wolnego wyboru. Żyjący kilka wieków później Św. Tomasz z Akwinu, dokonał przewrotu w chrześcijańskiej filozofii, bowiem powstał arystotelizm chrześcijański będący nowym, analogicznym do Arystotelesa, systemem filozoficznym. Cechami tomizmu był dualizm Boga i świata, uznanie jedności ludzkiej natury, wyższość ogółu nad jednostką oraz uznanie nauki jako najważniejszej w poznaniu i działaniu. Twórcami Utylitaryzmu byli Jerremy Bentham i John Stuart Mill. Dla nich dobro i szczęście ogółu było jedynym słusznym celem działania moralnego. Etyka utylitarystyczna określana jest jako „sztuka kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”. Co więcej działania moralne jest tylko wówczas, gdy w konsekwencji otrzymuje się więcej efektów korzystnych niż szkodliwych.

Historia kodeksów etycznych

  „Prawo ma istotne znaczenie dla ludzi, ponieważ jest ono podstawą właściwej organizacji społeczeństwa oraz dobrobytu zarówno obywateli, jak i państwa” . Wśród wielu form prawa, wyróżniamy również prawo moralne, które istnieje tak długo, jak człowiek. Odwieczne prawo moralne brzmi: „czyń dobro i unikaj zła”. Interpretacją, czym jest pojęcie dobra i zła zajmuje się etyka. Jest to również nauka, która stara się znaleźć odpowiedź na pytanie: co jest postępowaniem dobrym, a co złym. W tzw. etyce zawodowej zwraca się szczególną uwagę na powinności przedstawicieli danego zawodu tak, aby ich praca czyniła dobro. Tworzone kodeksy etyczne dla poszczególnych profesji są przewodnikami w działaniu i określają prawidłową postawę zawodową. Zatem, są pomocą, kiedy przychodzi moment podjęcia decyzji jak również zobowiązują do utrzymywania prawidłowej postawy etycznej, moralnej zgodnej z danym wzorcem osobowy. Medycyna jest nauką, w której każda podejmowana decyzja dotyczy człowieka, jego zdrowia bądź życia, czyli jednych z najważniejszych wartości. Stąd postępowanie moralne jest niezbędne i szczególnie ważne.

            Pierwszy kodeks etyczny związany z medycyną odnajdujemy w IV wieku. p.n.e. Jest to tzw. kodeks Hipokratesa. Następnie w XVIII wieku pojawił się kodeks Majmonidesa. Kodeksy te różniły się właściwie jedynie podejściem monoteistycznym (u Majmonidesa) i politeistycznym (u Hipokrates) oraz niektórymi, szczegółowymi zapisami, jednak prezentowana istota zawodu lekarza, i wzór osobowy są takie sam. Kodeksy te długo były jedynymi dokumentami traktującymi o zasadach etycznych zawodu lekarza, aż do XX wieku, kiedy tworzono kolejne deklaracje etyczne. Począwszy od Deklaracji Genewskiej z 1948r (zmodyfikowana Przysięga Hipokratesa) po Deklaracje Lizbońską z 1981r., powstało sześć deklaracji oraz Międzynarodowy Kodeks Etyki Medycznej. Każdy z tych dokumentów starał się na bieżąco odpowiadać na powstające dylematy moralne idące za rozwojem medycyny (eksperymenty, transplantacje).

Historia kodeksu etycznego pielęgniarki i położnej

Możemy zauważyć, iż źródła historyczne dotyczące kodeksów etycznych w medycynie, odnoszą się jedynie do zawodu lekarza. Nie jest to oczywiście zaskakujące przyjąwszy, że inne zawody medyczne takie jak pielęgniarka, położna czy też ratownik medyczny, nie istniały w takiej formie jak obecnie, bądź w ogóle ich nie było. Zatem analizując powinności lekarza z przed wieków i obecnie, widać, że profesja ta podzieliła się działalnością z innymi przedstawicielami zawodów medycznych. W związku z tym, zauważmy, że część zapisów w starych kodeksach etycznych (jak Majmonidesa czy Hipokratesa) odnoszą się również do pielęgniarek i w obecnie istniejącym kodeksie etycznym zawodu pielęgniarki i położnej można odnaleźć analogie do Przysięgi Hipokratesa czy Majmonidesa. Osoby opiekujące się chorymi, działały we wszystkich okresach i kulturach. Opieka i pielęgnacja podlegała doktrynom, wierzeniom i systemom wartości obowiązującymi w określonych miejscach i epokach. Zawsze związane były z medycyną i podlegały zmianom wynikającym z jej rozwoju. Jednak zasada otaczania opieką chorych doczekała się instytucjonalnej realizacji dopiero na przełomie XVI i XVII wieku dzięki działalności francuskiego księdza. Wincentego a Paulo .  Od tego momentu możemy mówić o pielęgniarstwie jako o początku obecnie istniejącego zawodu. Wtedy wówczas podjęto pierwszą próbą ujęcia etyki zawodowej „opiekunek chorych”. Tak powstały „Reguły Córek Miłosierdzia Sług Ubogich Chorych”. Zostały one sformułowane przez św. Wincentego a Paulo i Ludwikę de Marillac 29 listopada 1633 roku. Reguły te zawierały szczegółowy wykaz obowiązków o charakterze zarówno instrumentalnym, jak również moralnym. Te drugie stały się w pewnej części podstawą kodeksów deontologicznych dla pielęgniarek. Św. Wincenty w swych regułach zwrócił uwagę na zasady etyczne, jakimi powinny kierować się siostry w swojej pracy. Mianowicie jest to zasada „sprawiedliwego traktowania wszystkich potrzebujących opieki” oraz odnoszenia się do nich „ze współczuciem, łagodnością, uszanowaniem i pobożnością - nawet do najbardziej przykrych oraz tych, do których odczuwa się wstręt, czy mniej sympatii”. Św. Wincenty wskazuje też, że opieka ta obejmuje zarówno ciało jak i ducha człowieka. Ponad to, pojawia się zapis związany z tym jak ważne w tej „służbie” jest ciągłe poszerzanie wiedzy. W późniejszym okresie normy moralnego postępowania formułowała także Florencja Nightingale, która głosiła, że „pielęgniarstwo jest powołaniem, a wykonywanie zawodu wymaga od pielęgniarki wysokiego poziomu moralnego. Jak utrzymywała Nightingale, pielęgniarka powinna zawsze wysuwać na pierwszy plan dobro chorego, budzić zaufanie i być godną zaufania, traktować jednakowo wszystkich ludzi oraz okazywać w stosunku do nich wyrozumiałość”. W 1893 roku opracowano przysięgę im. Florencji Nightingale, która stała się jednym z pierwszych dokumentów traktujących o obowiązkach moralnych pielęgniarki. Treść przysięgi jest następująca:

„Przyrzekam uroczyście przed Bogiem w obecności wszystkich tu zebranych, że w życiu moim będę zawsze postępować nieskazitelnie, a w pracy zawodowej zawsze będę zasługiwać na zaufanie. Będę daleka od tego wszystkiego, co szkodliwe i zgubne, nigdy sama nie zażyję, ani też nikomu nie podam tego, co mogłoby mu szkodzić. Będę dokładać wszelkich starań, aby przyczynić się do podnoszenia poziomu mojego zawodu, a także będę zachowywać w tajemnicy wszelkie informacje dotyczące spraw osobistych i rodzinnych pacjenta, które zostaną mi powierzone w czasie praktyki zawodowej. Będę lojalnie pomagać lekarzowi w jego pracy oraz pracować dla dobra tych, którzy będą powierzani mojej opiece”. Dokument ten zwraca uwagę na zachowanie pielęgniarki w pracy i poza nią. Pielęgniarka powinna stanowić przykład zdrowego trybu życia i w ten sposób promować zdrowie. Sześćdziesiąt lat później po opracowaniu powyższego przyrzeczenia powstał pierwszy kodeks etyczny. W 1923 roku w Montrealu Międzynarodowa Rada Pielęgniarek (MRP)  rozpoczęła prace nad kodeksem etycznym. Jednak w wyniku wojny dopiero 10 lipca 1953 roku na kolejnym kongresie MRP w San Paulo w Brazylii, został przyjęty Międzynarodowy Kodeks Etyki Pielęgniarskiej. Jego istotnym założeniem było „uznanie służenia dla ludzkości za najwyższy cel działania pielęgniarki i jednoczesną rację istnienia pielęgniarstwa”. Podobnie jak przyrzeczenie F. Nightingale, zwraca uwagę, że w pracy pielęgniarki nie ma miejsca na jakiekolwiek uprzedzenia. W następnych latach kodeks ten był kilkakrotnie nowelizowany. Z punktu widzenia historycznego w tworzeniu kodeksu brały udział Amerykańskie (American Nurses Association) i Kanadyjskie (Canadian Nurses Association) stowarzyszenie pielęgniarek. W Polsce z dużym opóźnieniem pojawiło się pierwsze opracowanie zasad etyki zawodowej pielęgniarki i położnej, mianowicie dokument został opublikowany dopiero w 1973 roku przez Polski Towarzystwo Pielęgniarek, a wprowadzony w życie w 1984 roku przez MZiOS. (Ministerstwo zdrowia i opieki społecznej). Praca nad Ustawą o Zawodach Pielęgniarki i Położnej oraz Kodeksem Etyki na przełomie 1995/1996 roku (ustawa z dnia 5 lipca 1996, Dz. U Nr 91, poz. 410), a także nowelizacja tej ustawy w latach 1998, 2000 i 2002 przyniosły powstanie obecnie obowiązującego kodeksu etycznego zawodu pielęgniarki i położnej.

Etyka pielęgniarska jako nauka normatywna

Na tworzenie etyki pielęgniarstwa miały i mają wpływ: etyka ogólna (osobowa i społeczna), uwarunkowania kulturowo- historyczne oraz swoistość zawodu. Etyka pielęgniarstwa podobnie jak sam zawód jest młodą dziedziną nauki. Rozwój tej subdyscypliny na ogół wiązał się z powstaniem wydziałów pielęgniarstwa przy akademiach medycznych, co pozwoliło teoretykom pielęgniarstwa na przeprowadzanie „systematycznych” badań naukowych w tej dziedzinie.

Pielęgniarstwo jest wyjątkowym zawodem, któremu przypisuje się rangę powołania, tak jak wszystkim profesjom humanistycznym, stanowiącym „ochronę wielkich wartości ludzkich”. Zawody medyczne charakteryzują się wspólną dewizą: „służba życiu i zdrowiu człowieka”. Dla pielęgniarek równie istotną zasadą jest: „dobro chorego najwyższym prawem”. Wskazują one, iż dobro podopiecznego jest ważniejsze od dobra własnego. Wprowadzenie owych „dyrektyw moralnych” wymaga od pielęgniarek „szczególnej ofiarności a nawet heroizmu”, który jest „szczególnym walorem pielęgniarstwa i najwyższą zaletą etyczną”. Dlatego etyka zawodu pielęgniarki nie może stanowić zbioru teoretycznych norm, „lecz musi stać się treścią wewnętrznego przekonania i moralnej postawy każdej pielęgniarki oraz siłą inspirującą jej postępowanie zawodowe”. Każda etyka zawodowa jest przedstawiona w formie etyki normatywnej. Tak samo jest z etyką zawodu pielęgniarki. Z definicji, jaką podaje mały słownik teologiczny „etyka zawodowa jest zespołem zasad i norm określających, jak z moralnego punktu widzenia powinni zachowywać się przedstawiciele danego zawodu”. Inna, pełniejsza definicja przedstawia etykę zawodową jako „zespół norm i dyrektyw, wynikających z tradycji zawodu, ducha kultury narodowej, z podstawowych wskazań etycznych przyjętych w danym społeczeństwie, a zastosowanych do wykonywania danego zawodu”.

Etyka normatywna pielęgniarstwa, ze względu na przedmiot rozważań, dzieli się na aretologię (naukę o cnotach moralnych), deontologię (naukę o powinnościach moralnych) oraz aksjologię (nauka o wartościach moralnych). Stąd wynika, że etyka normatywna pielęgniarstwa „jest nauką o charakterze aksjologiczno- deontologicznym”, dzieli się ona na etykę ogólną i szczegółową. Etyka normatywna ogólna stanowi refleksję natury filozoficznej nad fundamentem etyki i ogólnymi normami zachowań etycznych w pielęgniarstwie. Natomiast część szczegółowa zajmuje się stworzeniem konkretnych zasad etycznego postępowania. Ponad to I. Wrońska, wskazuje, że część szczegółowa zajmuje się również kwestią powinności i odpowiedzialności zawodowej oraz zagadnieniami dylematów etycznych.

Deontologia pielęgniarstwa

Deontologia pochodzi od greckiego słowa „deon” (to, co niezbędne, właściwe, obowiązkowe) i „logos” ( mowa, słowo), zatem jest nauką o powinnościach i obowiązkach. Jest to dział etyki normatywnej, zajmujący się postępowaniem moralnym i klasyfikujący uczynki w kategoriach moralnych. W języku potocznym deontologia oznacza zbiór elementarnych norm i reguł moralnych, obowiązujących w pewnej szczególnej dziedzinie życia. Zajmuje się ustalaniem i kodyfikacją norm i reguł moralnych określonego zawodu, czego efektem są kodeksy deontologiczne. Deontologia pielęgniarstwa dotyczy powinności, obowiązków moralnych, bądź czynników decydujących o moralnej wartości działań tej grupy zawodowej. Rozwój deontologii pielęgniarstwa jest związany ze zwiększeniem roli zawodowej pielęgniarki, w związku z rozwojem nauk medycznych i „profesjonalizacji samego pielęgniarstwa”. Rozwój medycyny spowodował, że zakres działań pielęgniarek został poszerzony o nowe obowiązki i przyczynił się do zwiększenia wymagań w stosunku do opieki pielęgniarskiej. Wspomniany postęp naukowo-techniczny ma swoje przełożenie na etykę, która w związku z tym również musi się rozwinąć. Konsekwencją tego jest nowe dylematy etyczne. Deontologia pielęgniarstwa jako nauka stosowana zajmuje się ustaleniem i kodyfikowaniem obowiązków moralnych i praw przysługujących pielęgniarce na czterech głównych płaszczyznach:

Wyżej wymienione elementy etyki normatywnej zostały opisane jedynie w podstawowym zakresie. Ich szczegółowe rozważanie zostanie poruszone w następnych rozdziałach, gdzie dokonam próby uzasadnienia aksjologii, deontologii i aerologii z klasycznymi teoriami etycznymi i niektórym systemami filozoficznymi.

Aksjologia pielęgniarstwa

Wspomnianym zagadnieniem etyki ogólnej pielęgniarstwa jest aksjologia tego zawodu. Jest to nauka, która zajmuje się wartościowaniem wszystkich zagadnień związanych z pielęgniarstwem, tj. „ustalaniem wzorców moralnego postępowania, wzorów osobowych, kryteriów ocen zachowań moralnych, a także określeniem dobra najwyższego”. Zatem podstawową kategorią analityczną aksjologii jest „wartość”. W encyklopedii popularnej wartość definiowana jest jako „podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich”. Odnosząc tę definicję do etyki zawodu pielęgniarki trzeba znaleźć podstawową, nadrzędną wartość, jaką powinny kierować się pielęgniarki, aby przestrzegać etyki zawodowej, czyli określić dobro najwyższe. Wrońska przedstawia pięć najważniejszych wartości w zawodzie pielęgniarki: Istota ludzka- w myśl założeń humanizmu i personalizmu, człowiek jest określoną wartością, zarówno dla siebie, jak i innych osób. Fakt ten nabiera szczególnego znaczenia w aksjologii pielęgniarstwa, gdyż wskazuje, iż człowiek jest dobrem naczelnym. Zasada ta odnosi się zarówno do pacjenta (podopiecznego), jak i pielęgniarki oraz pozostały pracowników służby zdrowia. Zatem pacjent jako jedna z najwyższych wartości, musi stanowić cel dążeń pielęgniarki. Życie jest podstawowym i najcenniejszym dobrem człowieka. Jako główna wartość witalna ma charakter fundamentalny wobec pozostałych dóbr ziemskich. Dzięki życiu człowiek może realizować siebie i swoje człowieczeństwo. Życie biologiczne jest fundamentalną podstawą życia duchowego człowieka. Zdrowie jest to wartość witalna, która obok życia stanowi drugie ważne dobro człowieka. Z aksjologicznego punktu widzenia zdrowie szeroko pojmowane jako równowaga biologiczno- psychologiczno- społeczno- duchowa, stanowi podstawę do realizacji wartości wyższego rzędu. Wolność jest jedną z podstawowych kategorii analitycznych filozofii, nauk społecznych i humanistycznych. W etyce pojmowana jest jako jedna z podstawowych wartości moralnych, stanowiąc ontologiczną podstawę działania człowieka. Zgodnie z założeniami personalizmu, każdy człowiek jako byt rozumny, obdarzony jest także wolnością. „Wolność pacjenta świadczy o jego autonomii, niezależności i samostanowieniu o sobie”. Podobnie wolność pielęgniarki oznacza przestrzeganie przysługujących jej praw.

Cele i przyczyny utworzenia kodeksu etycznego

Jak podaje H.P Dunn, „jedną ze zdrowych przemian współczesnej medycyny jest traktowanie pielęgniarstwa jako oddzielnego i niezależnego zawodu, bazującego na własnych siłach” . Pielęgniarstwo stało się zawodem autonomicznym, co zwiększyło zakres świadczenia usług. Konsekwencją takich przemian jest zwiększona odpowiedzialność pielęgniarek. Stworzenie kodeksu etyki zawodowej pielęgniarki stało się konieczne dla ugruntowania wartości pielęgniarstwa i pomocy przedstawicielom tego zawodu. Kodeks etyczny pielęgniarek zawiera moralne zasady, jakimi powinny się one podporządkować. Celem kodeksu jest stworzenie przewodnika dającego podstawy etyczne, którymi można się kierować w trudnych sytuacjach dylematu moralnego, jak również wyznacza etyczne zobowiązania pielęgniarek, jakim powinny być wierne decydując się na wykonywanie tego zawodu. Ponad to kodeks informuje pozostałych członków zawodów medycznych oraz społeczeństwo na temat powinności pielęgniarek i podtrzymuje obowiązki wynikające z bycia przedstawicielem tego zawodu. Kodeks ten służy jako przewodnik praktyki pielęgniarskiej. Znaczy więcej od wiedzy o głównych zasadach, którymi powinny kierować się pielęgniarki, ponieważ zawiera zasady etycznego postępowania w zawodzie. Wrażliwość i otwartość umysłu na nowe idee musi być podstawą edukacji pielęgniarek, a sam rozwój etyki pielęgniarskiej musi się odbywać równocześnie z rozwojem zawodu.

Cele kodeksu, jakie podaje Wrońska to:

Wartości pielęgniarskie zawarte w kodeksie etycznym pielęgniarki i położnej.

Jak podaje Canadian Nurses Association, kodeks etyczny dla pielęgniarek koncentruje się wokół ośmiu fundamentalnych wartościach, należą do nich: respektowanie potrzeb i uświadamianie pacjenta, bezpieczeństwo, kompetencja i etyczna opieka, zdrowie i jakość życia, godność, poufność, sprawiedliwość oraz odpowiedzialność.

Funkcje kodeksu etycznego

Kodeks etyki zawodowej „jest zbiorem zasad wyznaczającym obowiązki moralne związane z czynnościami zawodowymi człowieka, odczuwane jako szczególne ważne oraz jest sugerowaniem lub narzucaniem określonych wyborów w sytuacjach konfliktowych, w których odmienny wybór odczuwany jest jako szczególnie niepożądany”.Ważne jest, aby podkreślić, że kodeksy etyki zawodowej nie są sprzeczne z etyką ogólną, a jedynie zwracają większą uwagę na normy i wartości odgrywające ważną rolę w danym zawodzie. Na przykład norma dotycząca mówienia prawdy, jest ogólną zasadą, jednak w zawodzie lekarza czy pielęgniarki nabiera ona szczególnego charakteru. Mianowicie można odstąpić od tej normy, podejrzewając, że prawda może w znacznym stopniu pogorszyć „stan pacjenta”. Postępowanie takie jest związane z niższą wartością szczerości i prawdy wobec takiej wartości, jaką jest życie i zdrowie podopiecznego. W takim przypadku mówi się o preferencji zasady „Primus non nocere” i „Salus aegroti suprema lex” (zdrowie chorego najwyższym prawem).Normy zawarte w kodeksach etycznych pielęgniarki są drogowskazami wskazującymi rozwiązywanie konfliktów moralnych, które występują w czasie pracy. Ponad to chronią „interesów odbiorców usług przedstawicieli zawodu” (23), jego rodziny oraz współpracowników. Podstawą do formułowania poszczególnych zapisów w kodeksie są stałe, bądź powtarzalne sytuacje. Oczywiście sam kodeks nie zawiera odpowiedzi i zasad postępowania w każdej sytuacji, gdzie pojawia się dylemat moralny. Trzeba, zatem podkreślić istotę własnych refleksji. Warto również zauważyć, że kodeksy etyki zawodowej nie są „pustymi deklaracjami”. Postępowanie wbrew zapisom wiąże się z określonymi sankcjami. Jeżeli chodzi o pielęgniarki to nieprzestrzeganie zasad moralnego postępowania, rozpatrywane jest przez rzecznika odpowiedzialności zawodowej, a także przez sąd pielęgniarek i położnych. Irena Wrońska przedstawia sześć funkcji kodeksu etyki zawodowej. Są to:

Zasady etyki zawodowej wynikają z uniwersalnych zasad etycznych i zobowiązują pielęgniarki i położne do przestrzegania praw pacjenta i dbania o godność zawodu.

Działalność zawodowa pielęgniarki i położnej to świadome i dobrowolne podejmowanie profesjonalnych działań na rzecz pacjentów niezależnie od ich sytuacji zdrowotnej i społecznej. Pielęgniarka/ położna swoją postawą osobistą, zawodową i społeczną powinna dbać o prestiż zawodu i podnosić jego znaczenie w społeczeństwie. Czynności zawodowe pielęgniarki/ położnej nie mogą służyć aktom bezprawnym ani też powodować szkód dla zdrowia ludzkiego. Pielęgniarka/ położna posiadająca pełne uprawnienia zawodowe ponosi osobistą odpowiedzialność za swoje działania. Pielęgniarka/ położna działa zawsze w interesie swych pacjentów szczególnie tam, gdzie ich życie i zdrowie mogą być zagrożone.Wszelkie szczegółowe ustalenia dotyczące uzupełniającej działalności zawodowej pielęgniarki/ położnej w zakresie działalności naukowo-badawczej, edukacyjnej i administracyjno- organizacyjnej powinny uwzględniać powyższe zasady ogólne.

Pielęgniarstwo jest specyficznym zawodem gdzie wszystkie działania podporządkowane są zasadzie: „służba zdrowiu i życiu ludzkiemu”. Powoduje to, że istotnego znaczenia nabierają cnoty, wyznaczające moralne powinności pielęgniarek. W etyce cnota rozumiana jest jako „zdolności usprawniające do czynienia dobra i samodoskonalenia osoby ludzkiej”. W etyce chrześcijańskiej, cnota postrzegana jest dwojako. W sensie moralnym oznacza „stałą skłonność i sprawność woli do spełniania aktów moralnie dobrych”. Natomiast w sensie szeroko rozumianym, cnota jest to „wszelkie usprawnienie bytu, jako podmiotu działania, do wykonywania aktów odpowiadających jego naturze”. Nauka o cnotach, jako część etyki normatywnej, zajmuje się rozważaniem sprawności i praktycznej realizacji czynów moralnie dobrych i zawsze powinna opierać się na konkretnej teorii etycznej.

Częścią aksjologii pielęgniarstwa jest określenie wzoru osobowego pielęgniarki. W etyce wzór osobowy określany jest jako konkretna, idealna postać wyposażona w cnoty, które powinna posiadać bądź, do których powinien dążyć człowiek, chcąc postępować etycznie. Jest to nic innego jak uosobienie doskonałości moralnej, czyli człowieka godnego naśladowania. „W aksjologii wzór pełni rolę wzorca postępowania, który kształtuje obraz pożądanego stanu zachowania dla człowieka, określonej kultury, wspólnoty, grupy społecznej czy zawodowej” W etyce pielęgniarstwa wzór osobowy od zawsze stanowił wyobrażenie „dobrej kobiety w służbie innym”. Św. Wincenty a Paulo opracował taki wzór, oparty na wartościach chrześcijańskich. Obejmował on takie zalety jak: sprawiedliwość, troskliwość, szacunek, współczucie, łagodność, serdeczność odpowiedzialność, punktualność, dokładność i roztropność. Nieco później pojawiły się zasady stworzone przez F. Nightingale. Tu zostały wymienione takie wartości jak: „tolerancja, prawdomówność, uczciwość, trzeźwość, punktualność, czystość i schludność”. Zatem, patrząc od strony historii, obecny wzór osobowy pielęgniarek wyrósł na wartościach chrześcijańskich, modyfikowany przez F. Nightingale (w czasie powstania nowoczesnego pielęgniarstwa) i następnie trudne czasy I i II Wojny Światowej stworzyły niemal idealny wzór osobowy pielęgniarki oparty na zasadach humanizmu i patriotyzmu. Wymaga on postępowania w zgodzie z wartościami takimi jak: dobroć, miłość bliźniego, tolerancja, sprawiedliwość, bezinteresowność, poświęcenie, altruizm, heroizm. Irena Wrońska pisząc o wzorze osobowym pielęgniarki wymienia między innymi spolegliwego opiekuna, jako zbiór cech, jakimi powinna charakteryzować się pielęgniarka. Tadeusz Kotarbiński przedstawia opiekuna spolegliwego jako wzorzec porządnego człowieka, który nie jest „echem niezmiennego ideału bytującego w rejonach czystych idei”(14), ale wzorem jak najbardziej realnym i możliwym do osiągnięcia. Kotarbiński uważał, że spolegliwego opiekuna charakteryzuje życzliwe usposobienie względem podopiecznych, „nadaje się, więc na opiekuna bodaj najbardziej człowiek dobry, o dobrym sercu, wrażliwy na cudze potrzeby i skłonny do pomagania”. Możemy wymienić cztery cnoty moralne pielęgniarek, które określają wzór osobowy dla tego zawodu: Roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie. Pierwsza z niech określana jest jako „kierowniczka cnót”. Bowiem usprawnia ona „rozum i wolę podmiotu do trafnego rozpoznania powinności moralnej w konkretnych sytuacjach oraz do wyboru środków prowadzących do realizacji tej powinności”. Pielęgniarka w swoim zawodzie często podejmuje decyzje. Roztropność jest cnotą, która pomaga podejmować słuszne decyzje, znaczy zarówno podejmowanie ryzyka jak i bycie ostrożnym. Człowiek roztropny samodzielnie dokonuje oceny każdej sytuacji i bierze pod uwagę wszystkie jej aspekty. Kolejną, kardynalną cnotą jest sprawiedliwość. Wskazuje ona na postępowanie zgodne z zasadą sprawiedliwości, czyli równe traktowanie wszystkich ludzi. W pracy zawodowej pielęgniarki szczególnie odnosi się to do respektowania praw pacjenta. Jest to cnota ściśle związana z zasadą tolerancji, uczciwości, prawości i bezinteresowności, które w etyce pielęgniarskiej są podstawą moralnego postępowania. W etyce klasycznej, sprawiedliwość jest kwintesencją czynów moralnie dobrych. Wspomina o tym Arystoteles, który uważał, że z cnót etycznych najwyższa jest sprawiedliwość. W etyce nikomachejskiej mówi „sprawiedliwość jest identyczna z doskonałością etyczną, jednakże doskonałością etyczną nie samą w sobie, w znaczeniu bezwzględnym, lecz w stosunkach z innymi ludźmi. I dlatego wydaje się czasem, że sprawiedliwość jest największą z cnót[…]. Sprawiedliwość, jedyna spośród cnót zdaje się być „cudzym dobrem”. Trzecią cnotą jest męstwo, które składa się z dwóch cech: odwagi i cierpliwości. Pomaga ona osiągać cel, bądź dążyć do niego w sytuacjach trudnych. Czyli mimo przeszkód, pielęgniarka będzie wierna priorytetowi, jakim jest „służba życiu i zdrowiu człowieka”. W pielęgniarstwie męstwo „utożsamia się z heroizmem”, wymaga ono od pielęgniarki poświęcenia i wytrwałości. Cnota ta była również bardzo ceniona przez Arystotelesa. Ostatnią cnotą jest umiarkowanie. Jak podaje I.Wrońska jest cnotą moralną, która pozwala opanować pragnienia i dążenia do przyjemności (swoistą pożądliwość). Pojęcie umiaru można definiować na wiele sposobów, „odnosząc je do całego życia człowieka (rodzinnego, zawodowego, społecznego)”. Ogólnie prowadzić życie umiarkowane oznacza niedopuszczanie w każdej dziedzinie życia do nadmiaru bądź niedomiaru. W pracy zawodowej pielęgniarki cnota umiaru odnosi się do realizacji szeroko pojętych potrzeb podopiecznego (biologicznych, psychicznych, społecznych, terapeutycznych i pielęgnacyjno- opiekuńczych). Prostym przykładem jest opieka i pomoc pacjentowi, ale nie wyręczanie go w tych czynnościach, z którymi może sobie poradzić. Bowiem brak pomocy spowoduje niedomiar opieki i zaniedbanie, z drugiej strony konsekwencją wyręczania będzie nadmiar prowadzący do uzależnienia podopiecznego od osób trzecich. O umiarkowaniu, czyli zasadzie złotego środka mówił Arystoteles. Doktryna „złotego środka” mówi, że chcąc działać cnotliwie i osiągnąć szczęście trzeba być wiernym zasadzie umiaru. „Żywy wzór dobrego i mądrego człowieka”, to człowiek posiadający cnoty umiaru. Analizując kodeks etyczny zawodu pielęgniarki i położnej, oprócz czterech cnót, jakie przedstawia Wrońska, bardzo istotną cechą jest wiedza. Świadczą o tym liczne fragmenty kodeksu jedne z nich to:

Przyrzekam […] według najlepszej mej wiedzy przeciwdziałać cierpieniu, zapobiegać chorobom, współuczestniczyć w procesie terapeutycznym.

Wdrażać do praktyki nowe zdobycze nauk medycznych, społecznych i humanistycznych oraz systematycznie doskonalić swoje umiejętności i wiedzę dla dobra zawodu.  Obowiązkiem pielęgniarki/ położnej jest ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych.Platon przypisywał wiedzy ogromną wartość. Uważał, że jest ona podstawą, aby żyć etycznie dobrze. W nauce o duszy zaznacza, że „złem jest […] ciemnota” W etyce dotyczącej państwa wspomina, iż państwo musi być oparte na wiedzy. Podobnie jest z każdym zawodem Każdy zawód można by przełożyć na teorie państwa, ponieważ tak w państwie jak i w danym zawodzie jest swoista hierarchia, ograniczona społeczność i zasady kierujące tą społecznością. w tym również zawodem pielęgniarki. Trzeba mieć wiedzę szczególnie, jeżeli walczy się o zdrowie i życie pacjenta, które w zawodach medycznych stanowią dobro najwyższe.

Zasady postępowania moralnego

„Zdolność do podejmowania decyzji etycznych stanowi istotę jakości pracy pielęgniarki”. W tym zawodzie podejmowanie słusznych decyzji jest związane z dążeniem do świadczenia określonego dobra, jakim jest zapobieganie i leczenie chorób, pielęgnacja, łagodzenie bólu i cierpienia. Wrońska wymienia cztery podstawowe zasady wyznaczające moralne postępowanie pielęgniarek. Jest to zasada postępowania sprawiedliwego, odpowiedzialnego, nie krzywdzenia i dobroczynności oraz zasada szacunku dla osoby. Każdą z nich można odnieść do etyki klasycznej, tłumacząc, czemu właśnie takie zachowanie, a nie inne jest moralne.

Zasada sprawiedliwego postępowania

Sprawiedliwość jest podstawową wartością życia społecznego. W zawodzie pielęgniarstwa można ją rozważać w dwóch kierunkach. Po pierwsze, w pojęciu czysto etycznym. Po drugie, w działaniu, gdzie sprawiedliwość przejawia się jako tzw. sprawiedliwość rozdzielcza. „Pytanie o sprawiedliwość jest pytaniem o całość etyki w ujęciu starożytnych filozofów. Według nich zasada sprawiedliwości była najważniejszą”. W pojęciu czysto etycznym, sprawiedliwość będzie odnosiła się do traktowania podopiecznego. Zasada sprawiedliwego postępowania w pielęgniarstwie jest swoistym wymogiem moralnym. Mówi o równym traktowaniu „całej populacji podopiecznych niezależnie od rasy, wyznania, płci, stanu cywilnego, pozycji społecznej i ekonomicznej”. Pojęcie to, zatem stoi obok takich cech jak uczciwość i prawość oraz tolerancja. Takie działania koncentrują się wokół takich wartości, jak godność osoby. Według Arystotelesa sprawiedliwość jest równoznaczna z „doskonałością etyczną”,„ jedyną spomiędzy cnót, zdaje się być cudzym dobrem” (1). Być sprawiedliwym jest czymś bardzo trudnym do osiągnięcia. Sprawiedliwości rozdzielcza (sprawiedliwy podziale dóbr) dotyczy między innymi równego podziału tego, czym dysponujemy, czyli w przypadku pielęgniarstwa, zasobami świadczeń zdrowotnych. W służbach medycznych kryterium sprawiedliwego podziału będzie zasada: „każdej osobie w zależności od potrzeb zdrowotnych”. Można powiedzieć, że „zasada sprawiedliwości rozdzielczej dotyczy całej sfery systemu ochrony zdrowia” i zgodnie z tą zasadą przełożony, powinien stosować swoiste kryteria oceny zachowań (stopień wysiłku i wkładu w realizowanie dobra wspólnego) wobec każdego podwładnego.

Zasada dobroczynności i nie krzywdzenia

Zasada ta mówi o czynach dobrych i unikaniu czynów krzywdzących. Wymaga ona, „aby pracownicy służby zdrowia nie wyrządzali podopiecznym szkody swym niewłaściwym postępowaniem i chronili od krzywdy tych, którzy nie są w stanie chronić się sami ze względu na wiek, chorobę czy stan umysłu”. Zasada niekrzywdzenia znana jest już od czasów Hipokratesa- słynne zdanie „Primum non nocere” jest uniwersalnym drogowskazem dla przedstawicieli wszystkich zawodów medycznych. Zasadę czynienia dobra można rozpatrywać w dwojaki sposób. Po pierwsze jako świadczenie usług, zgodnie ze standardami opieki pielęgnacyjnej, korzystnych dla podopiecznego z punktu widzenia życia i zdrowia. Z drugiej strony, w sytuacjach gdzie działania leczniczo- pielęgnacyjne wiążą się z ryzykiem, zasada ta odnosi się do wyborów mniejszego zła. Zasadę tą można odnieść do podstaw etyki Kanta i imperatywu kategorycznego, etyki chrześcijańskiej oraz elementu etyki utylitarystycznej J. Milla. Moralność według Kanta, jest postrzegana jako działanie podejmowane z poczucia obowiązku a nie ze skłonności. Według niego działania będą moralne tylko wtedy, kiedy są podejmowane z przekonania, że właśnie tak należy postąpić. „Człowiek, który robi coś tylko, dlatego, że boi się tego nie zrobić nie jest moralny”. Podobnie, „ kiedy ktoś spłaca dług tylko, dlatego, że miał taką ochotę”. Zatem nie uczucia, np. lęk, strach, ochota czy pożądanie, ale poczucie obowiązku i powinności są podstawą czynów moralnych. Zatem, opierając się na założeniu kantowskiej teorii etycznej, podejmowanie jakichkolwiek działań pielęgnacyjnych nie może być wynikiem jedynie strachu przed niewykonaniem ich. Każdy czyn, bowiem musi mieć podłoże wolnego wyboru i przekonania, że jest to działanie słuszne. Czyli nie lęk bądź chęci, ale poczucie obowiązku niesienia pomocy powinno być wyznacznikiem moralności w opieki pielęgniarskiej. W odniesieniu do zasady niekrzywdzenia można by przytoczyć etykę utylitarną, która w uproszczeniu głosi, iż każde działanie jest moralnie słuszne, jeśli prowadzi do osiągnięcia jak największej ilości szczęścia i kiedy dane działanie „dostarcza więcej efektów korzystnych niż szkodliwych”. W postępowaniu leczniczo- pielęgnacyjnym ma to swoje odzwierciedlenie w poprawie jakości życia pacjentów i w wyborze mniejszego zła. Jest to nieco sprzeczne w założeniach z etyką Kantowską, dla której najistotniejsze są motywy, tutaj, bowiem liczą się konsekwencje danego działania. Poniżej przedstawione zostały fragmenty kodeksu nawiązujące do opisywanego aspektu. Zasada odpowiedzialności w zawodzie pielęgniarki jest rozumiana dwojako. Po pierwsze odpowiedzialność za swoje czyny, po drugie za podopiecznego, który darzy pielęgniarkę zaufaniem. Z punktu widzenia etyki, odpowiedzialność wiąże się z moralnością, a nie z prawem. Zatem pielęgniarka kieruje się oprócz odpowiedzialności prawnej, odpowiedzialnością moralną, która jest nadrzędną w stosunku do tej pierwszej. Czyli kiedy zobowiązujemy się do czegoś to naszym moralnym obowiązkiem jest uczynić to. Zobowiązanie to nie może być wymuszone przez czynniki zewnętrzne jak podaje Wrońska. Bowiem zobowiązanie musi stanowić „wolny wybór, zrodzony z wolności osoby ludzkiej, z jej wolnej woli. Z tej właśnie wolnej woli rodzi się czyn i odpowiedzialność za niego ponoszona”. Każde działanie zależne od woli czy też „dobrowolne”, musi spełniać dwa warunki: jego podmiot ma wiedzieć, co robi, a także nie być do tego zmuszony. Innymi słowy: to, co czyni pielęgniarka jako naczelna, oddziałowa czy też pielęgniarka przy łóżku chorego nie może być determinowane przez nakaz wynikający z wykonywanego zawodu, ale musi to być powinność serca powstająca z powołania do tej służby. W tej zasadzie ponownie widać etykę kantowską.

Zasada szacunku

W działaniu pielęgniarki ważne są również zasady poufności i prawdomówności, które wynikają z lojalności i szacunku dla podopiecznego objętego opieką pielęgnacyjną. Zasada szacunku dla osoby jest zasadą ugruntowaną w prawie naturalnym. Uzasadnianie takiego działania ma swoje źródła w licznych pracach etycznych, założeniach religijnych, dorobku cywilizacji, doktrynach współczesnego nurtu humanistyczno- demokratycznego. Zasada ta mówi o afirmacji człowieka jako osoby niepowtarzalnej, posiadającej niezbywalną wolność i godność. Zestawienie tej zasady pojawi się w rozdziale: człowiek jako fenomen.

Podstawy, jakie powinna posiadać pielęgniarka, aby działać zgodnie z tymi zasadami, jasno wyznaczają, że pielęgniarstwo nie jest zwykłym zawodem, ale powołaniem. Ponieważ samo działanie nie wystarcza, trzeba tutaj wewnętrznej potrzeby pomagania, aby sprostać szerokim wymaganiom opieki pielęgniarskiej.

W kodeksie etycznym zawodu pielęgniarki jest wiele zapisów normujących postępowanie w stosunku do podopiecznego i współpracowników. Źródłem tych wytycznych jest przekonanie, że wszyscy ludzie z natury są wolni i niezależni, każdy ma prawo korzystać z życia, dążyć do szczęścia. Jak podaje Deklaracja Powszechnych Praw Człowieka posiadamy naturalne, niezbywalne prawo do wolności, równości i bezpieczeństwa Wszyscy rodzimy się równi i w te prawa wyposażeni. Poniżej przedstawione są niektóre tylko fragmenty kodeksu etycznego pielęgniarki, wyraźnie wskazujące na wymagany stosunek wobec podopiecznych czy współpracowników. Pielęgniarka zobowiązana jest:

Przestrzeganie zasady etyki zawodowej wynikają z uniwersalnych zasad etycznych i zobowiązują pielęgniarki i położne do przestrzegania praw pacjenta i dbania o godność zawodu.

 Pielęgniarstwo na ziemiach polskich.


Opieka zdrowotna na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w. i na początku XX w., tj. do czasu odzyskania niepodległości, we wszystkich trzech zaborach stała na bardzo niskim poziomie, a warunki do zapoczątkowania jej poprawy były ogromnie trudne. Szpitale miały charakter przytułków, a poziom higieny był w nich bardzo niski. Ochrona zdrowia publicznego nie rozwijała się. Proces przemiany szpitala z przytułku na instytucję, której głównym zadaniem byłoby leczenie, przebiegał wolno. W sposób jednoznaczny nastąpiło to dopiero po odzyskaniu niepodległości. Sekularyzacja szpitali i objęcie ich przez władzę centralną dokonały się w latach 1817 - 1842. Szpital zaczął służyć studentom medycyny i młodym lekarzom do celów dydaktycznych. Równocześnie powstawały ambulatoria przyszpitalne. Liczba lekarzy zatrudnionych w szpitalach, w porównaniu z innymi krajami, była bardzo mała. Sytuacja zmieniła się dopiero na początku XX w. Diagnostyka lekarska zaczęła się rozwijać na początku lat czterdziestych XIX w., a z pełną świadomością znaczenia metod diagnostycznych propagowanych przez wybitnych lekarzy — dopiero od lat pięćdziesiątych. W tym czasie powstawało coraz więcej laboratoriów szpitalnych organizowanych przez lekarzy, w tym także na ich własny koszt. Poprawa warunków higienicznych szpitala następowała bardzo wolno, choć pewne przejawy zainteresowania tym zagadnieniem wystąpiły jeszcze w XVIII w. Różne instrukcje w sprawie higieny szpitalnej zaczęły się pojawiać jednak dopiero na początku XIX w. Nosiły one wyraźne znamiona teorii europejskich. Widoczna poprawa stanu higienicznego szpitali nastąpiła w latach osiemdziesiątych XIX w. Na zły stan higieny szpitalnej wpływał pośrednio niski status społeczny jego użytkowników, brak nawyków kulturalnych i nieodczuwalnie ich potrzeby przez większość pacjentów, a także lekceważący stosunek zarządu szpitala do potrzeb chorych. Na wprowadzanie postępowych zmian w polskich szpitalach oprócz rozwoju medycyny, metod leczenia, zwiększającej się liczby wykształconych lekarzy duży wpływ wywarło także powstanie kościuszkowskie i wojny napoleońskie, w czasie, których organizowano lazarety wojskowe, przeznaczane wyłącznie do celów leczniczych, z odpowiednio zapewnioną opieką, a także przykłady prusko-francuskie dotyczące organizacji szpitali i opieki społecznej. Pielęgnowaniem w ówczesnych szpitalach zajmował się bardzo zróżnicowany personel: siostry miłosierdzia, cyrulicy (felczerzy), dozorcy, posługacze. Rolę najważniejszą odgrywały siostry miłosierdzia, choć ich przygotowanie do tej roli było znikome. Stosunkowo wysoką pozycję i szeroki zakres zadań miał cyrulik. Do niego należało np. przeprowadzanie wizyt, opatrywanie ran, wykonywanie zleceń lekarskich, dopilnowywanie przestrzegania diet, podawanie pożywienia chorym. W pierwszej połowie XIX w. docierały do Polski wieści o początkach szkolenia personelu pielęgnującego w krajach zachodnich. W 1838 r. z polecenie rządu dr Ludwik Gąsiorowski dokonał przekładu z języka niemieckiego opracowania C.E. Gedickego pt. „Przewodnik pielęgnowania chorych". Nieco później lekarze przyjeżdżający zza granicy przywozili informacje o koncepcjach i reformach wprowadzanych w pielęgniarstwie przez Florencję Nightingale. Propozycje wysuwane przez lekarzy w sprawie szkolenia pielęgniarek były bardzo zróżnicowane, najczęściej jednak bardzo skromne. Pionierską działalność kobiet dotyczącą szkolenia przygotowującego do pielęgnowania rozpoczęła w Warszawie Julia Aleksandrowicz. W 1882 r. założyła ona z pobudek filantropijnych ambulatorium dla chorych i podjęła w nim pracę pielęgniarską. W otworzonym przez siebie ambulatorium rozpoczęła prowadzenie krótkich kursów z zakresu pierwszej pomocy w nagłych wypadkach oraz z zakresu higieny dla kobiet - wolontariuszek. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. Społeczne zainteresowanie ideą zorganizowania szkoły pielęgniarskiej było coraz większe. Pierwszą szkołę pielęgniarską charakteryzującą się wieloma cechami nowoczesnymi była otwarta w Krakowie w 1911 r.- Szkoła Pielęgniarek Zawodowych Panien Ekonomek św. Wincentego a Paulo, tzw. stara szkoła krakowska. Główną rolę w staraniach o zorganizowanie szkoły odegrała Maria Epstein Najbliżej współpracowała z nią Anna Rydlówna (1884—1969) - córka rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego i profesora okulistyki, siostra Lucjana Rydla, znanego poety i autora sztuk teatralnych. Organizatorki szkoły uzyskały największe poparcie i pomoc ze strony kilku profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także sióstr miłosierdzia. W tym czasie, gdy w Krakowie prowadziła swoją działalność pierwsza szkoła nowoczesnego pielęgnowania, w innych miejscowościach były podejmowane także inicjatywy na rzecz szkolenia pielęgniarek, nie tylko na potrzeby szpitalnictwa, ale także na potrzeby ochrony zdrowia publicznego. Szkolenia te były organizowane jednak jako krótkie, najwyżej jednoroczne kursy. Okres od 1918 r. do wybuchu drugiej wojny światowej - to okres intensywnego rozwoju nowoczesnego pielęgniarstwa w Polsce.

Do największych osiągnięć tego okresu należało:

Jesteśmy w okresie, w którym środowisko pielęgniarskie w Polsce zaczyna się pomału, można by rzec z pewnym mozołem, bardziej eksponować i zaznaczać swoją obecność w środowisku medycznym w ogóle. Paradygmat pielęgniarstwa na przestrzeni ostatnich lat w naszym kraju nieustannie się zmienia i zmierza powolnych krokiem w sferę coraz większego zawodowego profesjonalizmu. Podobnie także, wraz ze zmianą pielęgniarstwa, zmieniają się też wymagania klientów placówek medycznych wobec środowiska pielęgniarskiego. Obydwie te fluktuacje zachodzą jakby jednakowo („na jednym torze”), jednakże za tymi zmianami „nie nadążają” zmiany organizacyjne pracy - pielęgniarki w dalszym ciągu wyposażone są w niewielką ilość sprzętu mechanicznego służącego diagnostyce, leczeniu, rehabilitacji czy po prostu pielęgnacji pacjenta. Brak dźwigów do podnoszenia i przewożenia chorych, niewystarczająca często ilość pomp infuzyjnych do długotrwałych iniekcji dożylnych czy też brak na oddziałach wystarczającej liczby stetoskopów i aparatów do mierzenia ciśnienia obok tradycyjnych form komunikacji z personelem lekarskim, przedstawiają profesję pielęgniarek w naszym kraju raczej w pejoratywnych odcieniach niż w barwach ambitnych i szeroko zakrojonych zmian. Środowisko pielęgniarskie jednakże będzie się zmieniać niezależnie od sytuacji ekonomicznej resortu zdrowia w Polsce i często wbrew wielkiemu jeszcze zdziwieniu pozostałego personelu medycznego. Ważne jest jedynie to, żeby owa zmiana tak bardzo postulowana okazała się zmianą trwałą i zmianą, która będzie stanowiła przyczynek do dalszych, jeszcze głębiej zakrojonych fluktuacji. Jak zauważają bowiem niektórzy badacze, pielęgniarstwo w Wielkiej Brytanii, które w ciągu ostatnich 20 lat wyraźnie się tam zmieniło, jednocześnie jednak zagubiło się wskutek wyrzeczenia się wielu największych wartości i rezygnacji z wcześniej praktykowanego postępowania. „Wydaje się jednak - podkreślają badacze tego problemu, że (...) pielęgniarki mimo całej niedawno zdobytej niezależności, wiedzy i doświadczenia, nadal krążą wokół lekarzy, jak w rytualnym tańcu dookoła totemu”. Pielęgniarki w Wielkiej Brytanii bardziej stanowcze, wykształcone i kompetentne czują się urażone tym, co postrzegają jako trwające nadal lekceważenie ich przez grupę zawodową - lekarzy, którzy z kolei nienawykli do sprzeciwu, czują się rozgoryczeni pozornym podważaniem ich kompetencji, wiedzy i umiejętności przez grupę zawodową pielęgniarek [8]. Powyższa egzemplifikacja może stanowić swoistą przestrogę dla środowiska pielęgniarskiego w naszym kraju. Należy, zatem pamiętać, że obok zmian, które zachodzą i zachodzić będą w dalszym ciągu w zawodzie pielęgniarek, będą miały miejsce także głosy sprzeciwu i braku zrozumienia tematu reform zawodowych. Jedno natomiast jest pewne - z raz obranego kierunku zmian nie można zrezygnować.

Uważam, że nie wystarczy wiedzieć, że nasz zawód ma swój kodeks etyki, za mało również, by od czasu do czasu przeczytać jego zapisy, trzeba go przyjąć jako osobisty drogowskaz i prezentować te zapisy swoją postawą. Niestety, kodeks nie mówi pielęgniarce, co powinna zrobić w konkretnej sytuacji. Korzystając z własnej wiedzy etycznej i umiejętności posłużenia się nią, musi sama podjąć odpowiednią decyzję. ,,Od pielęgniarki oczekuje się nie tylko poważnego i pogodnego spojrzenia na życie, ale i zinternalizowanych wartości i norm moralnych oraz poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie”. Pielęgniarstwo to nie tylko zawód, ale także powołanie, wymagające od jej przedstawicieli przyjęcia i prezentowania specyficznej postawy zawodowej. Coraz większe są oczekiwania i wymagania społeczeństwa odnoszące się zarówno do kompetencji, jak i postępowania zgodnego z normami etycznymi. Postępując zgodnie z normami zawodowymi w konkretnych sytuacjach, w istotny sposób wpływamy na kształtowanie opinii publicznej o zawodzie. Podstawowym celem etyki zawodowej jest sprzyjanie dobremu wykonywaniu zawodu, wzbudzanie zaufania społecznego, wzmacnianie poczucia obowiązku.,,Pielęgniarstwo jako nauka humanistyczna umożliwia łączenie i integrowanie nauki z pięknem, sztuką, etyką i estetyką w pielęgniarskich procesach opiekuńczej troskliwości, która występuje w relacjach człowiek-człowiek. W rozwoju pielęgniarstwa jako nauki staje się, więc konieczne stosowanie metod umożliwiających poznanie wewnętrznych doświadczeń człowieka, a nie tylko świata podlegającego obserwacjom zewnętrznym”. Nasz zawód szczególnie sprzyja własnemu rozwojowi, zarówno przez zdobywanie wiedzy o człowieku w kontakcie z innymi ludźmi, zwłaszcza cierpiącymi, poprzez obcowanie z ich słabością, strachem, często beznadziejnością, jak też przez ciągłe dokonywanie wyboru, który nieodłącznie towarzyszy każdemu naszemu działaniu. Świadomy wybór wartości, sposobu działania i postawy wobec cierpiących zapewniają dobre wykonywanie naszego zawodu. (...) Pielęgniarka powinna być przede wszystkim dobrym człowiekiem, który niezależnie od pełnionej roli społeczno-zawodowej i różnorodnych sytuacji w środowisku pracy będzie przejawiał i urzeczywistniał swoje człowieczeństwo”. Jeśli chcemy spodziewać się szacunku społecznego, to musimy wiedzieć i pamiętać o tym, że jest on zależny od wartości, jakie reprezentujemy, od zasad moralnych, jakie uznajemy w codziennej pracy. Pielęgniarstwo stanowi zawód szczególny, być przy osobie, która walczy z chorobą, cierpieniem i niejednokrotnie traci nadzieję na zwycięstwo, jest chyba jedną z najtrudniejszych umiejętności. Myślę, że każda z nas po ukończeniu nauki staje przed wyborem własnej drogi zawodowej. Chcemy być dobrymi pielęgniarkami, ale tylko być - to mało. Trzeba jeszcze decyzji: jak być, a więc jak nadać sens własnemu byciu.,,Być (...) świadomością osoby nieświadomej, miłością życia dla samobójcy, nogą osoby jej pozbawionej, oczyma ślepego, środkiem poruszania dla dziecka, wiedzą i ufnością dla matki i ustami dla tych, którzy są za słabi, aby mówić...”

Podsumowując uważam, że wartość posiadania i dążenia do zdrowia wynika z wartości życia i analogicznie do wyżej przedstawionych uzgodnień należałoby rozpatrywać zdrowie. Najdoskonalsza aparatura nie zastąpi uśmiechu, uścisku dłoni, życzliwej rozmowy.,,To, co wychodzi z naszych ust, jest pewnego rodzaju magią słowa” (ks. prof. Tischner). Przecież to pielęgniarki jako pierwsze nawiązują kontakt z pacjentem od chwili jego przyjścia na oddział do czasu jego wypisania,,po prostu bycie z drugim człowiekiem, nie tylko stanie, obok, ale autentyczne odbieranie na tych samych falach, by go zrozumieć''.

Bibliografia:

  1. Arystoteles: „ Etyka Nikomachejska”; Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982

  2. T. Biesaga: „ Przysięga Hipokratesa a etyka medyczna”; Medycyna praktyczna, lipiec 2006

  3. Ks. R. Darowski: „ Filozofia człowieka”; Wydawnictwo WAM, Kraków 1995

  4. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982

  5. Jan Paweł II.: „ Encyklika Evangelium Vitae”; Katowice 1995

  6. T. Kotarbiński: „ Medytacje o życiu godziwym”; Wiedza Powszechna, Warszawa 1966

  7. I.zari-Pawłowska: „Etyki zawodowe jako role społeczne”[w:] „Etyka zawodowa”, pod red. A. Sarapaty; Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1971.

  8. Olejnik S. Etyka lekarska. Wydawnictwo Unia, Katowice 1995

  9. G.R. Pawelczykm: „ Kryzys etyki zawodowe”; Pielęgniarka i położna, grudzień 2005

  10. W. Tatarkiewicz: „ Historia filozofii tom 1 i 2”; Wydawnictwo PWN, Warszawa 1990

  11. I.Wrońska, J. Mariański: „ Etyka w pracy pielęgniarskiej”; Wydawnictwo Czelaj, Lublin 2002

  12. Ustawa o Samorządzie Pielęgniarek i Położnych z dnia 19 kwietnia 1991 r.

  13. Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 5 lipca 1996 r.

  14. Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarek i Położnych zatwierdzony na 4 Krajowym Zjeździe 9 XII 2004.

  15. I.Wrońska: „ Podstawy etyki pielęgniarskiej”; PTP, Warszawa 1993; 5.

  16. R. Łukiewicz-Kostro: „ Edukacja holistyczna - kaprys znudzonej cywilizacji, czyli szansa na rozwój człowieka XXI w”. Zdrowie Publiczne 2005; 115: 359-364.                     

  17. M. Wyrzykowska: „ Humanizm w pracy pielęgniarek”; Materiały pokonferencyjne, Busko 1998; 8-11.

  18. E. Charońska, B. Janus K. Salczyńska: „ Podstawowe założenia transkulturowego modelu pielęgnowania, jako wkład w humanizm pielęgniarstwa”; Materiały pokonferencyjne, Busko 1998; 16-20.

  19. B. Dobrowolska, J. Partita:” Wychowanie moralne pielęgniarek a walka z cierpieniem”. Pielęgniarka i położna, 2001; 7: 6-7.

  20. I.Wrońska, A. Jończyk: „ Śmierć, umieranie i podtrzymywanie ludzkiego życia. Pielęgniarka i położna”; 1994; 11/12: 8-11.

  21. I. Wońska, J. Marjański: „ Etyka w pracy pielęgniarskiej”; Lublin 2002; 181-184.

  22. H. Magdziarz: „Spojrzenie na opiekę pielęgniarską z perspektywy minionych lat”; Biuletyn ŚIPiP, Kielce 2005; 2: 25-27.

Witryny internetowe

  1. Code of Ethics for Registered Nurses [www.cna-nurses.ca/cna]- Canadian Nurses Association

  2. Deontologia [ www.wikipedia.pl  ]

  3. Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej Rzeczypospolitej Polskiej [ www.izbapiel.org.pl ]

  4. Prof. dr hab. Jerzy Chełkowski: „ Etyka a sztuka życia szczęśliwego [http://www.download.trylion.com/ fest/pan/ETYKA%20Wyklad%20Sl%202.ppt    ]

  5. T. Styczeń: „ Etyka” [http://ptta.pl/pef/pdf/e/etyka.pdf.] 

33


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
etyka pielęgniarska i morale personalne
Etyka pielęgniarswa jako nauka normatywna, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pi
Etyka Pielegniarska id 165031 Nieznany
Filozofia podmiotu, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki
etyka ściąga, Pielęgniarstwo licencjat, licencjat, Studia III rok, Filozofia i etyka
Filozofia!!!!!!!!!!!!!, studia, FILOZOFIA I ETYKA ZAWODU PIELĘGNIARKI, Notatki
etyka(1), TESTY Z PIELĘGNIARSTWA(1), testy pielegniarstwo
Człowiek jako podmiot morlności, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki
Filozoia jako nauka, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki
Odpowiedzilność zawodowa pielęgnirek, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgn
etyka w badaniach naukowych, wyklady pielegniarstwo, licencjat, pielęgniarstwo
etyka test, TESTY Z PIELĘGNIARSTWA(1), testy pielegniarstwo
Składniki Kodeksów, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki
zasady etyczne zawodu piel, Pielęgniarstwo licencjat AWF, Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki
Filozofia i etyka zawodu pielęgniarki, pielęgniarstwo, Pielegniarstwo lic PWSZ, Filozofia
elementy prawa pracy-1, wyklady pielegniarstwo, specjalizacja, etyka, prawo

więcej podobnych podstron