MUZYKOTERAPIA
Historia muzykoterapii w skrócie
Już u ludzi pierwotnych wiedziano, że ,muzyka wpływa na nastrój człowieka. Rytuały muzyczno - ruchowe towarzyszyły uroczystościom plemiennym. W Grecji w II w. p.n.e. muzyce przypisywano duże znaczenie w wychowaniu młodzieży. Zwracano uwagę na muzykę spokojną i dostojną, przeciwstawiając ją muzyce hałaśliwej. W średniowieczu zauważono, że muzyka działa na psychikę człowieka. Od XIX w. zaczęto stosować muzykę w psychiatrii. Muzyka uzupełnia różne formy prawidłowo prowadzonego leczenia podstawowego. Nadal wykorzystywane są psychotropowe efekty działania muzyki: uspokajająca, nasenne, aktywizujące…. Od początku lat siedemdziesiątych zauważono potrzebę specjalizacji w muzykoterapii, gdyż każda grupa chorych wymaga innych działań muzycznych. Kierunek wyznacza przebieg choroby, rodzaj leczenia, sprawność psychofizyczna. Ostatnie lata potwierdziły zwiększoną skuteczność działań muzycznych w połączeniu z innymi dziedzinami sztuki: plastyka, literatura itp. Grupą wiekową, dla której terapia muzyką jest szczególnie przydatna są dzieci i młodzież. Muzyka ma zastosowanie w okresie przedzabiegowym w salach operacyjnych, podczas zabiegów w znieczuleniu miejscowym i innych. Obniża ona poziom lęku i uspokaja. Szczególne zastosowanie znalazła w leczeniu różnego typu nerwic i opóźnionego rozwoju dzieci i młodzieży. W profilaktyce muzyka odgrywa ważną rolę w wychowaniu przedszkolnym. W sposób zabawowy za pomocą muzyki można uczyć dzieci zachowań prozdrowotnych.
Muzyko terapia może być prowadzona indywidualnie lub grupowo.
Zadania muzykoterapii grupowej
bezpośrednie
nawiązanie kontaktu wzrokowego, werbalnego i emocjonalnego z uczestnikami grupy,
określenie możliwości ruchowych i poznawczych,
ocena poziomu i regulacja wzmożonego lub obniżonego napięcia psychofizycznego,
integracja rytmiczno - ruchowa,
nauka perkusyjnego muzykowania (naturalnego, z instrumentami perkusyjnymi Carla Orfa),
nauka różnych form odpoczynku (uspokojenie, relaks),
uwrażliwienie muzyczne, plastyczne, poetyckie, wyzwalanie zdolności twórczych,
poznanie niekonwencjonalnej zabawy.
pośrednie
odwrócenie uwagi odo choroby i obniżenie poziomu lęku,
korekta informacji chorego o sobie (poznanie własnego ciała i jego możliwości ruchowych)
poprawa relacji interpersonalnych w grupie,
korekta prawidłowych zachowań (postawy ciała, językowych, społecznych),
nauka zachowań prozdrowotnych (pogłębienie oddechu, wyprostowanie sylwetki, wykorzystanie muzyki relaksacyjnej w nauce, muzyki aktywizującej w zabawie, pracy fizycznej i rekreacji). Organizacja czasu wolnego (hobby artystyczne, zalecenia domowe),
wzmocnienie motywacji do leczenia i rehabilitacji (muzyczne ułatwianie rehabilitacji),
wzrost samooceny i pozytywnego nastawienia do siebie i otoczenia.
Mobilna rekreacja muzyczna (MRM) - jedna z technik muzykoterapii
MRM jest to uporządkowany zbiór ćwiczeń ruchowych, rytmicznych, perkusyjnych, oddechowych, wyobraźni plastycznej, poetyckiej i działań relaksacyjnych stymulowanych różnorodną muzyką. Opracowana w okresie 1978-82 podczas zajęć z pacjentami Specjalnej Troski i Poradni Odwykowej, udoskonalona w latach 1985-90 z pacjentami Centrum Zdrowia Dziecka. Ćwiczenia nawiązują do rytmów biologicznych człowieka (wolny swobodny oddech, miarowa akcja serca) i codziennych zachowań (ziewanie, przeciąganie się, klaskanie w dłonie, oklepywanie ud, krok marszowy).
MRM jest jedną z form muzykoterapii aktywnej. Pełni ona też funkcję profilaktyczną w przedszkolach, nauczaniu zintegrowanym, domach kultury.
MRM uruchamia:
układ ruchowy (ruch spontaniczny, uporządkowany, perkusyjny, izometryczny, miękki);
układ oddechowy (korekta);
układ krążenia (aktywizuje lub wycisza);
poczucie rytmu, koordynacji rytm. ruch.;
umiejętność muzykowania perkusyjnego;
umiejętność wykorzystania Niekonwencjonalnych Źródeł Dźwięku;
odreagowującą, prymitywną wokalną ekspresję (ćwiczenia logopedyczne);
poszanowanie indywidualnego gustu muzycznego;
wrażliwość na Dźwięki Natury (ekologia);
potrzebę kontaktu z różnorodną muzyką (POP, poważna, ludowa, elektroniczna);
wyobraźnię;
gotowość do programowego umuzykalnienia;
gotowość reagowania na muzykę;
potrzebę racjonalnego wypoczynku;
potrzebę kontaktu z innymi formami sztuki;
potrzebę stosowania technik wschodnich i rekreacyjnych (jogging, aerobic, callenetics, masaż, pressura, itp.)
aktywność życiową i pozytywne nastawienie;
wiarę w zdolności twórcze;
integrację z innymi przejawami aktywności, edukacji lub terapii;
Etapy Mobilnej Rekreacji Muzycznej
uruchomienie
zrytmizowanie
odreagowanie
uwrażliwienie
relaksacja
aktywizacja łagodna
aktywizacja dynamiczna
rozmowa
Ad.1. Pierwszym ćwiczeniem uruchamiającym i integrującym grupę jest oddech składający się z fazy wdechu przez nos przy zamkniętych ustach i fazy wydechu przy (usta otwarte). Spokojna muzyka ułatwia i pogłębia oddychanie. Możemy dołączy tu małe ruchy dłoni, krążenie barkami, głową.
Ad. 2. Zaczynamy od imitowanego marszu w pozycji siedzącej lub leżącej. Wzbogacamy go fotografiami leśnej drogi, ścieżki wśród łąk. Doskonalimy sprawność dłoni klaszcząc
palce - palce
place - środek dłoni
palce - muszelki - oklepujemy uda, łydki z boku
Ad. 3. Przykładowo naśladujemy przyspieszający a potem zwalniający stukot pociągu; improwizujemy muzykę znanego zespołu lub grę na instrumentach muzycznych.
Ad. 4. W pozycji siedzącej lub leżącej przy muzyce poważnej lub elektronicznej naśladujemy ustami dźwięki natury (świergot ptaków, szum wiatru). Muzykujemy przy pomocy przedmiotów (kartki, pudełka). Wygrywamy emocje („ptasi bal” - radość, „burza piaskowa” -smutek, itp.). Patrząc na obrazki naśladujemy atmosferę lasu, szum morza. Malujemy muzykę .
Ad. 5. Każdy uczestnik przyjmuje wygodną pozycję ciała do odpoczynku, pokazujemy odpowiednie fotografie np. nad morzem.
Ad. 6. Rozciągamy nasze ciało (krążenie ramionami - naśladowanie ruszającego się lasu). Prosimy o zaklaskanie w dłonie. Pytamy o wspomnienia, które pojawiły się podczas relaksu, prosimy o ocenę tej formy relaksu.
Ad. 7. Uczestnicy demonstrują swe zdolności improwizatorskie, muzyczne, taneczne, itp.
Ad. 8. Zachęcamy do wypowiadania swoich uwag.
Zalety MRM dla dziecka
nauczenie wczesnego odreagowania napięć psychofizycznych;
zwrócenie uwagi na różnorodne funkcje muzyki;
integracja muzyczna;
ułatwienie nauki (muzyka do pracy);
nauczanie różnych form odpoczynku;
uzupełnienie umuzykalnienia programowego;
poszerzenia uwrażliwienia kulturowego (poezja plastyka, teatr…);
wzrost aktywności życiowej;
zabawa muzyczna (edukacja poczucia humoru);
wbudowanie potrzeby ruchu;
profilaktyka uzależnień;
organizacja czasu wolnego;
profilaktyka pracy przy komputerze;
integracja zabawy i edukacji.
Kolejność ćwiczeń MRM
|
|
|
|
|
|
|
Teksty: uspokojenie - aktywizacja
Nad morzem
Jest słoneczny, letni dzień.
Idę wolno brzegiem morza,
stąpam po żółtym, gładkim piasku.
Bose stopy zapadają się w nim -
piasek cichutko skrzypi -
Jest miękki i bardzo ciepły.
Po jednej stronie widzę spokojne morze
i daleki horyzont,
po drugiej - sosnowy las.
Od morza wieje lekki wiatr.
Aromat żywicznych drzew
miesza się z zapachem wody.
Błękit łączy się z zielenią i kolorem żółtym.
Od barw i zapachów
trochę kręci mi się w głowie.
Jestem senny, mam ochotę położyć się.
Kładę się na plaży.
Ciało grzeje mi piasek i słońce.
Delikatny plusk fal uspokaja mnie.
W górze błękit nieba.
Zamykam oczy, zapadam w półsen.
Wszystko staje się nierealne, nieważne.
Z oddali dochodzi stłumiony gwar głosów.
Otacza mnie cichy, jednostajny szum morza
i piękna muzyka.
Od morza wieje orzeźwiający wiatr.
Otwieram oczy, oddycham głęboko.
Przeciągam się.
Napinam mięśnie. Czuję przypływ sił.
Powoli wstaję.
Na horyzoncie widzę złotą obwódkę
wschodzącego słońca.
Stąpam mocno po żółtym piasku.
Spienione, chłodne fale delikatnie dopływają
do moich stóp.
Jestem oddalony od zmartwień i kłopotów.
Czuję się rześki i uporządkowany wewnętrznie.
Wiem, co mam robić.
Przyśpieszam kroku.
Spacer ten sprawia mi radość.
Moje myśli układają się w logiczną całość.
To co zaplanowałem - wykonam
bez pośpiechu, pewnie i z przyjemnością.
W lesie
Jest upalny, letni dzień.
Idę wolno przez brzozowy zagajnik.
Zielone listeczki delikatnie kołyszą się na wietrze.
W powietrzu unosi się aromat żywicznych drzew.
Droga prowadzi teraz przez sosnowy las.
Z daleka dochodzi stłumiony gwar głosów,
ale w lesie jest cicho i spokojnie.
Wysoko wśród konarów drzew śpiewają ptaki,
a z oddali słychać kukułkę.
Powietrze jest czyste i pachnące.
Mam ochotę zatrzymać się.
Kładę się na małej polanie, na kocu.
W górze na tle błękitu nieba
widzę pojedyncze promyki słońca.
Zamykam oczy.
Kołyszące się sosny, zapach lasu i cisza
uspakajają mnie.
Czuję się senny.
Ale sen nie trwa długo.
Świergot bawiących się ptaków,
jaskrawsze słońce i silniejszy podmuch wiatru
orzeźwiają mnie.
Czuję przypływ sił.
Powoli wstaję.
Mam ochotę poruszać się.
Najpierw podskakuję
na miękkiej trampolinie mchu.
Teraz chwytam rękami wysoką gałąź.
Podciągam się.
Powtarzam to ćwiczenie kilka razy.
Trzymając się pnia drzewa
wykonuję kilka przysiadów.
Wstaję i dynamicznie wymachuję ramionami.
Zaczynam truchtać.
Najpierw powoli, potem przyśpieszam kroku.
Biegnę lekko i swobodnie.
Oddycham głęboko.
Trening ten sprawia mi przyjemność.
Wykonuję go bez wysiłku.
Będę go powtarzać.
W słoneczny letni dzień
W słoneczny letni dzień
idę ścieżką wśród łanów zboża.
Stąpam po ciepłym, gładkim piasku.
Bose stopy zapadają się w nim.
Po bokach ścieżki rośnie trawa.
Jest żółta od słońca.
W trawie widać małe, polne rumianki o białych płatkach
i żółtych środkach.
Rumianek delikatnie pachnie.
Zapach jest słodki - działa odurzająco.
Jest mi przyjemnie z tym świeżym zapachem.
Wokół widać gęste łany zboża.
Wyglądają jak miękko falujący ocean.
Zboże jest dorodne,
kłosy są duże, pełne ziarna.
Otacza mnie kolor żółty i złoty.
Tylko gdzieniegdzie żółta fala zboża okraszona jest
czerwonymi makami i niebieskimi chabrami
skłaniającymi się ku słońcu.
Jest ciepło.
Nagrzane powietrze drży i faluje sprawiając wrażenie,
że świat płynie.
Jestem trochę senny,
mam ochotę położyć się>
Pośród zbóż znajduję małą łąkę.
Kładę się na trawie.
Nagrzana ziemia pachnie,
zboże kołysze się i szumi.
Szelest ocierających się kłosów uspokaja mnie.
Leżę na plecach.
Ciało grzeje mi ziemia i słońce.
A nade mną czysty, jasny błękit nieba.
Zamykam oczy.
Zapadam w półsem.
Wszystko staje się nierealne, nieważne.
Świat dociera do mnie z oddali, zza mgły.
Otacza mnie spokój i cicha bardzo piękna muzyka -
ale cisza dźwięczy.
Słyszę srebrzysty głos dzwoneczka.
Płynie z oddali delikatny, pogodny, jasny dźwięk.
Niesie ze sobą uczucie szczęścia i chęci życia.
Głos narasta. Przybliża się.
Słyszę go nad sobą , w sobie.
To śpiewa skowronek.
Oddycham głęboko.
Czuję przypływ sił.
Krew zaczyna we mnie szybko krążyć.
Przeciągam się.
Napinam mięśnie.
Ustąpiło zmęczenie.
Jestem wypoczęty i uporządkowany.
Wiem co mam robić.
Bardzo powoli wstaję
i wykonuję kilkanaście tanecznych ruchów.
Temat opracowałam w oparciu o ukończone warsztaty „Mobilna rekreacja muzyczna”, otrzymane notatki, oraz informacje ze strony internetowej http://www.psychotronika.com.pl.
Przykładowy scenariusz zajęcia z zakresu terapii pedagogicznej z elementem metody kinezjologii edukacyjnej wg P. Dennisona pt.„Jesteśmy w lesie”
TEMAT: „Jesteśmy w lesie”
Cele: dziecko:
- zaspakaja potrzebę ruchu w sposób kontrolowany i społecznie akceptowany,
- kształci umiejętność koncentracji uwagi,
- rozpoznaje i nazywa uczucia.
Pomoce: ilustracje zająca, kartki, kredki świecowe, muzyka relaksacyjna z odgłosami różnych gatunków ptaków.
Przebieg:
1.„Wiewiórki”- zabawa na powitanie. Wszystkie dzieci siedzą w kręgu, trzymając się za ręce. Przywitanie rozpoczynamy wierszem:
„Kiedy się z sobą witają wiewiórki
To grzecznie mówią sobie - dzień dobry”
2 „Sowa” - ćwiczenie rozluźniające w pozycji stojącej. Dzieci chwytają jedną ręką
i ściskają mięsnie barku. Odwracają głowę powoli, żeby popatrzeć przez ramię. Wyprost i głębokie oddechy. Następnie obracają głowę przez drugie ramię. Potem opuszczają głowę do przodu, dotykając głową klatki piersiowej, rozluźniając się. Powtarzamy ćwiczenie zaczynając od chwytu za drugi bark. (Ćwiczenie zapożyczone z techniki P. Dennisona).
3. „Jaką minę przedstawia zajączek?”- zagadki pantomimiczne. Dzieci siedzą w kręgu i losują obrazki zajączka przedstawiające minę radosną, smutną, wystraszoną i złą. Zadaniem dziecka jest przedstawienie takiej samej miny jak na wylosowanym obrazku. Pozostali uczestnicy odgadują, jakie uczucie maluje się na twarzy przedstawiającego zagadkę. Po zakończeniu zabawy prowadząca zachęca dzieci do wypowiedzi: co sprawiło im trudność w tym zadaniu i dlaczego?, jaką twarz było przedstawić najtrudniej, a jaką najłatwiej?
4.„Zwierzęta na leśnej polanie”- zabawa, wykorzystanie techniki parateatralnej (teatr palcowy). Dzieci samodzielnie na palcach swojej ręki rysują główki różnych zwierząt i uzgadniają z nauczycielem, jakie sytuacje będą odgrywać. Następnie same ustalają, który palec, kim będzie i układają dialogi między osobami.
5.„Ciężki jak niedźwiedź” - zabawa wyciszająca. Dzieci kładą się na plecach. Potem prosimy , by stopniowo podnosiły do góry nogi, ramiona, głowę i poczuły ich ciężar, potem następuje rozluźnienie wszystkich części ciała.
Oto tekst wyżej wymienionej zabawy:
Połóżcie się na plecach.
A teraz podnieście do góry waszą prawą nogę. Nie całkiem wysoko,
Tylko do połowy. Czy czujecie jej ciężar? Ta noga jest dość ciężka, prawda?
Spróbujcie utrzymać nogę w górze tak długo, jak to tylko możliwe.
A teraz położymy ją spać. (dzieci kładą nogę na podłodze)
A teraz zrobimy to samo z lewą nogą…
Teraz zrobimy to samo z obydwoma ramionami jednocześnie…
A teraz podnosimy głowę do góry.
Podnosimy głowę do góry - nie barki!
Uff, ta głowa jest naprawdę ciężka.
A teraz - nareszcie - kładziemy głowę do snu. Zamykamy oczy, a dłonie kładziemy na brzuchu.
Takie ciężkie jak niedźwiedź!
Hm, to miłe uczucie, kiedy dłonie są kołysane, czy zauważacie to?
Jeśli dzieci znają ćwiczenie numer 2 albo 3, możemy w tym miejscu przejść do tego:
Dłonie są tak pięknie kołysane.
Wdech, wydech… wdech, wydech… wdech, wydech… wdech, wydech… wdech, wydech…Jak Król Pasibrzuch…
6.„ Jak wygląda las?”- rysowanie kredkami świecowymi podczas słuchania muzyki relaksacyjnej z odgłosami różnych gatunków ptaków.
7.„Mały niedźwiadek” - słuchanie bajki relaksacyjnej (bajkoterapia). Przed opowiadaniem osoba prowadząca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia, mówiąc” teraz posłuchamy bajeczki, usiądźcie wygodnie, jeszcze wygodniej, posłuchajcie swojego oddechu, zamknijcie oczy. Wypowiadanym słowom bajki towarzyszyć może muzyka relaksacyjna.
Mały niedźwiadek
Mały niedźwiadek szedł wolno przez las. Czuł ogarniające go zmęczenie, nóżki zrobiły się jakieś ciężkie i nie chciały odrywać się od ziemi. Rozglądał się dookoła, szukając miejsca do odpoczynku. Drzewa rosły tutaj rzadziej, słońce coraz swobodniej przeciskało się przez konary drzew, oświetlając wszystko dookoła. Chyba niedaleko jest jakaś polanka, tam sobie odpocznę - pomyślał miś. I rzeczywiście, po chwili jego oczom ukazała się mała łączka otoczona ze wszystkich stron drzewami. Stanął na jej skraju i znieruchomiał z zachwytu: niskie krzewy, trawa, kwiaty jak kolorowy dywan rozkładały się u jego stóp. Na środku łączki zajączki, króliczki, ba, nawet myszki wygrzewały się w promieniach słońca. Spojrzał na niebo. Było bezchmurne, słońce jakby wiedziało, że zwierzęta oczekują na jego promienie, bo świeciło bardzo mocno. Miś wystawił pyszczek do słońca i poczuł, jak przyjemne ciepło obejmuje najpierw jego głowę, a potem całe ciało. Usłyszał lekki szum wiatru i brzęczenie owadów, które unosiły się nad kwiatami. Głęboko odetchnął. W nos wkręcał się delikatny zapach trawy i kwiatów. Tutaj jest wspaniałe miejsce do odpoczynku - pomyślał, po czym położył się wygodnie na trawie, jak na kocyku, łapki podłożył sobie pod głowę. Zamknął oczy. Odpoczywał. Oddychał miarowo i spokojnie. Zrobił głęboki wdech, wciągnął powietrze przez nos, a po chwili wypuścił je. Powtórzył to jeszcze raz. Czuł, jak z każdym wydechem pozbywa się zmęczenia. Był teraz przyjemnie rozluźniony, poczuł się ciężki i bezwładny. Jego głowa, brzuszek i nóżki były jak z ołowiu. Wtulił się w trawkę jak w kołderkę. Było mu bardzo wygodnie. Oddychał równo i miarowo, jego klatka piersiowa spokojnie w rytm wdechu i wydechu unosiła się i opadała, tak jak fale morskie, kiedy wolno i leniwie przybijają do brzegu. Poczuł się teraz tak dobrze ! Delikatny wiaterek przesuwał się po całym jego ciele, rozpoczynając od czubka głowy aż po koniuszki łapek, zabierając z niego zmęczenie i napięcie. Robił to raz i drugi, powtarzał wiele razy. Promienie słońca przyjemnie ogrzewały. Miś odpoczywał. Po chwili zasnął, a razem z nim zajączki, króliczki i nawet małe myszki. Zrobiło się tak cicho, że nie słychać było nawet brzęczenia pszczół. Słońce wolno szło po niebie. Nagle, nie wiadomo skąd, pojawiły się małe chmurki, rozpoczęły zabawę w chowanego, biegały po całym niebie, zagradzały drogę promyczkom, które płynęły na ziemię. Wiatr zaczął silniej dmuchać, łączka budziła się ze snu. Zabrzęczały pszczółki, które znowu zabrały się do zbierania miodu z kwiatów, ptaszki rozpoczęły swe trele, a motyle rozpościerając skrzydełka, unosiły się nad roślinkami. Wtem jeden z nich, taki najmniejszy motylek usiadł na nosku niedźwiadka i w rezultacie niechcący go przebudził. Miś leniwie otworzył oczy. Przetarł je łapkami. Ziewnął raz i drugi, przeciągnął się. Wiaterek tymczasem nagle zawirował, zatańczył i chłodnym powietrzem orzeźwił go. Najpierw dotknął jego łap. Wniknęła w nie ożywcza siła, miś poczuł, jakby zanurzył je w chłodnym strumyku. Ten przyjemny, orzeźwiający dotyk przenikał coraz wyżej i wyżej, jak prysznic ogarnął ciało, dając energię, przepełniając siłą. Miś łapkami, główką, nóżkami. Wstał, otrzepał, futerko, poczuł się odprężony i wypoczęty. Wiaterek wzmagał się, coraz silniej, tańcząc po łące i zachęcając wszystkich do zabawy. W jego rytm pochylały się trawy, kwiatki, a nawet krzewy ruszały swymi gałązkami jak ramionami.Cudownie wypocząłem - pomyślał miś. - Jutro na pewno tutaj powrócę, ale teraz już pora wracać do domu. Czeka tam przecież na mnie mama i przepyszny podwieczorek. W tym momencie pogłaskał się po brzuszku i ruszył energicznie, podskakując w rytm podmuchów, w kierunku swego domu.
8. Pożegnanie: Krąg kończący zajęcia:
- „ Iskierka radości”: siad w kole z podaniem dłoni. Dzieci posyłają kolejno „iskierkę” poprzez delikatny uścisk dłoni.
- wiersz pt. „Wiewiórki”:
„Kiedy się wiewiórka z wiewiórką rozstaje, to do widzenia mówi nawzajem”.
KOLĘDY I PASTORAŁKI W MUZYKOTERAPII
Wstęp
Rozpoczynając pracę w charakterze wychowawcy w szkole specjalnej 9 lata temu, stanęłam przed problemem sposobu prowadzenia zajęć muzykoterapeutycznych ( w tym zespołu muzycznego ) dla dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym w szkole podstawowej i gimnazjum. Przez pewien czas przyglądałam się dzieciom, z którymi pracuję.
Pierwszy rok pracy upłynął mi na metodach prób i błędów w doborze ćwiczeń i piosenek dla dzieci. Z uwagi na fakt, iż zadaniem naszej placówki jest przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia w stopniu uzależnionym od ich możliwości psychofizycznych, starałam się aby każda piosenka, kolęda czy pastorałka była odpowiednio dobrana.
W mojej pracy pomocna stała się umiejętność gry na dwóch instrumentach - pianinie i gitarze.
Zgromadzone przeze mnie nagrania piosenek na kasetach, płytach CD, zbiór na bieżąco prenumerowanego miesięcznika „Zagraj to sam”, dostępnych podręczników do muzyki szkół podstawowych i gimnazjum, innych wydawnictw muzycznych z zapisem nutowym jak również instrumenty perkusyjne wykonane na zajęciach techniki przez moich uczniów urozmaicają zajęcia, a co istotne - są cenną pomocą dydaktyczną.
Zajęcia muzykoterapeutyczne prowadzone są przeze mnie 2 razy w tygodniu w ramach lekcji muzyki i zespołu wokalnego „Pelerynki”. Nastawione są na rozwój psychiczny, poznanie własnego ciała i przestrzeni, a także ćwiczenia artykulacyjne wspomagające rozwój mowy.
Problem prowadzenia zajęć muzykoterapeutycznych ( w tym śpiewoterapia ) stał się inspiracją do napisania niniejszej pracy.
Praca została podzielona na dwie główne części.
Część I stanowi przegląd literatury dotyczącej interesującego mnie zagadnienia. Wyjaśniłam tu pojęcie muzykoterapii, scharakteryzowałam funkcje oraz formy i metody muzykoterapeutyczne, wyjaśniłam pojęcie kolędy i pastorałki a także scharakteryzowałam dziecko upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz rolę muzykoterapii jaką odgrywa muzykoterapia w pracy pedagogicznej.
W części II krótko scharakteryzowałam placówkę, a następnie przedstawiłam rolę kolęd i pastorałek w muzykoterapii w świetle obserwacji własnych - w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Złotoryi.
CZĘŚĆ I
1. Pojęcie muzykoterapii.
Muzykoterapia to metoda postępowania, wielostronnie wykorzystująca wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka. Pod pojęciem muzykoterapii rozumieć można praktyczna jej działalność, a także teorię, a w tym badanie praw, które rządzą kształtowaniem się wzajemnych stosunków pomiędzy człowiekiem a muzyką1.
Muzykoterapia to „dział psychoterapii, stosujący odpowiednio dobraną muzykę w leczeniu zaburzeń psychicznych, popularna zwłaszcza w USA"2. Muzykoterapia jest jedną z najstarszych form oddziaływania na psychikę człowieka i wykorzystania jej wpływu do celów terapeutyczno-wychowawczych3. To jedna z form psychoterapii określanej jako zamierzone korygowanie zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi, jak słowo, mimika, milczenie, więzi emocjonalne, uczenie się,
sztuka, a w jej ramach muzyka 4. Muzykoterapia jest formą psychoterapii, leczeniem za pomocą muzyki 5 .
W mojej pracy stosuję definicję muzykoterapii według T. Natansona. Zatem pod pojęciem muzykoterapii należy rozumieć skuteczny sposób postępowania, wykorzystujący wpływ muzyki na „psyche" i „some".
_________________________________________________________________________
1 T. Natanson. Wstęp do nauki muzykoterapii. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich.
Wrocław 1979.
2 B. Pelrozolin-Skowrońska (red.). op.cit, s. 356.
3 M. Konopczyński. ..Twórcza resocjalizacja'". Wybrane metody pomocy dzieciom
i młodzieży. MEN. Editions Spotkania. Warszawa 1996.
4 Poradnik metodyczny dla wychowawców, red. Z. Zieją, Jelenia Góra 1998.
5 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak,, t.2, Warszawa 1995. s. 221.
2. Formy muzykoterapetyczne.
Literatura podaje różne formy aktywności i metody stosowane w muzykoterapii. Do form aktywności muzykoterapeutycznych możemy zaliczyć 6:
śpiewanie piosenek,
muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi,
gra na instrumentach perkusyjnych,
- ćwiczenia słuchowe,
- słuchanie muzyki,
- zabawy muzyczno-ruchowe,
- taniec,
- ćwiczenia poczucia rytmu,
- ćwiczenia mowy,
- ćwiczenia dotykowe,
- improwizacje wokalne,
- improwizacje instrumentalne,
improwizacje muzyczno-ruchowe,
- psychodrama i pantomima,
- relaks z podkładem muzycznym,
- interpretacje słowne i plastyczne muzyki,
- dyskusje terapeutyczne.
_______________________________________________________________________
6 Moc muzyki. Pro memoria Tadeusz Natanson., red. P. Cylulko. Akademia Muzyczna. Wrocław 1998.
Inna klasyfikacja form aktywności muzycznej ( dzieci chorych ) obejmuje 7:
śpiew i piosenkę,
muzykowanie na prostych instrumentach,
ruch przy muzyce,
słuchanie muzyki.
realizowanie zadań twórczych.
Śpiewanie piosenek ( w tym kolęd i pastorałek ) - leczenie śpiewem jest najważniejszą techniką wykorzystywaną w grupowej muzykoterapii, najbardziej lubianą, dostępną dla pełnosprawnego i niepełnosprawnego wzrokowo 8.
Piosenki rozwijają muzykalność, poprawę wymowy, powiększają zasób słów, pobudzają wyobraźnie, pogłębiają wiedzę ogólną dziecka, wpływają korzystnie na funkcjonowanie układów narządowych (oddechowego, krążenia, trawiennego itp.). Rozwijają słuch, sprawność głosową, a także kształtują stosunek dziecka do świata. Dziecko jest aktywne i radosne. W piosence możemy odnaleźć informacje o uczuciach, zwyczajach i obyczajach człowieka. Piosenka to lek na nieprawidłową budowę ciała - koryguje go i jego niewłaściwe ruchy. Wspólne śpiewanie integruje i mobilizuje grupę. Jest okazją do przyswajania pozytywnych wzorców zachowań.
Muzykowanie elementami dźwiekonaśladowczymi to wydobywanie muzyki, różnorodnych jej dźwięków za pomocą przedmiotów codziennego użytku ( papieru, butelek itp.), gestodźwięków ( tupania, pstrykania, klaskania itp. ), zabawek ( pozytywek, płaczących lal, piłek itp. ), instrumentów konstrukcji własnej (brzękadeł, grzechotek itp.). Forma ta prowokuje do ćwiczeń wrażliwości słuchowej dziecka, która z kolei warunkuje prawidłową jego orientacje i samodzielne poruszanie się w przestrzeni.
Gra na instrumentach perkusyjnych najpierw uczy prawidłowego manipulowania nimi ( odpowiednie trzymanie, potrząsanie, uderzanie ), a następnie właściwej gry. Technika ta pozytywnie wpływa na sprawności manualne, koordynację, plastyczność ruchów niewidomych i słabowidzacych. Gra na prostych instrumentach perkusyjnych doskonali małą motorykę poprzez poruszanie, dotyk, wyciąganie rąk, sięganie -przydatne do czynności samoobsługowych ( tj. jedzenie, mycie, ubieranie ), orientacyjnych i lokomocyjnych. Kształci słuch i poczucie rytmu. Jest okazją do prezentacji prawidłowych nie muzycznych reakcji i zachowań tj. prawidłowa postawa ciała, czy poprawność wysławiania się.
_______________________________________________________________________
7 Z. Konaszkiewicz. Dziecko niepełnosprawne i muzyka. Akademia Muzyczna. Warszawa 1994.
8 Ch. Schwabe. Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynnościowymi. PZWL.
Warszawa1972.
Ćwiczenia słuchowe polegają na nauczaniu spostrzegania, analizowania, rozpoznawania, naśladowania odgłosów z otoczenia ludzi, zwierząt, ptaków, zjawisk przyrody, brzmień efektów dźwiękonaśladowczych, instrumentów perkusyjnych oraz profesjonalnych instrumentów muzycznych. Ćwiczenia te rozwijają wrażliwość słuchowa, doskonalą jej orientację w przestrzeni. Muszą odbywać się jednocześnie z ćwiczeniami uwrażliwiającymi dotyk i kinestetykę dziecka. Wpływa to pozytywnie na koordynację słuchowo-dotykowo-kinestetyczną, która jest potrzebna w orientacji przestrzennej i lokomocji niewidomych i słabowidzacych uczniów.
Słuchanie muzyki polega na odbiorze zmysłem słuchu :
śpiewania piosenek ( na żywo terapeuty lub dzieci),
gry na instrumentach perkusyjnych,
utworów instrumentalnych, tzw. muzyki poważnej, ich rozrywkowych transkrypcji oraz orkiestrowych aranżacji muzyki młodzieżowej, odtwarzanych z płyt gramofonowych, kaset magnetofonowych, czy video.
Technika ta wpływa regulująco na funkcje wegetatywne, na emocjonalna sferę aktywności dziecka, co powoduje rozluźnienie, uspokojenie, radość, zadowolenie, aktywizacje i mobilizacje psychoruchową. Pobudza wyobraźnie ( głównie o charakterze ilustracyjno-programowym ), powstałe obrazy skojarzeniowo-wyobrażeniowe są często bogatsze i pełniejsze niż te, których źródłem jest uszkodzony wzrok. Z czasem może nawet wykształcić się umiejętność świadomego korzystania z literatury muzycznej.
Zadaniem zabaw muzyczno-ruchowych jest osiąganie za pomocą odpowiednio dobranych ćwiczeń określonego poziomu sprawności ruchowej dzieci. Dziecko uczy się odpowiednich ruchów, reaguje na tempo, dynamikę, artykulację, wysokość : barwę i czas wybrzmiewania dźwięków. Poprawia się estetyka, harmonia, precyzja ruchów, koryguje wady postawy. Zwiększa się szybkość reakcji dziecka na nagłe sygnały muzyczne - w stosunkowo krótkim czasie reakcja na konkretny sygnał umownym ruchem. Ćwiczenia te kształtują pojęcia przestrzenne ( w prawo, w lewo, z tyłu ), tempo, precyzję, sprawność wykonywanych ruchów. Aktywizują uwagę, redukują lęk przed wysiłkiem fizycznym. Doskonalą samoopanowanie, umiejętność lokalizacji źródła słyszanego dźwięku, wyobraźnię ruchowo-przestrzenną.
Taniec podwyższa samoocenę, polepsza samopoczucie, zmniejsza nieśmiałość. Doskonali kompensacyjne współdziałanie wszystkich zmysłów, bogaci sferę doznań estetyczno-poznawczych, poprawia koordynacie ruchową ( gibkość, elegancję, swobodę,
wyrabia prawidłową postawę ciała, oddziaływuje na wyobraźnię czasowo-przestrzenno-
ruchową), dostarcza rozrywki i zabawy.
Ćwiczenia poczucia rytmu realizowane są poprzez :
echo rytmiczne, czyli rytmizację sylab, słów, zdań, muzykowanie efektami dźwiękonaśladowczymi, grę na instrumentach perkusyjnych, improwizacje ruchowe;
rozpoznawanie i wykonywanie rytmów znanych tańców i piosenek;
tworzenie własnych rytmów, wypowiadanie, stukanie, granie rytmicznych pytań
i odpowiedzi, łańcuch rytmiczny, kanon itp.
Ćwiczenia mowy polegają na poprawnym rytmizowaniu sylab, słów, zdań, przysłów, porzekadeł, wyliczanek itp. ze zróżnicowaniem ze względu na :
dynamikę ( głośno, cicho ),
tempo ( wolno, szybko ),
artykulację (legato, staccato ),
wysokość dźwięku,
wyraz emocjonalny ( obiekt informacji, strach, pytanie, dowcip ),
na zasadzie echa oraz improwizacji tekstu do podanego rytmu. Ćwiczenia te wyrabiają właściwy nawyk otwierania ust podczas mówienia, powiększają zasób słownictwa, tłumaczą znaczenie występujących słów i zwrotów. Poprawiają artykulację, dykcję, właściwe postawy ciała i oddechu.
Ćwiczenia dotykowe polegają na rozpoznawaniu przez dzieci z upośledzeniem wzroku za pomocą dotyku rąk przedmiotów ( naczyń, przyborów szkolnych ), kwiatów, warzyw itp. Usprawniają zmysł dotyku dziecka. Muzyka jest wyznacznikiem czasu na wykonanie zadania, integruje zespół, pobudza wyobraźnię. Ćwiczenia te pobudzają receptory czuciowe stóp. Dziecko rozpoznaje rodzaj powierzchni, wielkość, kształt przedmiotów. Polepsza to krążenie krwi stóp, kształtuje orientację w przestrzeni, sprawność poruszania się.
Improwizacje wokalne służą rozładowaniu napięć emocjonalnych przejawiające się w postaci bezcelowych ruchów, ale głównie ekspresji uczuć dziecka i jego muzycznych wyobrażeń. Polega na wykonywaniu melodycznych odpowiedzi melodii do podanego tekstu piosenki z uwzględnieniem zmian artykulacji, tempa, rytmu, podział na wykonawców, naśladowanie odgłosów ptaków, zwierząt itp., wyrażania samopoczucia i nastroju, improwizowaniu na zadany temat pozamuzyczny, treści obrazków itp.
Improwizacje instrumentalne pobudzają twórcze zachowanie, umożliwiają wspólne przeżywanie. Technika ta polega na wydobywaniu efektów akustycznych, tworzeniu melodii, improwizowaniu na zadany temat, tworzeniu akompaniamentu, improwizowaniu rytmów z uwzględnieniem zmian dynamiki, tempa, interpretowania obrazków itp. Kształtuje prawidłowe sposoby komunikowania się w grupie, wyrażania emocji trudnych do rozładowania. Służy nauczaniu prowadzenia rozmów z rodzicami, rodzeństwem i rówieśnikami. Odzwierciedla stosunki panujące w grupie, koryguje niewłaściwe nastawienia, stereotypowe zachowania, eksploruje osobowość i wgląd we własne problemy np. ukryte potrzeby. Ukazuje stosunek do samego siebie i swojego kalectwa.
Improwizacje muzyczno-ruchowe kształtują wszystkie cechy motoryczne, stosowane w rehabilitacji ruchowej doskonalą wyobraźnię ruchowo-przestrzenną. spontaniczność ruchów, uczą uzewnętrzniania własnych stanów emocjonalnych, rozwijają ekspresję twórczą. Kształtują dużą motorykę - chód, bieg, skoki, marsz, itp. Improwizacja ruchem zachowania się zwierząt, zjawisk przyrody, tekstów piosenek, treści obrazków itp. Dzieci poprzez ruch wyrażają nastrój i samopoczucie wywołane muzyką. Uczą się czynności samoobsługowych, lokomocyjnych, dają możliwość zapoznawania się zastępczego ze zjawiskami, których nie sposób zaobserwować wzrokiem np. lotu ptaka.
Niewidome dzieci poznają własne ciało, które postrzegają jako zniekształcone. Aby
skorygować i wyzwolić zewnętrzne wyrazy emocji i uczuć stosuje się tzw. ćwiczenia
mimiczne, polegające na poznawaniu dotykiem palców mimicznych ułożeń twarzy
w różnych stanach emocjonalnych na zasadzie lustra, a następnie na improwizowaniu mimiką do słuchanej muzyki, która wyzwala pożądany wyraz twarzy.
Psychodrama i pantomima są najczęściej stosowanymi technikami parateatralnymi.
Muzyka buduje nastrój, zmniejsza napięcie psychofizyczne, pomocna jest
w wykonywaniu ruchów. Zabawy inscenizowane są wykonywane na podstawie tekstów
literackich, piosenek lub utworów instrumentalnych o charakterze ilustracyjno-
programowym. Forma ta pozwala na spontaniczność słowną dziecka, głosową, ruchową i instrumentalną ekspresję, wzbogaca zasób ruchów, dźwięków, słów. Ćwiczy gesty towarzyszące mowie lub ją zastępujących np. potakujące ruchy głowy. Pantomima to określenie gestem, ruchem, mimiką przedmiotów, zjawisk, kwiatów, granie ról społecznych, wyrażanie emocji itp. Jest sposobem na odreagowanie napięć psycho.-fizycznych. Poprzez wyrażanie negatywnych, nie akceptowanych społecznych uczuć i emocji, wypowiadania w stosunku do muzyki, jej kompozytora, wykonawcy, a nie do innego członka grupy terapeutycznej.
Obie techniki pozwalają spojrzeć na siebie i inne osoby na nowo, umożliwiają m.in.
zmianę zaburzonego systemu wartości lub korektę niewłaściwych postaw.
Relaks z podkładem muzycznym to ćwiczenia relaksacyjno-wizualizacyjne, które
polegają na wyobrażaniu sobie ciepła, ciężkości, odprężenia, czegoś przyjemnego np.
soczystych owoców lub sytuacji kojarzących się z czymś przyjemnym, czy
bezpiecznym. Wpływają z korzyścią na uwagę, pamięć, samopoczucie itp. Muzyka
intensyfikuje proces wyobrażeniowy, odizolowuje dziecko od niepotrzebnych
zewnętrznych i wewnętrznych bodźców działających na jego świadomość. Wpływa na psychomotorykę, wywołując uczucie spokoju czy wypoczynku, redukuje lęk. Organizm człowieka dzięki tym ćwiczeniom przy muzyce lepiej funkcjonuje tzn. poszczególne jego układy - krążenia, oddechowy i trawienny.
Interpretacjom słownym i plastycznym muzyki służą techniki projekcyjne tj.
opowiadania słowne, malowanie farbami, rysowanie kredkami, układanie klocków itp.
Polegają one na ilustrowaniu plastycznej treści słownej lub plastycznej treści programowej miniatury instrumentalnej, słownym lub plastycznym wyrażaniu przeżyć i skojarzeń powstałych podczas słuchania muzyki, przedstawianiu elementów muzycznych ( np. tempa ). Odczucia, wyobraźnia, myśli, pozamuzyczne skojarzenia są obrazowymi projekcjami przeżyć psychicznych problemów, pragnień niepełnosprawnych. To one przetworzone są na wytwory słowne i plastyczne. Ich interpretacja służy diagnozie osobowości dziecka, stosunek jaki panuje w najbliższym otoczeniu ( klasie, czy rodzinie ).
Dyskusje terapeutyczne służą uzyskaniu informacji zwrotnych, przyjmują formę swobodnych rozmów lub kierowanych przez terapeutę. Są one sposobem wypowiadania się nieśmiałych i zahamowanych wobec grupy.
Metody muzykoterapeutyczne.
Stosując formy muzykoterapeutyczne należy wspomnieć również o metodach, czyli skutecznych sposobach pracy w muzykoterapii. I tak:
Metody muzykoterapeutyczne możemy podzielić ze względu na 9:
funkcje, jakie pełni muzyka w psychoterapii ( odreagowujące-wyobrażeniowe i aktywizujące emocjonalnie; treningowe; relaksacyjne; komunikatywne; kreatywne; psychodeliczne, ekstatyczne, estetyzujące, kontemplacyjne ),
sposób organizacji działań leczniczych (indywidualne, grupowe - ukierunkowane
oraz nie ukierunkowane ).
Metoda odreagowujące - wyobrażeniowa i aktywizująca emocjonalnie polega na
wyzwalaniu przez muzykę wyobraźni wzroku o charakterze projekcyjnym, wywołując
skojarzenia pozamuzyczne. Pobudzając emocje wyzwala zablokowaną energię
emocjonalną, tzw. Katharsis.
Metoda treningowa oparta jest na wariantach treningu autogennego Schultza
i nawiązująca do teorii uczenia się. Uczeń ma uzyskać umiejętność dowolnego
rozluźniania napięcia mięśni, regulowania funkcji wegetatywnych, neutralizowania
świadomości i uwalniania jej od nieprzyjemnych stanów.
W metodzie relaksacyjnej stosowane są zestawy nagrań muzycznych, działające
kojąco, odprężająco. Można wykorzystać tu utwory np. Bacha. Mozarta, Chopina itp.
Metody komunikatywne związane są z uczeniem komunikacji społecznej, uczeniem się
nowych zachowań społecznych i emocji tj. odpowiedzialności, empatii, współdziałania.
Metody kreatywne to improwizacja instrumentalna, wokalna i ruchowa (metoda
Orffa)-rondo rytmiczne i kanon rytmiczny.
Metody psychodeliczne, ekstatyczne, estetyzujące, kontemplacyjne polegają na
przeżywaniu piękna, wzniosłości, wizualizacji wyobrażeń.
Metoda indywidualna to leczenie muzyką każdego z osobna przez dłuższy lub
krótszy okres czasu. Natomiast metoda grupowa polega na doborze w grupie od 6 do
12 osób płci, wykształcenia, diagnozy cech osobowościowych, poziomu kultury
muzycznej, upodobań muzycznych.
W metodzie grupowej ukierunkowanej ( dyrektywnej ) sama grupa musi być
czynna, nie prezentuje się jej żadnego programu.
Metoda grupowa nie ukierunkowana (nie dyrektywna) to udział w przygotowanym programie muzycznym w formie imprezy muzycznej z prelekcją na temat muzyki, koncertu, recitalu itp. Wadą tej metody jest to, iż tylko niektórzy są czynni muzycznie. Większość jest nastawiona na obserwację wydarzeń.
_______________________________________________________________________
9 E. Galińska. Muzykotcrapia jako jedna z form terapii poprzez sztukę. Akademia
Muzyczna. Wrocław 1989.
Oprócz wyżej wymienionych metod terapeutycznych literatura podaje jeszcze inną ich
klasyfikacje 10:
metody receptywne ( bierne pozornie ) - polegające na słuchaniu muzyki i przekazywaniu odczuć muzycznych oraz dyskusje psychoterapeutyczne związane z tymi odczuciami i zaistniałymi w trakcie sytuacjami;
metody aktywne ( odtwórcze, czynne ) obejmują różnego rodzaju produkcje dźwiękowe pacjentów wykonywane najczęściej na instrumentarium Orffa tj. śpiewoterapia ( meloterapia ) oraz choreoterapia.
______________________________________________________________________
10 K. Lewandowska. Muzykoterapia dziecięca. Zbiór rozpraw z psychologii muzycznej dziecka i muzykoterapii dziecięcej. Copyright by Kinga Lewandowska. Gdańsk 1996.
Pojęcie kolędy i pastorałki.
Rozważanie n/t kolęd i pastorałek w muzykoterapii wymaga wyjaśnienia tych pojęć.
I tak zgodnie z definicją słownika języka polskiego kolęda to „pieśń religijna o tematyce związanej z narodzeniem Chrystusa, śpiewana w okresie świąt Bożego Narodzenia” 11 .
W ujęciu encyklopedycznym kolęda jest to „pieśń związana ze świętem Bożego Narodzenia i obrzędami noworocznymi, zwyczaj śpiewania kolęd rozpowszechnił się w Polsce jednocześnie z wprowadzeniem kalendarza rzymskokatolickiego”12. Encyklopedia podaje również, że pierwsze zapisy melodii kolęd oraz tekstów ( których zachowało się znacznie więcej ) pochodzą z XV i XVI w., a rozkwit twórczości kolędowej przypadł na XVII i XVIII w., gdy powstały pastorałki, a w kolędach pojawiły się elementy folkloru krak. i mazow. ( rytmy mazurka, krakowiaka i poloneza ), wydawano też zbiory kolęd wraz z melodiami13.
Pastorałka jest to „pieśń pasterska o motywach kolędowych lub utwór wokalno-instrumentalny o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem; widowisko sceniczne o takiej tematyce” 14. W ujęciu encyklopedycznym z j. łac. jest ona „pieśnią pasterską o treści związanej z Bożym Narodzeniem, rozpowszechniona w Europie w XVII -XVIII w., o prostej budowie zwrotkowej; także utwór o charakterze kantatowym z ustępami solowymi ( rola anioła ), dialogami ( pasterzy ), chórami i partiami instrumentalnymi” 15.
Pastorałka zgodnie z definicję słownika wyrazów obcych to „ludowa pieśń polska utrzymana zwykle w rytmie tanecznym, o wesołym, lekkim charakterze i tematyce związanej z Bożym Narodzeniem” 16.
Kolędy i pastorałki to pieśni religijno-świeckie lub utwory wokalno-instrumentalne o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem i obrzędami noworocznymi.
______________________________________________________________________
11 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t.1, Warszawa 1995, s. 898.
12 B. Petrozolin - Skowrońska ( red. ), Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 3, PWN, Warszawa 1996, s. 406.
13 Op.cit.
14 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t.2, Warszawa 1995, s. 592.
15 B. Petrozolin - Skowrońska ( red. ), Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 4, PWN, Warszawa 1996, s. 797.
16 E. Sobol ( red.), Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1995, s. 834.
5. Rola muzykoterapii.
Muzyka jest zbiorem informacji. Docierające do człowieka bodźce muzyczne trafiają do układu informacyjnego, jakim jest systemu nerwowy. Proces metaboliczny spowodowany bodźcami muzycznymi przebiega w odpowiednim systemie sygnalizacyjnym, wywołując reakcje psychiczne i wegetatywne. Funkcje wegetatywne. nerwowe i psychiczne istoty ludzkiej wiążą się z procesami przemian chemicznych zachodzących w organizmie17.
Muzyka pełni funkcje18:
terapeutyczną,
emocjonalną,
poznawczą,
ekspresyjną,
wspólnotową,
zabawową.
Funkcja terapeutyczna to włączanie muzyki do różnorodnych zajęć rehabilitacyjnych
i reedukacyjnych, podczas których dziecko może ćwiczyć określone zaburzone funkcje.
Odpowiedni dobór muzyki do specjalistycznego programu terapeutycznego jest atrakcją
ćwiczeń, co powoduje łatwość ich wykonania. Przykładem może być metoda dobrego
startu, której celem jest aktywizowanie rozwoju funkcji psychomotorycznych dzieci
i korygowanie zaburzeń tego rozwoju poprzez ćwiczenia ruchowe, ruchowo-słuchowe,
ruchowo-słuchowo-wzrokowe. Terapia ma na celu również poprawę nastroju,
ożywienie, chęć działania, także przeciwstawianie nudzie i monotonii zakładu leczniczego, niwelacje lub osłabienie lęku. odwrócenie uwagi od własnej trudnej sytuacji.
Funkcja emocjonalna muzyki to dostarczanie dzieciom pozytywnych przeżyć - radości, zadowolenia, humoru, odprężenia i uspokojenia. Funkcja ta wiąże się ściśle z funkcją terapeutyczną.
Poznawcza rola muzyki pełniona jest w dwóch zakresach :
poznawanie specyficznego świata muzyki, nowo wnoszonych doznań
( od zabaw, aż do prezentacji dzieł muzycznych ),
kształtowanie zainteresowań muzycznych.
117 J. Jasiński. Muzykoterapia profilaktyczna. Skrypt informacyjno - instruktarzowy z kasetami. Warszawa
1992.
18 Z. Konaszkiewicz. Dziecko niepełnosprawne i muzyka. Akademia Muzyczna. Warszawa 1994.
Ekspresyjna rola muzyki wyraża się we wdrażaniu naturalnej formy ekspresji, tj. w spontanicznej aktywności ruchowej, która daje zadowolenie, dobre samopoczucie i nastrój poprzez elementy tańca, rysunku, śpiewu, dramatyzacji.
Funkcje wspólnotowe realizowane są podczas wspólnych zajęć muzycznych stanowiące atrakcję, ułatwiają przełamywanie oporów, prowokują reakcje pozytywne np. zespołowa gra na instrumentach.
Funkcja zabawowa to uczenie się poprzez zabawę, dawanie radości i odprężenia. W takiej formie muszą znaleźć się elementy pobudzające do śmiechu. Muzykoterapia służy do wspomagania procesu leczenia poprzez aktywność pacjenta we wspólnym działaniu psychokorelacyjnym. Muzykoterapia może spełnić bardzo pożyteczną funkcję prowadzona w ramach zwykłych zajęć lekcyjno-świetlicowych, ponieważ mogą one mieć miejsce w różnych porach dnia. Ich charakter - relaks, ma za zadanie zregenerować siły psychofizyczne, odreagowanie stresów i napięć nerwowych
towarzyszących nauce 19 .
Muzyka może być formą porozumienia, ukazania stanów psychicznych, różnych
sytuacji - czyli językiem społecznej komunikacji. Nie trzeba jej się uczyć, bo
przyswajanie jej następuje naturalnie i spontanicznie. Muzyka jest środkiem
wychowawczo-resocjalizującym, ważnym czynnikiem rozwoju uczuć, postaw etycznych,
odgrywa rolę nośnika uczuciowego lub podłoża, w które osoba odbierająca muzykę
wpisuje własne emocje i uczucia. Posługuje się mową złożoną z semantycznych
symboli brzmieniowych, komunikując treści, jakich nie są w stanie przekazać ani
słowa ani obrazy-taka jest specyficzna rola muzyki20.
Zadanie muzyki w resocjalizacji polega na wzmacnianiu przeżycia wyzwalającego rozmaite konflikt z podświadomości i integrującą w procesie rekonstrukcji osobowości.
Muzykoterapia pełni funkcje w placówce leczniczej ( sanatorium przeciwreumatycznym ) 21:
- rehabilitacyjną,
- wychowawczą.
umuzykalniającą.
_______________________________________________________________________________
19 K. Borecka. L. Piotrowska. Zastosowanie biblioterapii i muzykoterapii w procesie dydaktyczno -
wychowawczym i terapii pedagogicznej. Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. Wałbrzych 1992.
20 M. Konopczyński. Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży. MEN.
Warszawa 1996.
21 K. Lewandowska. Muzykoterapia dziecięca. Copyright by Kinga Lewandowska. Gdańsk 1996.
Funkcja rehabilitacyjna to przywrócenie równowagi wewnętrznej i wiary w siebie, rozbudzenie twórczej inwencji i wzbogacenie życia uczuciowego u młodych pacjentów ze schorzeniami układu krążenia po przebytej ostrej chorobie reumatycznej z powodu ograniczonych możliwości psychofizycznych.
Wychowawcza funkcja muzykoterapii realizowana była podczas zajęć odbywających się w grupach, miała sprzyjać nawiązywaniu kontaktów emocjonalnych i werbalnych, wyzwalając dzieci z zahamowania i niechęci do otoczenia, jaka występuje w okresie adaptacyjnym oraz kolejnych okresach trudnych wychowawczo.
Funkcja umuzykalniająca realizowana była podczas zajęć, które obejmowały wszystkie dzieci niezależnie od uzdolnień muzycznych. Zajęcia miały rozbudzić zamiłowanie do śpiewu, muzykowania, a także ruchowego przeżywania muzyki. Muzykoterapia pełni także rolę kulturotwórczą, zapewniając grono odbiorców sztuki 22.
Muzyka jest abstrakcyjna, asemantyczna, wieloznaczeniowa i wielofunkcyjna 23.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
22 H. Grzegorzewski. Muzyka w wychowaniu i terapii dziecka niepełnosprawnego. Szkoła Specjalna.
Nr 3. 1998.
23 E. Galińska. Muzykoterapia jako jedna z form terapii poprzez sztukę. Akademia
Muzyczna.Wrocław1989.
6. Charakterystyka upośledzenia umysłowego w stopniu umiarkowanym i znacznym.
Osoby upośledzone umysłowo możemy scharakteryzować według sfer ich
24
funkcjonowania :
1. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym
*CZYNNOŚCI ORJENTACYJNO - POZNAWCZE - spostrzeganie niedokładne, wolne, dominuje uwaga mimowolna, słaba koncentracja uwagi, wąski jej zakres. Pamięć jest nietrwała, głównie mechaniczna. Występuje myślenie konkretne - obrazowe, brak zdolności dokonywania operacji logicznych. trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Mowa z częstymi wadami, ubogie słownictwo.
* PROCESY EMOCJONALNO - MOTYWACYJNE - występują widoczne potrzeby psychiczne, intuicyjne uczucia moralne oraz słaba kontrola nad popędami.
*ROZWÓJ SPOŁECZNY - uwidocznione są potrzeby kontaktów społecznych. Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swe potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi.
2. Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym
*CZYNNOŚCI ORIENTACYJNO POZNAWCZE - spostrzeganie niedokładne, bardzo wolne, uwaga mimowolna, skupiona jedynie na silnych bodźcach, słaba trwałość uwagi, pamięć krótkotrwała, bardzo ograniczona. Mowa i zdania proste, dwuwyrazowe. częste wady. Inteligencja sensoryczno - motoryczna.
PROCESY EMOCJONALNO - MOTYWACYJNE - widoczne potrzeby psychiczne
Częste zaburzenia zachowania, intuicyjne uczucia moralne, oznaki przywiązania do
osób i rzeczy.
ROZWÓJ SPOŁECZNY osoby często samodzielne w załatwianiu potrzeb
fizjologicznych, poruszaniu się w bliskiej okolicy. Rozumieją proste sytuacje,
wykonują proste prace domowe i zarobkowe. Potrafią porozumieć się w prostych
sprawach.
U osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym możemy zaobserwować bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia, które wyznaczają specjalne potrzeby rehabilitacyjne. U tej samej osoby - dotkniętej upośledzeniem umysłowym, można wykryć splot kilku przyczyn je powodujących.
_______________________________________________________________________
24 J. Lausch - Żuk. Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, [w:] Pedagogika specjalna. Praca zbiorowa pod red. W. Dykcika. Wydawnictwo Naukowe. Poznań 1997.
Wyróżnia się 2 grupy czynników etiologicznych według M. Kościelak 25:
* genetyczne, do których należą zespoły spowodowane nieprawidłowościami
genowymi, a także aberracje chromosomalne, dotyczące OUN;
* egzogenne. wywołane różnymi przyczynami np. infekcje, zatrucia, czy urazy
uszkadzające OUN dziecka w okresie jego rozwoju płodowego, w okresie
okołoporodowym lub po urodzeniu.
Grupa czynników etiologicznych z nieprawidłowościami genetycznymi to
-stwardnienie guzowate,
-fenyloketonuria,
-zwyrodnienie mózgowo - plamkowe.
-maszkaronizm,
-matołectwo a także aberracje chromosomalne, czyli zespoły
-Downa - trisomia chromosomu 21.
-Turnera,
-Klinefeltera,
-kociego krzyku,
-Patana - trisomia chromosomu 13.
Należy zaznaczyć, że upośledzeniom umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym towarzyszą często dodatkowe obciążenia chorobowe i zaburzenia zachowania z nimi sprzężone.
________________________________________________________________
. Lausch - Żuk. Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, [w:] Pedagogika specjalna. Praca zbiorowa pod red. W. Dykcika. Wydawnictwo Naukowe. Poznań 1997.
7. Rola muzykoterapii w pracy pedagogicznej.
Upośledzenie w szerokim znaczeniu dotyczy różnych cech rozwojowych człowieka. Oznacza ono odchylenie od pewnych ustalonych norm. może dotyczyć budowy organizmu, kalectwo funkcjonalne czy anatomiczne, deformacje np. twarzy jak również związane z narządami percepcji słuchu, wzroku, innych analizatorów. Anomalie psychiczne dotyczą upośledzeń umysłowych, niedostosowania społecznego, moralnego lub zaniedbania środowiskowego. Częstym źródłem powstawania upośledzenia jest postęp cywilizacyjny, który zaburza równowagę pomiędzy człowiekiem a przyrodą. Skażone środowisko powoduje zwiększenie liczby chorób.
W placówkach specjalnych wśród upośledzeń spotkać możemy m.in. Zespół Downa, mózgowe porażenie dziecięce, wodogłowie, przepuklinę oponowo - mózgową, zapalenie opon mózgowo - rdzeniowych, encephalopathię, autyzm dziecięcy itp. Upośledzenie występować może w różnym stopniu - od lekkiego, przez umiarkowany i znaczny, aż do głębokiego. Może dotyczyć jednej lub kilku cech rozwojowych , jak już wspomniano we wcześniejszym podrozdziale np. dziecko upośledzone w rozwoju psychicznym, niesprawne ruchowo i z padaczka.
W pracy pedagogicznej z osobami upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym należy uwzględnić podstawowe zagadnienia, które powinny mieć miejsce w programie wychowania26 tj.:
cel pracy i zadania,
zasady pracy ( reguły postępowania pedagogicznego ),
metody ( sposoby oddziaływania na podopiecznego ),
formy, środki oddziaływania, czyli organizacja zajęć, materiały za pomocą których
pedagog terapeuta realizować będzie założony program, czas trwania
poszczególnych zajęć i terminy ich prowadzenia,
osoba odpowiedzialna za realizację programu.
Praca z osobami upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jest bardzo trudna, wymaga wielu poświęceń ze strony wychowawcy. Oprócz odpowiedniego przygotowania do pracy z tymi dziećmi nauczycieli ( w zakresie przedmiotu nauczania i dodatkowo oligofrenopedagogiki ) nad wychowankiem placówki specjalnej czuwają specjaliści z różnych dziedzin, tj. : psycholog, pedagog, logopeda, rehabilitant. Ich zadaniem jest wspomaganie nauczyciela w rozwoju osobowości tych dzieci. Jedną z dziedzin wspomagających rozwój dziecka upośledzonego może być także muzykoterapia.
Muzyka ma niesamowity wpływ na jednostkę. W służbie ludziom chorym, umiejętnie dobrana i prowadzona, może spełniać funkcje terapeutyczne27.
______________________________________________________________________
. Lausch - Żuk. Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym. [w :] Pedagogika specjalna. Praca zbiorowa pod red. W. Dykcika. Wydawnictwo Naukowe. Poznań 1997.
M. Raszewska. Rola muzykoterapii w pracy z dziećmi upośledzonymi. Kultura Fizyczna. Nr 3-4. 1998.
Muzykoterapia to wszelkie sposoby leczenia muzyką. Każdy rodzaj muzyki ( głównie łagodnej i spokojnej ) może spełniać lecznicze funkcje. Rodzaj muzyki i charakter zajęć muzykoterapeutycznych zależą od inwencji prowadzącego, poziomu umysłowego i możliwości uczestników 28. Muzyka zaspakaja potrzebę przeżyć estetycznych, jest przyczyną bezinteresownych wzruszeń 29 .Działa relaksujące, pobudza do aktywności umysł i uczucia, a doznania estetyczne są elementem oczyszczającym i zmniejszającym napięcie i lęk. Muzyka ma leczniczy wpływ na organizm człowieka.
Działa relaksujące, pobudza do aktywności umysł i uczucia, a doznania estetyczne są elementem oczyszczającym i zmniejszającym napięcie i lęk. Muzyka ma leczniczy wpływ na organizm człowieka. Śpiew umożliwia grupie porozumiewanie się w sposób emocjonalny. Jest on warunkiem przeżywania uczuć napięcia i rozluźnienia, łączy ludzi. Śpiewanie piosenek integruje grupę. Dzieci są zadowolone, pokonują wspólnie trudności wynikające z uczenia się utworu, są aktywne. Efektowi śpiewu sprzyja rozładowanie napięcia. Społeczna i zadaniowa funkcja muzykoterapii odgrywa szczególne znaczenie w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem przez dzieci autystyczne. Śpiewanie pomaga jąkającym się, a także w kształtowaniu umiejętności prawidłowego mówienia. Ćwiczenia rytmiczne - ruchowe prowadzone w formach zabaw umuzykalniających, inscenizacji ruchowych, piosenek, baśni muzycznych, gimnastyki z muzyką, interpretacji ruchowych utworów muzycznych i choreoterapii mają dodatni wpływ na kształtowanie osobowości dzieci. Uczą skupienia, rozwijają poczucie piękna, kształcą wolę. Rytm porządkuje oddziaływania muzyczne na osobowość człowieka, wynika z cech charakterystycznych. Wywiera wpływ na rozwój fizyczny, wyrabia sprawność fizyczna. Dzieci za pomocą gestów i mimiki w psychodramie i pantomimie ( zajęcia psychomotoryczne ) przedstawiają swoje wrażenia, które je emocjonalnie najbardziej angażowały, np. bajka z podkładem muzycznym.
Taniec powoduje aktywne emocjonalne przeżywanie melodyczne - rytmicznych form ruchu. Jest ruchem kształtowanym. Rysunek, w którym podczas słuchania utworu muzycznego dziecko interpretuje swoje wyobrażenia, wrażenia i emocje. Światło jest istotnym elementem w muzykoterapii - barwy niebieskie i zielone tłumią rozdrażnienie i podniecenie dziecka, natomiast czerwone - aktywizują. Dotyk również jest elementem stosowanym m.in. u młodzieży i autystów, np. polewanie wodą rąk podczas słuchania muzyki.
28 M. Raszewska. Rola muzykoterapii w pracy z dziećmi upośledzonymi. Kultura Fizyczna. Nr 3-4. 1998.
29 T. Żychowska, Terapeutyczno - wychowawcze walory muzyki, Wychowanie Muzyczne w szkole. Nr 4, 1992.
Muzykoterapia pełni ogromną rolę w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo. Muzyka, podobnie jak uczucie, uszlachetnia człowieka 30 . Odpowiedni nastrój i muzyka uspokajają dziecko nadpobudliwe, wzbudzają zaufanie dzieci zalęknionych i zamkniętych w sobie. Wyzwalają ochotę do mówienia. Pod wpływem muzyki dzieci poprawiają swoje zachowanie i stosunek do kolegów, stają się delikatniejsze, bardziej wrażliwe, skłonne do pomocy innym 31 . Zajęcia muzykoterapeutyczne wpływają na rozładowanie wewnętrznych napięć, obniżają nadmierną aktywność dzieci nadpobudliwych psychoruchowe, a do działania pobudzają zahamowane 32.
W pracy pedagogicznej podczas zajęć muzykoterapeutycznych należy33:
-dążyć do pełnej aktywizacji wszystkich dzieci,
-nie stosować przymusu, który rodzi upór,
-zajęcia powinny odbywać się w atmosferze spokoju, serdeczności, w nastroju
radości,
-zajęcia mają mieć zabawowe - czynnościowy charakter, powinny stwarzać
każdemu dziecku okazję do odnoszenia sukcesu i zadowolenia,
-zajęcia powinny odbywać się w 5-cio osobowych grupach, skład uzależniony
musi być od rodzaju deficytów,
-sala powinna być odpowiednio przygotowana, o niezbyt dużej powierzchni,
co stwarza atmosferę zbliżenia, ułatwiająca nawiązywanie bliskich kontaktów,
-stoliki ustawione powinny być w półkolu pod ściana, środek - pusty,
przeznaczonych do zajęć ruchowych.
-sala powinna być wyposażona w gramofon, płyty, obrazy, przybory do malowania.
szarfy, obręcze, instrumenty perkusyjne, przezrocza, bajki itp.,
prowadzący powinien grać na instrumencie ( np. fortepianie ) w celu
wywoływania natychmiastowych reakcji poprzez żywą muzykę.
30 U. Kołda. Terapeutyczne oddziaływanie muzyki na całkowite lub częściowe wyeliminowanie agresji u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Szkoła Specjalna. Nr 5, 1998.
31 A. Dobrowolska. Zajęcia muzyczne w szkole podstawowej specjalnej. Szkoła Specjalna. Nr 1, 1997.
32 I. Dębicka. Muzykoterapia w przedszkolu (II). Wychowanie Muzyczne w szkole. Nr 4, 1997.
33 J. Tokarz. Muzyczna terapia najmłodszych. Wychowanie Muzyczne w szkole. Nr 4. 1992.
„Im dziecko ma więcej doświadczeń słuchowych, im więcej czynności muzycznych wykonuje, bądź z różnorodniejszym materiałem muzycznym się styka, tym jego wyobraźnia muzyczna staje się bogatsza i sprawniejsza" 34.
Reasumując - muzykoterapia w pracy pedagogicznej pełni funkcje :
-eliminuje niektóre kompleksy natury społecznej,
-usprawnia koordynację psychoruchową,
-normuje procesy pobudzania i hamowania.
-usprawnia receptory wzroku i słuchu,
-rozwija procesy poznawcze ( myślenie, uwagę, pamięć, spostrzegawczość ).
Muzyka to środek terapii, która ma wpływ na stan umysłu i woli każdego człowieka.
______________________________________________________________________________________
34 J. Uchyła-Zroski, Muzyka i muzykowanie. [ w:] Dziecko w świecie sztuki. Świat sztuki dziecka. Praca zbiorowa pod red. B. Dymary. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996.
CZĘŚĆ II
Charakterystyka placówki.
W Specjalnym Ośrodku Szkolno - Wychowawczym im. Janusza Korczaka w Złotoryi mieści się Szkoła Podstawowa, Gimnazjum oraz Trzyletnia Szkoła Zawodowa, Internat, Świetlica szkolna, biblioteka.
Do naszej placówki uczęszczają uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim, a także umiarkowanym i znacznym, łącznie ok.180 osób. Klas życia - dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jest łącznie w b. r. szk. 7 oddziałów - kl. I-III, IV-VI szkoły podstawowej, I,II i III gimnazjum oraz I i II przysposabiająca do pracy. W każdej z tych klas jest od 5 do 8 osób. Sale lekcyjne są małe, ciasne, utrudniające w poważnym stopniu pracę nauczyciela i ucznia. Wyposażenie placówki w środki dydaktyczne jest dobre. Posiadamy 3 pracownie komputerowo-multimedialne, zestaw programów edukacyjnych do pracy rewalidacyjnej. W szkole znajdują się 4 pianina (w tym pianino elektroniczne firmy Casio ), keyboard, gitara akustyczna, zestaw instrumentów perkusyjnych, zestaw nagłaśniający.
Uczniowie klas życia pochodzą głównie z rodzin wielodzietnych. Większość z nich mieszka na wsi. Rodzice uczniów posiadają wykształcenie podstawowe i zawodowe, rzadziej średnie. Są mało zaradni życiowo, niegospodarni. Niewiele z nich utrzymuje się z pracy zarobkowej. Korzystają z zasiłków dla bezrobotnych oraz pomocy społecznej. Warunki mieszkaniowe i materialne są trudne, spowodowane alkoholizmem jednego lub obojga rodziców. W wielu domach panuje brud i nieład. W kilku przypadkach rodzice wykazują negatywne postawy wobec swoich dzieci, jak również poczynań szkoły. Dzieci zaniedbane, często nieakceptowane przez rodziców znajdują dobrą opiekę wychowawczą w świetlicy szkolnej lub w internacie. Mogą tam odrobić lekcje, zjeść posiłek, skorzystać z różnych form i zabaw oraz pozytywnych wzorców wychowawczych. Ponadto od kilku lat mają możliwość brania udziału w zajęciach pozalekcyjnych różnego typu, np. zajęcia komputerowe, plastyczne, muzyczne, taneczne, teatralne, itp.
Funkcje kolęd i pastorałek w muzykoterapii w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym.
Uczniowie z którymi pracuję uczęszczają do szkoły podstawowej klas dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Bardzo chętnie uczestniczą w zajęciach muzycznych w ramach lekcji muzyki, a także dodatkowo w zajęciach pozalekcyjnych zespołu wokalnego „Pelerynki”. To właśnie na tych zajęciach mogą zapomnieć choć na chwilę o swoich problemach dnia codziennego. Chętnie korzystają z tej formy spędzania czasu wolnego.
Najbardziej preferowaną przez moich uczniów formą zajęć jest śpiewanie piosenek, dobranych zgodnie z tematyką tygodniowych ośrodków pracy. Okres Bożego Narodzenia to czas śpiewania piosenek świąteczno-zimowych, a także kolęd i pastorałek. Jest to najwspanialszy czas, oczekiwany przez każde dziecko.
Zwykle zaczynamy naszą pracę od powtarzania starych, wyuczonych już kolęd i pastorałek a następnie uczymy się nowych, jeszcze nie poznanych przez dzieci. Znane są zwykle tradycyjne kolędy, a mniej znane lub wcale nie znane - pastorałki. Zajęcia te zaczynam często od wysłuchania utworu zwykle ze swoim akompaniamentem na gitarze lub pianinie, rzadziej odtwarzanym z płyty bądź kasety. Uczniowie b. chętnie uczestniczą w zajęciach z muzyką „na żywo”, często czekają na nie z niecierpliwościa. Chętnie podczas śpiewu grają na instrumentach perkusyjnych, wykonanych przez siebie na zajęciach techniki ( kołatki z łyżek drewnianych, grzechotki z opakowań po jajkach - niespodziankach, bębenki z pudełek po śledziach, talerze z pokrywek od garnków ). Szybko opanowują słowa i melodię poznawanych kolęd i pastorałek. Wszystkie dzieci śpiewają bardzo chętnie zespołowo. W grupie czują się bezpiecznie. W ciągu jednej godziny lekcyjnej są w stanie nauczyć się słów dwu-zwrotkowego utworu. Zdarzają się uczniowie, którzy mają talent wokalny. Pochwała i zachęta sprawia, iż prezentują oni swoje możliwości indywidualne i odnoszą zwykle sukces.
Prowadząc kilkuletnie obserwacje podczas śpiewu kolęd i pastorałek zauważyłam zmiany w aktywności dzieci, uzależnione od stopnia niepełnosprawności umysłowej, pojawiające się jednak u każdego dziecka.
U dzieci zahamowanych, apatycznych, z obniżoną aktywnością poprawa uwidacznia się już zwykle po kilkunastu zajęciach. Na początku dzieci biorą niewielki udział w tego rodzaju zajęciach. Sprawiają wrażenie wystraszonych, są bierni podczas zajęć. Dzieci apatyczne nie przejawiające zainteresowania tą formą działalności, nie podejmują prób zespołowego śpiewu. Można powiedzieć, że ulegają jedynie woli odważnych kolegów. Po kilkunastu zajęciach zauważam u uczniów ze znaczną niepełnosprawnością umysłową ożywienie i większą swobodę, a nawet i naturalność w zachowaniu. Częściej się uśmiechają, chętniej uczestniczą w zbiorowym śpiewie kolęd. Chętnie grają na instrumentach, podejmują radosny śpiew grupowy, są zadowoleni z siebie. Dzieci nie biorące udziału początkowo we wspólnym śpiewie po jakimś czasie włączają się do niego.
Niektóre dzieci, z którymi pracuję wymawiają pojedyncze słowa, czasem proste zdania. Ich mowa jest niezrozumiała i bełkotliwa. Jednak chęć uczestnictwa u większości z nich jest bardzo duża, wobec czego angażują wszystkie swoje możliwości, by móc np. zaśpiewać razem ze mną, nawet pojedyncze słowa. Muzyka wyzwala w nich potrzebę ruchu.
U uczniów z nadpobudliwością psychoruchową zwykle zauważam zmiany po upływie kilku zajęć. Początkowo dzieci te chodzą po klasie, są przekorne, rozkojarzone, dokuczają sobie nawzajem. Skuteczna okazuje się wtedy zachęta do uczestnictwa w zajęciach. Zdaję sobie sprawę z tego, że upomnienia czy nakazy pogłębią tylko u nich zachowania negatywne. Tworząc atmosferę bezpieczeństwa staram się wzbudzić ich zaufanie. Daję im możliwość wyboru. Każde włączenie się do zbiorowego śpiewu staram się wynagrodzić pochwałą za chęć podjęcia zespołowego śpiewu. Uczniowie z nadpobudliwością psychoruchową szczególnie lubią grę na instrumentach, które wykonali sami na zajęciach technicznych ( kołatki z łyżek drewnianych, grzechotki z opakowań po jajkach -niespodziankach, bębenki z pudełek po śledziach, talerze z pokrywek od garnków ). Po takich ćwiczeniach obserwuję zwykle u nich wyciszenie. Zauważam u dzieci większe zainteresowanie przebiegiem tych zajęć, zaangażowanie w zbiorowy śpiew. Uczniowie bardziej kontrolują swoje zachowania, są opanowane i mniej dokuczają kolegom, choć oczywiście zdarza się, że wstają i chodzą po klasie, ale na moją prośbę powracają na swoje miejsca.
Uważam, że istnieje możliwość zastosowania kolęd i pastorałek w muzykoterapii na zajęciach muzyki oraz na zajęciach pozalekcyjnych zespołu wokalnego w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Odpowiednio dobrane kolędy i pastorałki mogą pełnić funkcje dydaktyczne, wychowawcze i terapeutyczne. U większości dzieci uwidacznia się stała aktywność, zainteresowanie przebiegiem zajęć i nowymi, nieznanymi dotąd utworami.
Pomimo iż zajęcia trwają całą jednostkę lekcyjną - 45 minut, nie zauważam u dzieci wyraźnego zmęczenia. Staram się dobierać kolędy i pastorałki o różnej treści i naprzemiennym działaniu ( np. wesołe i szybkie - pobudzające, a po nich smutne i wolne - wyciszające ). By zapobiec osłabieniu koncentracji i znużeniu, pomiędzy poszczególnymi utworami wprowadzam jako przerywniki inne ćwiczenia muzykoterapeutyczne np. zabawy muzyczno-ruchowe, bądź improwizacje instrumentalne.
Uważam, że wspólne kolędowanie przy muzyce z akompaniamentem własnym wpływa na rozładowanie wewnętrznych napięć. Obniża także nadmierną aktywność dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, a dzieci zahamowane pobudza do działania. Ustawiczne ćwiczenia śpiewu kolęd i pastorałek są również korzystne w pokonywaniu wewnętrznych zahamowań u członków grupy. Stają się oni dojrzalsi emocjonalnie, bardziej świadomi swoich odczuć. Stają się nie tylko świadomi własnych wewnętrznych przeżyć, ale również stanów emocjonalnych innych osób. Na zajęciach muzykoterapetycznych istnieją lepsze relacje miedzy dziećmi niż na tradycyjnych lekcjach muzyki. Pod wpływem stosowanych metod terapeutycznych grupa integruje się. Akceptacja innych dzieci u upośledzonych przebiega wolniej niż u sprawnych intelektualnie. Ich niecierpliwość po kilku spotkaniach zostaje przełamana, gdyż zaczynają podejmować próby wspólnych zabaw i zainteresowanie innymi.
Końcowym etapem naszej wspólnej pracy rokrocznie jest prezentacja wyuczonych utworów podczas Jasełek w placówce, w złotoryjskich szkołach i przedszkolach, a także w innych instytucjach kulturalnych tj. np. w Złotoryjskim Ośrodku Kultury i Rekreacji, Bibliotece Miejskiej, w Kościele św. Jadwigi podczas mszy św. w okresie świąteczno-noworocznym, a także poza miastem np. w Miejskim Domu Kultury w Chojnowie. Dzieci bardzo przeżywają każdy taki występ i czekają na tę chwilę podobnie jak czeka się na pierwszą gwiazdkę w Wigilijny Wieczór.
Wspomnę, iż nasz Ośrodek jest organizatorem Powiatowego Przeglądu Kolęd i Pastorałek, który już od 3 lat co roku w styczniu w Złotoryjskim Ośrodku Kultury i Rekreacji gości uczniów i wychowanków szkół i placówek specjalnych oraz warsztatów terapii zajęciowej z regionu Dolnego Śląska. Podczas tej imprezy podopieczni z niepełnosprawnością intelektualną prezentują swój dorobek i umiejętności wokalno-instrumentalne - kolędy i pastorałki.
WNIOSKI
Na podstawie doświadczeń własnych w ciągu 9 lat pracy w szkole specjalnej, mogę stwierdzić, iż kolędy i pastorałki pełnią następujące role w muzykoterapii w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym:
poznawcze - dzieci poznają różne kolędy i pastorałki, począwszy od tradycyjnych po nowe, dotąd nieznane „dzieła”;
kształcące - uczniowie mają możliwość rozwijania zainteresowań muzycznych;
wychowawcze - dzięki terapii muzyką u dzieci poprawia się ich zachowanie, ich stosunek do kolegów z grupy zmienia się na lepsze, nastawione są na pomoc innym;
emocjonalne - zajęcia dostarczają dzieciom pozytywnych przeżyć, podczas zajęć
towarzyszy im uczucie zadowolenia, radości, odprężenia;
terapeutyczne - terapia muzyką poprawia ich nastrój, zachęca do działania,
powoduje iż dzieci te zapominają o codziennych troskach. Nauka nowych utworów zapobiega nudzie;
zabawowe - dzięki zabawie dzieci są pełne radości, uczą się poprzez nią;
ekspresyjne - podczas występów mają możliwość spontanicznej aktywności ruchowej;
kulturotwórcze - wychowankowie odbierają utwory wspólnie, całą grupą;
wspólnotowe - w grupie przełamują opory podczas wspólnego muzykowania, co
jest dla nich wielką atrakcją ( np. grają zespołowo na instrumentach perkusyjnych
„własnej produkcji" );
społeczne i zadaniowe - dzieci poprzez wykonywane zadania ( występy przed publicznością ) mają możliwość nawiązywania kontaktów z otoczeniem;
rehabilitacyjną - śpiewanie kolęd i pastorałek podczas zajęć, zajmowane czołowe lokaty podczas występów przywracają im wiarę w siebie i własne możliwości, chęci do działania;
umuzykalniającą - zajęcia rozbudzają zamiłowanie wszystkich wychowanków, niezależnie od uzdolnień muzycznych do śpiewu, muzykowania oraz ruchowego przeżywania muzyki.