PRAWO OSOBOWE Z CZYNNOŚCIAMI PRAWNYMI.
93.Zdolność prawna Możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku nazywamy zdolnością prawną. Zdolności prawnej wymagała możliwość `'bycia' 'np. właścicielem lub wierzycielem (czynna zdolność majątkowa), ale też dłużnikiem (bierna zdolność majątkowa).
94.Nasciturus Mianem tym określano płód w okresie ciąży matki. Osobowość człowieka rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, ale dla pełnej zdolności prawnej prawo rzymskie wymagało spełnienia trzech status. Jednakże pewne prawa - np. do spadku - dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w związku z tym fikcję, że dziecko poczęte przyszło już na świat.
95.Początek i koniec zdolności prawnej Osobowość człowieka rozpoczyna się z chwilą jego urodzenia, a kończy się z chwilą śmierci. Specyfika konstrukcji zdolności prawnej (status) zakładała zmiany w tej dziedzinie jeszcze za życia. Utrata , bądź zmiana w obrębie któregoś ze status powodowała `'umniejszenie'' osobowości (deminutio caput ) Pewne prawa - np. do spadku - dostrzegano już dla nasciturus . Przyjmowano w związku z tym fikcję, że dziecko poczęte przyszło już na świat. Miało to duże znaczenie , zwłaszcza w prawie spadkowym.
96.Zdolność prawna - zdolność do czynności prawnych Jakkolwiek pozornie podobne, nie miały oba terminy nic ze sobą wspólnego. Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku, a zdolność do czynności prawnych, polega na możliwości składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny. Można było posiadać jeden przymiot , a drugiego nie i vice versa.
97.Zdolność prawna - status Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku. Jednak pełną zdolność warunkowały aż trzy czynniki - status . Wolność (status libertatis), obywatelstwo (status civitatis), stanowisko w rodzinie (status familiae) . Tylko ten był w pełni zdolny prawnie (miał caput) , kto był: wolny, miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy.
98.Status osoby fizycznej
99.Status libertatis
100.Kategorie osób ze względu na status a) Ze względu na status libertatis istniał podział na osoby wolne - liberi i niewolników - servi . Ludzi wolnych dzielono jeszcze na wolne od urodzenia - ingenui i wyzwoleńców - liberti.
b) Ze względu na status civitatis występował podział na obywateli rzymskich -civis Romanus, zwanych też Kwirytami , Latynów - Latini , oraz cudzoziemców - peregrini.
c) Ze względu na status familiae (czyli stanowisko zajmowane w rodzinie), osoby dzielono na nie pdlegające niczyjej władzy - sui iuris oraz podlegające władzy męskiego zwierzchnika - alieni iuris.
101.Infamia i turpitudo Infamia było to umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywane albo z mocy ustawy, albo edyktu pretorskiego. Infamią dotknięte były niektóre zawody ( aktor, gladiator), jak i zachowania ( wstąpienie w nowy związek małżeński bez oficjalnego starego). Mogła też być rezultatem wyroku sądowego (poddanie egzekucji osobistej łączyło się z infamią) Osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, wnosić pewnych skarg i inne.
102.Capitis deminutio Capitis deminutio - czyli ograniczenia zdolności prawnej. Istniały trzy takie deminutio caput :
103.Postliminium ; fictio legis Corneliae W przypadku, kiedy obywatel rzymski tracił wolność na skutek niewoli w trakcie działań wojennych, powrót z niej przywracał mu , na zasadzie ius postliminii wszystkie, wcześniej posiadane prawa. Fictio legis Corneliae było zaś przyjmowaną fikcją , że zmarł w momencie dostania się do niewoli a więc jako osoba wolna. Było to niezbędne , aby np. zachować ważność jego testamentu.
|
104.Powstanie niewoli Głównymi zdarzeniami powodującymi powstanie niewoli były:
105.Senatus consultum Claudianum
106.Sytuacja prawna niewolników Niewolnik(servus) w prawie rzymskim nie był traktowany jako podmiot , lecz jako przedmiot prawa. Nawet w przypadku śmierci właściciela nie odzyskiwał wolności. Był wówczas rzeczą niczyją - res nullus - i mógł być przedmiotem zawłaszczenia- occupatio . Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis ) Nie mógł więc być niewolnik ani właścicielem, ani wierzycielem, nie mógł pozywać ani być pozwanym. Pożycie niewolnika z niewolnicą, a nawet z osobą wolną nie było traktowane jako małżeństwo, lecz jako stan faktyczny,zwany contuberium. Dziecko z takiego związku (partus ancillae) też było niewolnikiem. Właściciel , mógł przekazać swojemu niewolnikowi część swego majątku w zarząd tzw. peculium . Wszystkie rzeczy nabyte przez niewolnika od osób trzecich należały do właściciela.
107.Peculium Właściciel , mógł przekazać niewolnikowi część swego majątku w zarząd tzw. peculium . Była to sprytna forma zachęty do wydajnej pracy na rzecz pana. Często zawierana była umowa, że niewolnik odzyska wolność , jeśli pomnoży peculium do pewnej wysokości (od Marka Aureliusza była to umowa zaskarżalna ). Peculium mogło być też przekazane przez ojca swojemu synowi (filius familias). Przedmiotem periculum mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe, gospodarstwo rolne. Wyodrębnienie było tylko ekonomiczne, a nie prawne. Pater familias nadal był jego właścicielem.
108.Peculium castrense i quasi castrense Za cesarza Augusta filius familias otrzymał czynną zdolność majątkową . Mógł on od tej chwili zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową, w ramach peculium castrense. Syn mógł tym majątkiem dowolnie rozporządzać nie wyłączając z tego darowizn i rozporządzeń na wypadek śmierci. Jeśli jednak zmarł nie pozostawiwszy spadkobierców peculium , z racji iure peculii stawało się własnością ojca. Peculium quasi castrense było tworem okresu poklasycznego. Stanowił go majątek zdobyty przez syna w okresie pełnienia służby cywilnej . Jego reżim prawny był taki sam jak peculium castrense. Nieco później filius familias mógł też zatrzymać majątek pozostawiony mu przez matkę jako bona adventicia.
109.Sposoby wyzwolenia niewolników Wyzwolenie niewolnika to manumissio. Odbywać się mogło na różne sposoby. Głównymi, były:
Oprócz powyższych, opartych na ius civile , wyzwolenia odbywać się mogły na prawie pretorskim. Wystarczało tu oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków , bądź za pomocą listu. 110.Sytuacja prawna wyzwoleńców Wyzwoleni na prawie cywilnym otrzymywali wolność i obywatelstwo rzymskie, ale jako wyzwoleńcy ( libertini) mieli węższe prawa publiczne niż wolno urodzeni (np. nie mieli dostępu do urzędów), a wyzwoleni na prawie pretorskim również i prawa prywatne.
111.Latini Iuniani Kategoria ludzi zamieszkująca Imperium . Po nadaniu im obywatelstwa rzymskiego (lex Iulia et Plautia Papira z 89 r. ) latinias- lako obywatelskie pośrednie między rzymskim, a peregrinitas nada była jako przywilej (Latini Iuniani) w stosunku do peregrynów.
112.Ustawowe ograniczenia wyzwoleń niewolników Pod koniec okresu republiki liczba wyzwoleń - manumissio - gwałtownie wzrosła, co zagrażało czystości etnicznej Rzymian. Skłoniło to cesarza Augusta do wydania ustaw ograniczających wyzwolenia. Lex Fufia Caninia z 2r. p.n.e., Lex Aelia Sentia z 4r. p.n.e. i Lex Junia Norbana z 19r. p.n.e. Dwie pierwsze odnosiły się do ograniczeń w nadawaniu wyzwoleń testamentowych, trzecia dotyczyła osób wyzwolonych w sposób nieformalny - na prawie pretorskim.
113.Lex Fufia Caninia - Lex Aelia Sentia - Lex Junia Norbana Lex Fufia Caninia z 2r. p.n.e - zastrzegała
|
wyzwalanie testamentowe tylko określonej liczby niewolników. Właściciel, w zależności od posiadanej liczby niewolników mógł ich wyzwalać w proporcjach: 2-10 - połowę; 10-30 - jedną trzecią; 30-100 - jedną czwartą; 100-500 - jedną piątą. Większej liczby niż stu niewolników nie wolno było wyzwolić. Lex Aelia Sentia z 4r. p.n.e. - dotyczyła wszystkich wyzwoleń, określając , że wyzwalający musiał ukończyć 20 rok życia , a wyzwalany - 30 lat. Lex Junia Norbana z 19r. p.n.e. regulowała sytuację prawną wyzwolonych nieformalnie. Ustawa ta dawała im wolność , ale nie nadawała obywatelstwa rzymskiego. Latyn juniański -latini Juniani - bo tak ich nazywano, był upośledzony pod względem majątkowym. Żył on jak wolny człowiek, ale w przypadku śmierci jego majątek, tak jak niewolnicze peculium wracał do dawnego właściciela.
114.Prawo patronatu Dotyczyło wyzwoleńców w sferze prywatnoprawnej . Określało wzajemny stosunek między wyzwalającym, a wyzwalanym. Wyzwolony był zobowiązany do szacunku i posłuszeństwa, z tego też powodu nie mógł pozwać patrona przed sąd bez zgody pretora. W ogóle niedopuszczalne było wniesienie skargi infamującej jak i podnoszenie niektórych zarzutów(zarzutu podstępu). Patron mógł być zasądzony tylko do wysokości własnego majątku. Wg Ustawy XII Tablic patron dziedziczył majątek wyzwolonego w przypadku gdy nie pozostawił on testamentu lub najbliższych krewnych - heredes sui.
115.Osoby półwolne Wszystkie te osoby, które z przyczyn innych niż wyzwoleńcy mieli ograniczony zakres wolności nazywane były osobami półwolnymi. Byli to: dłużnik , który uległ egzekucji osobistej i dostał się do prywatnego więzienia wierzyciela, osoba wykupiona z niewoli do czasu odpracowania sumy wykupu. Częściej występowały jednak dalsze kategorie osób półwolnych, a mianowicie : oddani w mancipium , oraz koloni (dziś uważani za poprzedników chłopów pańszczyźnianych).
116.Personae in mancipio W mancipium mogło być oddane dziecko przez swego ojca. Było ono praktykowane w okresie republiki , stanowiło formę okresowego wynajmu usług syna czy córki obcej osobie celem np. przyuczenia do zawodu. W okresie klasycznym zachowało się jako skutek wydania dziecka pokrzywdzonemu celem odpracowania szkody. Osoba pozostająca w mancipium pod względem majątkowym podobna była do niewolnika, zachowywała jednak swe prawa publiczne.
117.Koloni Koloni byli to dzierżawcy gruntów rolnych, ludzie osobiście wolni. Wraz z postępującym kryzysem systemu niewolniczego byli oni coraz bardziej przywiązywani do ziemi. W IV wieku przybrało to charakter prawny , a koloni wytworzyli odrębną kategorię społeczną. Pozbawieni zostali prawa opuszczania gruntu pod groźbą utraty wolności i jakkolwiek wolni, zostali de facto przytwierdzeni do ziemi (servi terrae ipsius- niewolnicy samej ziemi).
118.Status civitas
119.Nabycie obywatelstwa rzymskiego Odbywało się na podstawie: wyzwolenia na prawie cywilnym, pod warunkiem ,że wyzwalający był obywatelem rzymskim; urodzenia się w legalnym związku, jeżeli ociec w chwili poczęcia był obywatelem rzymskim; aktu nadania obywatelstwa.
120.Status familiae
121.Agnacja i kognacja Różnica między tymi pokrewieństwami, polegała na tym, że krewnym agnacyjnym można się było stać bez pokrewieństwa naturalnego. Mogło ono powstać tylko ze strony ojca bo tylko mężczyzna mógł dzierżyć pater familias. Kognacja powstawała również ze strony matki.
122.Rodzina agnatyczna Rodzina rzymska powiązana sztucznym tworem zwierzchnictwa familijnego- pater familias . Członkowie takiej rodziny to agnaci, a łącząca ich więź to agnacja albo po prostu pokrewieństwo agnacyjnene - agnatio. Krewnymi agnacyjnymi były więc osoby podległe tej samej władzy ojcowskiej, lub podlegałyby gdyby ów ojciec żył.
123.Kognacja Naturalne więzy krwi tworzące tak zwane pokrewieństwo kognacyjne. Kognacja w przeciwieństwie do agnacji powstawała również ze strony matki.
124.Quod generationes, tot gradus Zasada według której rzymianie mierzyli stopnie pokrewieństwa. Quod generationes, tot gradus znaczyło , że o bliskości pokrewieństwa decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego, aby dane pokrewieństwo powstało.
|
125.Powinowactwo Powinowactwo (affinitas), jest wzajemnym stosunkiem powstałym w wyniku zawarcia małżeństwa łączącym jednego małżonka z krewnymi drugiego. Powinowatym był więc krewny małżonka lub małżonek krewnego.
126.Osoby sui i alieni iuris Osoby sui iuris , to takie które nie podlegały w rodzinie niczyjej władzy, a alieni iuris podlegały męskiej zwierzchności (np. syn)
127.Sytuacja prawna osób alieni iuris Sytuacja prawna osoby alieni iuris była w sferze stosunków majątkowych podobna do sytuacji niewolnika. Osoba podlegająca pater familiae pozbawiona była zdolności majątkowej, więc wszystkie jej nabytki stanowiły własność zwierzchnika. Zakres zdolności majątkowej w przypadku osoby alieni iuris poszerzał się z biegiem czasu, co do niewolnika nie było żadnego postępu.
128.Osoby prawne w prawie rzymskim Osoby prawne w prawie rzymskim mogły być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady ) którym prawo nadaje podmiotowość prawną. Szczególny charakter tego prawa objawia się w tym, że wierzytelności i prawa rzeczowe np. stowarzyszenia nie są prawami osób wchodzących w jej skład lecz osoby prawnej jako takiej. Tak samo zobowiązania , dotyczyły tylko majątku osoby prawnej , a nie majątku osób wchodzących w jej skład.
129.Korporacje i fundacje Fundacje -piae causae - powstawały w V i VI wieku. Związane były z agendami Kościoła. Były to odrębne majątki pozostające pod nadzorem biskupów. Głównie były to szpitale, przytułki, a środki na utrzymania pochodziły z darowizn. Korporacje znane były już od Ustawy XII Tablic , mając jednak początkowo charakter prywatny.
130.Ograniczenia zdolności do czynności prawnych Zdolność do czynności prawnych, polega na możliwości składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny. Istniały w prawie rzymskim cztery czynniki ograniczające tę zdolność.
c) choroba umysłowa Chory umysłowo (furiosus) wyzbyty był całkowicie zdolności do czynności prawnych. Majątkiem chorego zawiadywał curator furiosi. d) marnotrawstwo . Marnotrawca (prodigus), czyli uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego majątek miał ograniczone zdolności do czynności prawnych. W sprawach umniejszających jego stan majątkowy decydował specjalnie powoływany kurator.
131.Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek Dzieci (infantes) - w czasach nadjawniejszych te które nie umiały mówić , a od Justyniana te , które nie ukończyły 7 roku życia nie posiadały zdolności do czynności prawnych w ogóle. Niedojrzali (impuberes) - dziewczęta od 7 do 12 , a chłopcy od 7 do 14 roku życia mieli ograniczone zdolności do czynności prawnych. Dokonana przez niedojrzałego czynność prawna wywoływała skutek prawny tylko w odniesieniu do korzyści. W części zobowiązującej była to czynność kulejąca (negotius claudicans) - nie wywoływała skutku prawnego. Dojrzali od 14 do 25 lat (puberes minores XXV annis) mieli pełną zdolność , ale ze względu na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem poprzez exeptio pretora w procesie, albo przywrócenie do stanu poprzedniego (restitutio in integrum) Dojrzali powyżej 25 lat (puberes maiorec XXV annis) nie podlegali żadnym ograniczeniom , nabywali pełną zdolność do czynności prawnych.
132.Negotium claudicans Dokonana przez niedojrzałego czynność prawna wywoływała skutek prawny tylko w odniesieniu do korzyści. W części zobowiązującej była to czynność kulejąca (negotius claudicans) - nie wywoływała skutku prawnego.
133.Furiosus i prodigus Chory umysłowo (furiosus) wyzbyty był całkowicie zdolności do czynności prawnych. Majątkiem chorego zawiadywał curator furiosi. Marnotrawca (prodigus), czyli uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego majątek miał ograniczone zdolności do czynności prawnych. W sprawach umniejszających jego stan majątkowy decydował specjalnie powoływany kurator.
134.Pojęcie i rodzaje czynności prawnych Oświadczenia woli mające na celu powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego to czynności prawne. Dzielić je można na: a)jednostronne (jeśli do wywołania skutku wystarcza oświadczenie woli jednej osoby) i dwustronne (jeśli potrzebne są oświadczenia dwóch osób).
|
b)formalne(gdy ważność czynności zależna jest od zachowanej formy) i nieformalne (gdy prawo nie stawia pod tym względem wymogów) c)między żyjącymi (inter vivos) - jeśli regulują stosunki za życia podmiotu i na wypadek śmierci (mortis causa) - jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci. d)zobowiązujące (powodujące jedynie powstanie zobowiązania) i rozporządzające(powodujące bezpośrednią zmianę stanu prawnego działającego. e)obciążające (jeśli nakładają obowiązek na obie strony) i pod tytułem darmym (czynność rodzi obowiązek tylko po jednej stronie, druga odnosi same korzyści) f)kausalne (przyczynowe) i abstrakcyjne
135.Czynności prawne mortis causa Czynności prawne mortis causa miały miejsce , gdy skutek czynności prawnej miał nastąpić dopiero po śmierci osoby składającej oświadczenie . Typowy przykład to testament.
136.Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące Czynności prawne rozporządzające powodowały bezpośrednia zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (przeniesienie własności) , zobowiązujące zaś to takie które powodowały jedynie powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaż).
137.Forma czynności prawnych
138.Czynności formalne prawa rzymskiego Były nimi te czynności prawne , które wymagały zachowania odpowiedniej formy prawnej np. stypulacja wymagająca użycia odpowiednich słów.
139.Mancypacja i jej zastosowania Mancypacja była formą nabycia własności, pierwotnie formalną umową kupna-sprzedaży dokonywanym w obecności 5 świadków. Z chwilą pojawienia się pieniądza bitego , wymiana towaru za pieniądz odbywała się poza aktem mancypacyjnym. Mancypacja w dawnym prawie rzymskim miała zastosowanie w celu osiągania różnych skutków prawnych (emancypacja, adopcja, testament) Wypierana przez inne czynności zniknęła w okresie justyniańskim.
140.In iure cessio In iure cessio również była formą nabycia własności . Był to pozorny proces windykacyjny, w którym, zbywca występował w roli pozwanego, a nabywca - powoda. Powód przed pretorem w fazie in iure procesu dotykał laską przedmiotu zbycia, twierdząc, że stanowi jego własność. Pozwany milczał albo przyznawał rację powodowi , który zgodnie z confessio in iure wygrywał proces. Nabywał wówczas powód prawo własności do spornej rzeczy.
141.Składniki treści czynności prawnych Składniki treści czynności prawnych mogły być:
142.Essentialia, naturalia i accidentalia negotii Essentialia negotii . Bez nich dany akt w ogóle nie może dojść do skutku. Np. w umowie kupna-sprzedaży były to a)porozumienie co do b) towaru i c) ceny. Naturalia negotii to elementy których obecność jest wynikiem porozumienia stron. W umowie kupna-sprzedaży może to być postanowienie o odpowiedzialności sprzedawcy za wady towaru. Strony mogą tę odpowiedzialność rozszerzyć, zawęzić, albo uchylić. Accidentalia negotii to dodatkowe elementy składowe takie jak: - warunek; - termin - polecenie
143.Warunek i termin Warunek( conditio) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Jeśli od zdarzenia takiego uzależnione jest rozpoczęcie skutku czynności - jest to warunek zawieszający, jeśli zaś ustanie skutku - warunek rozwiązujący. Warunek może być ponadto :dodatni - zmieniający uprzednio istniejącą rzeczywistość, ujemny- utrzymujący poprzednią rzeczywistość, potestatywny- gdy następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta, kazualny- gdy zależy tylko od przypadku. Termin (dies) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i pewnego. Może być termin zawieszający (dies a quo) , jeśli z jego nadejściem ma nastąpić, lub rozwiązujący (dies ad quem) jeśli z jego nadejściem skutek czynności ma ustać.
144.Pojęcie i rodzaje warunku Warunek( conditio) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Jeśli od zdarzenia takiego uzależnione jest rozpoczęcie skutku czynności - jest to warunek zawieszający, jeśli zaś ustanie skutku - warunek rozwiązujący. Warunek może być ponadto :dodatni - zmieniający uprzednio istniejącą rzeczywistość, ujemny- utrzymujący poprzednią rzeczywistość, potestatywny- gdy następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta, kazualny- gdy zależy tylko od przypadku.
145.Polecenie (modus)
26Sędzia w prawie rzymskim Druga faza procesu (apud iudicem ) zwyczajnego odbywała się przed sędzią jednostkowym lub sądem kolegialnym. Sędzia jednostkowy (iudex unus ) był typową postacią procesów zwyczajnych. Była to osoba prywatna (iudex privatus ) powoływana do rozstrzygnięcia konkretnego sporu. Sędziego powoływała magistratura, a uprawnienie do wydania wyroku udzielał pretor. Sędziów powoływano z listy tworzonej w okresie republiki przez pretora, a w okresie pryncypatu - cesarza. Wybór polegał na porozumieniu stron , bądź losowaniu.
27.Sądy kolegialne Sądy kolegialne (recuperatores ) zajmowały się sprawami mieszanymi tzn. dotyczącymi Rzymian, peregrynów oraz szczególnymi sprawami np. z tytułu rabunku, niesławy. Rekuperatorzy byli początkowo wzywani do rozstrzygania spraw podlegających jurysdykcji pretora dla peregrynów.
28.Sąd centumwiralny i decemwiralny Sąd centumwiralny - nazwa pochodzi od pełnego składu kolegium (`'sąd 100 mężów'', choć często tę liczbę przekraczano ). W poszczególnych sprawach występowały tylko wydzielone zespoły (consilia, iudicia ), jako organy sądzące i to tylko wtedy gdy wartość spadku przekraczała 100 tys. sestersów. Przed sądem centumwiralnym obowiązywała zawsze procedura procesu legisakcyjnego, nawet po wprowadzeniu procesu formułkowego. Sad decemwiralny - 10-cio osobowe kolegia rozstrzygające spory o wolność.
29.Zdolność procesowa Zdolność procesowa, to zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie sądowym wywołają określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego roszczeń powoda prowadziło do wyroku zasądzającego ). Była to ogólna możność występowania w procesie jako powód lub pozwany. Zdolność procesową posiadali tylko ludzie wolni, kobiety uzyskały pełną zdolność procesową dopiero za Dioklecjana czy Konstantyna Osoby niedojrzałe i chore umysłowo też nie posiadały zdolności procesowej.
30.Zdolność procesowa ,a legitymacja procesowa O ile zdolność procesowa była to ogólna możność występowania w procesie jako powód lub pozwany, o tyle legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w procesie w konkretnej sprawie. Czynna legitymacja procesowa - w charakterze powoda; Bierna legitymacja procesowa - w charakterze pozwanego.
31.Legitymacja procesowa Legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w procesie w konkretnej sprawie. Czynna legitymacja procesowa - w charakterze powoda; Bierna legitymacja procesowa - w charakterze pozwanego. Np. w sprawie windykacyjnej w charakterze powoda mógł wystąpić tylko właściciel rzeczy, natomiast w charakterze pozwanego tylko osoba władająca tą rzeczą (złodziej czy znalazca ). Pretor nie zezwalał na przeprowadzenie postępowania w przypadku braku legitymacji procesowej przynajmniej jednej ze stron.
32.Zastępstwo procesowe Możliwość posłużenia się przez powoda lub pozwanego inną osobą do przeprowadzenia czynności procesowych. W procesie legisakcyjnym zastępstwo procesowe w zasadzie nie było dopuszczalne. Zostało uznane dopiero w proc. formułkowym. Zastępca występował w nim jako kognitor (cognitor) lub prokurator (procurator). Kognitor był ustanawiany przez stronę w obecności przeciwnika w postępowaniu in iure, przy czym zachowana musiała być stosowna formułka. Prokuratorem mógł być zarządca majątku strony, którego upoważnienie wynikało z posiadanego pełnomocnictwa do prowadzenia wszystkich interesów (procurator omnium rerum), lub pełnomocnictwa do zastępstwa tylko w procesie sądowym (procurator ad litem ).
33.Czas i miejsce postępowania sądowego Czas Postępowanie in iure mogło odbywać się tylko w dniach dozwolonych (dies fasti) , pozostałe dni (dies hefasti) poświęcone były bogom i wyłączone były z kalendarza procesowego. Wyłączonymi były także dni zgromadzeń ludowych. Dni zabronione zajmowały 1/3 roku. W cesarstwie chrześcijańskim kalendarz sądowy dostosowany został do potrzeb nowej religii. Miejsce Rzymski proces cywilny odbywał się w warunkach jawności, stąd pretorowie i sędziowie sprawowali swe funkcje na otwartych placach publicznych. Na prowincjach - podobnie - pretor zasiadał na |
Polecenie (modus) jest klauzulą dodatkową do czynności o charakterze darmowym (darowizna, wyzwolenie), nakazującą odnoszącemu korzyść, określone zachowanie się.
146.Causa Curiana
147.Wady oświadczenia woli Są to wszystkie te wypadki, w których zachodzi niezgodność między aktem woli a jego przejawem - oświadczeniem woli. Rozbieżność ta może być spowodowana celowo , bądź niezamierzona. Zamierzone niezgodności między aktem woli, a jego przejawem na zewnątrz:
Niezamierzone niezgodności , czyli błąd (error) , przez który rozumie się mylne wyobrażenie o okolicznościach zawieranej umowy:
Do wad oświadczenia woli zalicza się również i te wypadki w których zachodziła nieprawidłowość w powzięciu aktu woli , chociaż uzewnętrznionego zgodnie z zamiarem.
148.Symulacja czynności prawnej Symulacja czynności prawnej ma miejsce wówczas, gdy strony umawiają się, że ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne, niż te , które powinny wynikać ze złożonych oświadczeń. Np. pod umową dzierżawy kryje się umowa kupna-sprzedaży.
149.Błąd w czynności prawnej
150.Dolus i metus Przymus psychiczny (metus) miał miejsce wówczas gdy czynność została podjęta pod wpływem obawy, wywołanej groźbą. Wg prawa cywilnego czynność taka była ważna skoro towarzyszył jej akt woli i jego przejaw w oświadczeniu. W edykcie Hadriana została ona jednak uznana za wzruszalną , a więc strona otrzymywała środki prawne do uchylenia się od skutków takiego oświadczenia. Podstęp (dolus) polegający na umyślnym wprowadzeniu w błąd celem osiągnięcia korzyści majątkowej z punktu widzenia prawa cywilnego uważało taką czynność za ważną, a uchylić się od niej można było dzięki prawu pretorskiemu.
151.Nabycie prawa Jeśli stajemy się podmiotem danego prawa ma miejsce nabycie prawa . Może ono być
podwyższeniu , na zaszczytnym krześle kurulnym, a strony rozprawiały przed nim w pozycji stojącej. W okresie cesarstwa , zasada jawności postępowania nadal obowiązywała , ale praktyka była odmienna. Sami cesarze sprawowali sady w swoich pałacach , a podległe im sądy też funkcjonowały w pomieszczeniach zamkniętych z ograniczonym dostępem dla publiczności.
34.Właściwość sądowa W prawie rzymskim rozróżniano dwa rodzaje właściwości sądowej (forum competens):
Innym kryterium był podział na sprawy `'większe''(causa maiores) i `'mniejsze''(causa minores) .
35.Actor sequitur forum rei `'Powód idzie za sądem pozwanego'' . Zasada ta chroniła pozwanego przed niedogodnością stawania przed obcym forum. Była to podstawowa zasada właściwości miejscowej sądu. Istniało oczywiście odstępstwo od tej zasady, w przypadku porozumienia stron co do wyboru sądu (prorogacja sądu).
36.Prorogato fori (prorogacja sądu) Było to odstępstwo od zasady `'Powód idzie za sądem pozwanego'' w przypadku porozumienia stron co do wyboru sądu (prorogacja sądu).
37.Actio W procesie legisakcyjnym actio, były to działania podejmowane przez wszystkich uczestników postępowania. W procesie formułkowym terminu actio używano na określenie ogółu czynności procesowych powoda. W końcu sprecyzowano def. Actio, jako skargi lub powództwa wnoszonego przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego. Celus w księdze III Digestów: `'niczym innym jest skarga, jak prawem sądowego dochodzenia tego, co się komuś należy''.
38.Charakterystyka procesu legisakcyjnego Proces legisakcyjny (najstarszy) wziął swoją nazwę stąd, iż postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Można więc było dochodzić tylko praw zapisanych w ustawach. Stąd wąski jego zakres zastosowania. Proces rozpoczynał się od wezwania powoda, aby pozwany stawił się przed organem wyposażonym we władzę jurysdykcyjną. W obu fazach postępowanie odbywało się ustnie, a w fazie pierwszej (in iure ) strony wypowiadały ściśle określone formułki i gesty, a każda pomyłka powodowała przegranie procesu - skrajny formalizm. Ponadto był on bardzo kosztowny ze względu na stosowanie tzw. legis actio sacramento, czyli zakładu . Obie strony po wypowiedzeniu formułek ustanawiały sacramentum - pewną kwotę pieniężną deponowaną w świątyni. W drugiej fazie ( apud iudicem ) sędzia rozstrzygał , czyje sacramentum jest słuszne i strona przegrywająca traciła je na rzecz świątyni, a jeśli był to pozwany musiał nadto zaspokoić roszczenia powoda pod rygorem egzekucji. Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iudicem wydawał wyrok od którego nie było odwołania. Znanych było 5 rodzajów legisakcji ; trzy służyły do rozwiązywania sporów , pozostałe do prowadzenia egzekucji.
39.Rodzaje legisakcji Znanych było 5 rodzajów legisakcji tzw. modi lege agendi ; trzy pierwsze służyły do rozwiązywania sporów , pozostałe do prowadzenia egzekucji. a)legis actio sacramento ( dwa rodzaje: na rzeczy i o charakterze zobowiązaniowym) b)legis actio per iudicis postulationem - na żądanie sędziego c)legis actio per condictionem d)legis actio per manus iniectionem ( przez nałożenie ręki ) - skierowana przeciw osobie zasądzonego dłużnika. e)legis actio per pignoris capionem - przez zabranie zastawu
40.Actiones in rem i actiones in personam Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw rzeczowych. Były skuteczne wobec każdego kto naruszył cudze prawo do rzeczy. W powództwach takich intentio formułki nie wymieniała nazwiska pozwanego tylko zawierała stwierdzenie, że sporna rzecz stanowi własność powoda, albo ma on w stosunku do tej rzeczy inne prawo rzeczowe. Konsumpcja skargi nie następowała z mocy prawa. Actiones in personam to powództwa osobowe . Wnoszone były przeciw oznaczonej osobie, którą był dłużnik. Powód znajdował się z nim w stosunku obligatoryjnym, czyli zobowiązaniowym. Intentio formułki wymieniała nazwisko pozwanego, a |
152.Wymogi ważności czynności prawnej Bezwzględna nieważność czynności prawnej (następująca z mocy samego prawa) miała miejsce gdy zabrakło nawet jednej z przesłanek ważności :
Względna nieważność czynności prawnej polega na tym , ze złożone oświadczenie woli wywołuje zamierzone skutki prawne, ale mogą być one zniesione przez działanie osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności wzruszalne. Podstawą unieważnienia była wada w oświadczeniu woli, a środkami procesowymi były:
153.Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych Konwalidacja polegała na tym , że czynność prawna w której miało miejsce naruszenie którejś z przesłanek bezwzględnej nieważności czynności prawnej nie mogła stać się ważną. Konwersja czynności prawnych zaś , polegała na tym , że gdyby osoba składająca oświadczenie woli wiedziała, że nie wywoła ono skutków prawnych , a z okoliczności wynikałoby , że gdyby o tym wiedziała , dokonała by innej czynności , przyjmuje się istnienie tej drugiej czynności.
154.Czynności prawne wzruszalne Przymus psychiczny (metus) i podstęp (dolus) były wadami oświadczeń woli , ale czynności prawne zawarte z takimi błędami wywoływały skutek prawny. Mogły być one zniesione przez działanie osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności wzruszalne. Podstawą unieważnienia była wada w oświadczeniu woli, a środkami procesowymi były:
155.Zastępstwo w czynnościach prawnych Czynność prawna dokonywana może być osobiście lub poprzez zastępcę. Zastępstwo może być bezpośrednie ( zastępca dokonuje czynności w imieniu drugiej osoby z bezpośrednim dla niej skutkiem np. zastępca nabywa jakiś przedmiot na rzecz osoby zastępowanej , to ona właśnie ma obowiązek zapłaty za tą rzecz), lub pośrednie , kiedy zastępca nabywa jakieś prawa i obowiązki dla siebie, a w wyniku dalszych czynności przenosi te prawa i obowiązki na zastępowanego.
156.Czynności prawne kazualne i abstrakcyjne Czynności prawne kazualne to takie przy złożeniu których porządek prawny przewidywał dla nich ochronę prawną. Czynności abstrakcyjne skutek prawny oświadczenia woli, jako od causa oderwany wyrażał się w samym fakcie złożenia określonego oświadczenia woli.
157.Nemo plus iuris... Nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet . Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam ma . Znaczy to, że suma uprawnień nabywcy nie może być większa niż suma uprawnień które przysługiwały zbywcy.
158.Sukcesja uniwersalna i sygnularna Sukcesja to zajęcie przez jedną osobę pozycji prawa lub obowiązku, jaki zajmowała inna osoba w stosunku do tego samego prawa lub obowiązku. Sukcesja sygnularna występuje np. przy przeniesieniu własności pojedyńczej rzeczy. Nabywca wstępuje tu tylko w wycinek praw podmiotowych zbywcy. Sukcesja uniwersalna występuje w przypadku spadkobrania. Dziedzic, jednym aktem wstępuje w ogół praw majątkowych jakie przysługiwały spadkodawcy.
konsumpcja skargi następowała z mocy prawa (ipso iure) w momencie litis contestatio.
41.Actiones utiles Jedna ze skarg pretorskich, nawiązywała do uprawnień chronionych przez ius civile. Actiones utiles (skargi analogowe), których pretor udzielał wówczas, gdy brakowało jednej z wymaganych przez ius civile przesłanek odpowiedzialności.
42.Actiones in ius - in factum (conceptae) Skargi opierające się wyłącznie na imperiumi pretora, za pomocą których pretor chronił jakiś stan faktyczny który nie znajdował w ius civile. Udzielał on wtedy skargi opartej nie na prawie , lecz na samym fakcie, który był opisany w treści formułki. Podstawą udzielenia były zdarzenia, które nie będąc chronione na podstawie ius civile , powinny zdaniem pretora uzyskać ochronę prawną ze względu na zasady słuszności (aequitas).
43. Konkurencja skarg Niekiedy do ochrony jakiegoś uprawnienia , prawo przewidywało dwa lub więcej powództw. Była to tzw. konkurencja powództw. W takim wypadku powód mógł wybrać jedno z nich, ale tylko do momentu litis contestatio. Niemożność stosowania powództw konkurencyjnych miała miejsce w przypadku, gdy zachodziła identyczność celu stosowania skargi z tej samej podstawy faktycznej. Uważano wtedy, że występuje identyczność przedmiotu sporu, co powodowało , że skutki litis contestation w jednej skardze rozciągały się na pozostałe.
44.Actiones poenales ( skargi penalne ) Służyły do dochodzenia przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa. Skarga actiones poenales nie mogła być stosowana wobec dziedziców sprawcy, mogły być jednak stosowane przez dziedziców poszkodowanego.
45.Skargi odszkodowawcze i penalne - Actiones rei pesecutoriae (skargi odszkodowawcze) celem ich było pokrycie poniesionej szkody; - Actiones poenales ( skargi penalne ) służyły do wymierzania kary prywatnej; - Actiones mixtae (skargi mieszane ) miały na celu zarówno uzyskanie odszkodowania jak i ukaranie sprawcy.
46.Actio popularis Skargi, które mógł wnosić każdy obywatel. Była ona ograniczona czasowo do jednego roku w przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego i w przypadku śmierci. Skarga za zniszczenie rzeczy nie była ograniczona terminem składania.
47.Powództwa działowe(actiones divisoriae) Należały do nich :
W powództwach tego rodzaju sędziemu przysługiwało prawo do podziału rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty przy podziale fizycznie nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna przysądzał ją jednemu ze współwłaścicieli z możliwością spłaty równowartości pozostałych udziałów. Wyrok taki miał charakter konstytutywny bowiem kształtował nowy stan prawny.
48.Legis actio sacramento in rem - in personam Legis actio sacramento in rem (forma dochodzenia władztwa nad rzeczami) : właściciel rzeczy, który został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą wzywał osobę posiadającą jego rzecz do stawienia się przed pretorem. Pozwany miał obowiązek stawić się przed urzędnikiem wraz z przedmiotem sporu lub jego symbolem. Powód wypowiadał wówczas ściśle określone przez ustawę słowa. Sprowadzały się one do stwierdzenia , że przedmiot sporu należy do niego na podstawie prawa Kwirytów. Pozwany, jeśli miało dojść do nawiązania sporu musiał postępować analogicznie. Działanie powoda nazywało się vindicatio , a pozwanego - contrvindicatio . Po złożeniu tych sprzecznych oświadczeń , symbolizujących , że obie strony mają prawo do rzeczy i że są gotowe tego prawa bronić , pretor polecał zaprzestanie tej symbolicznej „walki”. Potem , każda ze stron wypowiadała w kolejności następne formuły , z których wynikać miało , że wykazała zgodną z prawem władzę nad przedmiotem sporu. Obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum i na jego ustanowienie się zgadzały. Po wyznaczeniu sędziego prywatnego pretor oddawał rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron , która ustanawiała odpowiednich poręczycieli , gwarantujących zwrot rzeczy w przypadku przegrania procesu. Rola sędziego sprowadzała się do ustalenia , czyje sacramentum jest słuszne . Orzeczenie to stanowiło poza utratą zakładu, obowiązek wydania rzeczy. W razie nie wydania rzeczy wszczynano postępowanie egzekucyjne. Legis actio sacramento in personam ( dochodzenie należności o charakterze osobistym )- Wierzyciel, w ściśle określonych słowach wypowiadanych przed pretorem stwierdzał istnienie obowiązku dłużnika wobec niego do określonego zachowania się Zobowiązanie to było określane słowami dare |
RZYMSKI PROCES CYWILNY 19.Historyczny rozwój procesu rzymskiego Najdawniejszym sposobem realizacji praw prywatnych, tak jak i w innych społeczeństwach pierwotnych była tzw. pomoc własna. Wraz ze wzrostem znaczenia organizacji państwowej, władza zaczęła ograniczać pomoc własną -pomocą państwa. W historii rzymskiego procesu cywilnego można rozróżnić trzy rodzaje postępowania:
Cechą wspólną procesów legisakcyjnego i formułkowego ( zwanymi zwyczajnymi)jest dwufazowość toku postępowania ; przygotowawcza ( in iure )przeprowadzana zawsze przed urzędnikiem państwowym i rozstrzygająca ( apud iudicem ) tocząca się w innym miejscu i czasie przed sędzią prywatnym. Proces kognicyjny odbywał się od początku do końca przed urzędnikiem państwowym, który skupiał władzę sądowniczą i administracyjną.
20.Rola pretora w procesie cywilnym Władza jurysdykcyjna w procesach dwufazowych po upadku monarchii przechodzi w ręce pretora. Poza czuwaniem nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie (tzw. instruowanie procesu ) , nieodzowny był także jego udział przy dokonywaniu niektórych czynności prawnych. Do niego należał też nadzór nad sprawowaniem opieki prawnej. W wyniku rozwoju kontaktów z obcokrajowcami w 242r.p.n.e. powołano urząd pretora dla peregrynów, gdzie sprawował on jurysdykcje w sprawach gdzie przynajmniej jedną ze stron był z obcokrajowiec. W procesie formułkowym pretor nadawał upoważnienie do wydania wyroku sędziemu. Ważnym przywilejem pretora w procesie formułkowym było uprawnienie do udzielenia lub odmówienia skargi .
21.Pomoc własna i obrona konieczna Ogólnie pomoc własna przedstawiać się może jako:
O ile państwo zwalczało samopomoc ( stosowaną głównie przez warstwy zamożne) , o tyle obrona konieczna była dopuszczalna, w myśl zasady `'że siłę można odeprzeć siłą''. Można ją było stosować celem odparcia bezprawnego i bezpośredniego zamachu, a poza tym tylko w przypadku, gdy bez obrony koniecznej powstałaby niepowetowana szkoda.
22.Polubowne rozstrzyganie sporów Polubowne rozstrzygnięcie sporu polegało na umowie stron że bezpośrednio, z pominięciem fazy in iure, zwrócą się do osoby prywatnej zwanej arbitrem. Strony zobowiązywały się do zapłacenia kary umownej, jeżeli nie dostosują się do orzeczenia arbitra. Zobowiązanie do zapłacenia kary umownej dotyczyło stron również, gdy:
Arbiter zobowiązywał się do rozpoznania sprawy i orzeczenia sentencji, a w przypadku opieszałości, wymuszał to pretor za pomocą grzywny lub zajęcia rzeczy należącej do arbitra. Po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową bardzo często stosowane w praktyce było sądownictwo biskupie . Za porozumieniem stron , biskup, jako sędzia polubowny orzekał w sprawie co było podstawą do przeprowadzenia egzekucji , realizowaną przez władzę państwową.
23. Jurysdykcja Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (głównie pretora)
24.Magistratury jurysdykcyjne Składały się one z : pretora, edyla kurulnego, namiestnika prowincji i kwestora. Miały kompetencje do orzekania czy w konkretnym przypadku przysługuje powodowi możliwość pozwania przed sąd (actio), a pozwanemu jakiś zarzut procesowy (exceptio).
25.Jurysdykcja sporna(procesowa) i niesporna(nieprocesowa) Władza rozstrzygania sporów nazywała się władzą jurysdykcyjną. Można wyróżnić dwa jej rodzaje: sporna (iurisdictio contentiosa) - była wykonywana , gdy strony były w sporze. Polegała na tym, że spór rozstrzygano drogą sądową. Przysługiwała ona magistraturom rzymskim. Udzielały one odpowiedniej skargi osobom o to proszącym . W późniejszym czasie
oportare . W odpowiedzi pozwany powinien był w równie uroczystej formie zaprzeczyć istnieniu zobowiązania, na które powoływał się powód. W obustronnej provocatio sacramenti ustanawiano sędziego prywatnego , który miał rozstrzygnąć jedynie kwestię słuszności sacramentum. Ciężar udowodnienia istnienia zobowiązania spoczywał na powodzie, zaś rola pozwanego ograniczała się no negacji jego twierdzeń. Rozstrzygnięcie sędziego stwarzało obowiązek zapłaty sacramentum oraz jako iudicatum , obowiązek spełnienia świadczenia.
49.Bis de eadem re agere non licet “Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania” - konsekwencja aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.
50.Lex Aebutia ; Leges Iuliae (iudiciariae) Lex Aebutia - ustawa , której uchwalenie datuje się na lata między 199 a 126 p.n.e. , uznająca proces formułkowy za zwyczajny, oficjalnie dopuszczalny obok legisakcyjnego. Konkurowały one ze sobą aż do uchwalenia Leges Iuliae ( 17 r. p.n.e. ), która znosiła legis actiones . Od tego czasu proces formułkowy wszedł w miejsce legisakcyjnego.
51.In ius vocatio W procesie formułkowym było to wezwanie pozwanego przez powoda do stawiennictwa przed pretorem. W myśl Ustawy XII Tablic powód miał prawo , w przypadku odmowy stawiennictwa pozwanego, doprowadzić go siłą w ramach prawnie dozwolonej pomocy własnej.
52.Vindex i vadimonium W przypadku nie zgłoszenia się pozwanego przed oblicze pretora powód mógł złożyć specjalną skargę. Od jej konsekwencji (nawet zajęcia całego majątku pozwanego) mogła go uchronić interwencja Vindex, który gwarantował stawiennictwo pozwanego w terminie późniejszym. Vindex odgrywał też rolę w postępowaniu egzekucyjnym, kiedy to mógł wstawić się za zasądzonym pozwanym co prowadziło do uwolnienia dłużnika i wszczęcia nowego postępowania, w którym vindex stawał się stroną. Jeżeli znów zasądzono by dłużnika wyrok opiewał na podwójną wartość ( duplum ). Vadimonium to praktyka gwarantowania stawiennictwa przed sądem pod rygorem zapłaty określonej kwoty pieniężnej. Była to tylko kara za nieobecność, w żadnym razie nie zwalniała o ewentualnej kary procesowej.
53.Pozycja pozwanego w stadium in iure In iure, jako pierwsza faza procesu formułkowego i legisakcyjnego dawał pozwanemu kilka możliwości zachowań. Confessio in iure - akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny. Iusiurandum in iure - przysięgę w obecności pretora o nieistnieniu roszczenia , która zastępowała wyrok i oddalała powoda z jego żądaniem. Przysięgę taką mógł też złożyć powód, co kończyło się wyrokiem uznającym roszczenie. Przysięgę składała tylko jedna strona , ale czyniono to niechętnie ze względu na bardzo surowe kary za krzywoprzysięstwo. Jeśliby przedmiotem roszczenia była rzecz, pozwany nie chcąc wchodzić w spór musiał rzecz tę oddać, w innych sprawach musiał zaspokoić roszczenia powoda. W przypadku zaprzeczenia roszczeniom powoda , rozpoczynał się proces - wyjątek stanowiło orzeczenie pretora o nie udzieleniu actio powodowi.
54.Confessio in iure Akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.
55.Confessus pro iudicato est… Sformułowanie, będące konsekwencją confessio in iure , stanowiące, iż `'uznający roszczenie uchodzi za zasądzonego ponieważ sam niejako wydaje wyrok na siebie''.
56.Środki obrony pozwanego Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda. Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową. O oceny sędziego zależała decyzja podtrzymująca bądź uchylająca twierdzenia stron.
57.Exceptio Exceptio. czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość exceptio w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez |
||||
exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce. Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
58.Exceptio rei iudicatae - spór został rozstrzygnięty wyrokiem Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe . Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.
59.Litis contestatio Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iucem wydawał wyrok od którego nie było odwołania.
60.Skutki litis contestatio “Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania” - konsekwencja aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.
61.Formułka procesowa Formuła była rezultatem postępowania w fazie in iure , gdy pretor udzielał ochrony prawnej powodowi i była uzgadniana między stronami jej treść . Na swym początku wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego
62.Treść formułki procesowej Wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego .
63.Części formułki procesowej Gaius w budowie formułki wyodrębnia 6 części:4 zwyczajne ( intentio, demonstratio, condemnatio, adiudicatio) oraz 2 nadzwyczajne ( exceptio, praescripto ) - Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda. - Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie. - Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. - Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności. - Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego. - Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.
64.Formułki prejudycjalne (actiones preiudiciales ) Formułki , składające się tylko z intentio , w których powód nie domagał się zasądzenia kogoś, lecz sądowego ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub prawnej mającej znaczenie w innym procesie, np. ustalenie czy ktoś jest osoba wolną.
65.Zyczajne i nadzwyczajne części formułki procesowej Do zwyczajnych części należały: - Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda. - Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie. - Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Jej charakterystyczną cechą było to, że zawsze opiewała na pewną określoną , bądź nieokreśloną kwotę pieniężną nawet wtedy gdy proces toczył się o rzecz. - Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.
Nadzwyczajne części to: - Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego. - Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części. Miało to miejsce w przypadku spełnienia świadczenia w ratach. Powód unikał w ten sposób konsumpcji skargi o całość , która normalnie , była następstwem litis contestatio.
66.Exceptio doli Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie |
lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
67.Ekscepcje dylatoryjne i premptoryjne Przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce. Jeżeli okoliczności te całkowicie paraliżowały roszczenie powoda, zarzuty takie zwano ekscepcje premptoryjne (exceptiones pretemtoriae) - ekscepcje dylatoryjne - uniemożliwiały dochodzenie roszczenia w danym momencie lub okolicznościach, lecz nie wykluczały takiej możliwości w innym momencie czy okolicznościach.
68.Postępowanie apud iudicem Postępowanie apud iudicem czyli przed sędzią rozpoczynało się postępowaniem dowodowym, a kończyło wydaniem wyroku. W trakcie postępowania sędzia wydawał polecenia przygotowujące do rozstrzygnięcia sprawy. Miał tylko obowiązek zapewnić stronom możliwość swobodnej i wyczerpującej wypowiedzi.
69.Postępowanie dowodowe Postępowanie dowodowe to pierwszy etap apud iudicem . Jego przedmiotem były tylko okoliczności faktyczne , z których powód wyprowadzał żądanie , a pozwany - ewentualnie - zgłaszał zarzut procesowy. Sędzia ograniczał się wyłącznie do faktów przedstawionych mu przez strony, a o tym na jakie okoliczności strony musiały przedstawić dowody określał tzw. ciężar dowodu (onus probandi) Ocena materiału dowodowego należała do niczym nie skrępowanego uznania sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj dowodów , uznać za prawdziwe tylko te , które trafiały mu do przekonania.
70.Ciężar dowodu Ciężar dowodu zawsze spoczywał na stronie procesu. Na powodzie ciężar dowodu spoczywał w odniesieniu do tych okoliczności faktycznych, na których opierał swoje żądanie („na powodzie spoczywa ciężar dowodzenia”), pozwany zaś musiał udowodnić te fakty , z których wywodził zarzut procesowy („pozwany w ekscepcji jest powodem”). Nikt nie musiał udowadniać istniejącego prawa bo zawsze winien znać go sąd. 71.Środki dowodowe Środki dowodowe, jakimi posługiwały się strony to:
72.Zasady sędziowskiej oceny dowodów Ocena materiału dowodowego należała do niczym nie skrępowanego uznania sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj dowodów , uznać za prawdziwe tylko te , które trafiały mu do przekonania. Była to zasada sędziowskiej oceny dowodów. W trakcie procesu formułkowego, sędzia mógł wysnuć wniosek o prawdziwości faktu na podstawie na podstawie innych ustalonych okoliczności. Występowało też , choć sporadycznie, domniemanie prawne, czyli zobowiązanie sędziego do przyjęcia za prawdziwy jakiś fakt, na podstawie innych , już ustalonych faktów. 73.Pluris petitio ( res, tempus, locus, causa ) Pluris petitio czyli nadmierne żądanie . W przypadku gdy powód posługiwał się formułką z zawartym w intentio ściśle określonym żądaniem ( intentio certa ), ryzykował przegranie całego procesu gdyby w fazie apud iudicem okazało się, że żąda od pozwanego:
74.Zasada kondemnacji pieniężnej Zgodnie z tą zasadą ( condemnatio pecuniara ) nawet w przypadku procesu o wydanie rzeczy lub wykonanie zobowiązania , sędzia zasądzał pozwanego tylko na zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej. Pamiętać jednak należy , że wysokość tej kwoty określał powód
75.Actiones arbitrariae Była to skarga arbitralna, z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego. Do skarg tych należały wszystkie actiones in rem . W formułce ( pomiędzy intentio, a condemnatio), pretor umieszczał odpowiednią klauzulę („jeśli zgodnie z twą oceną nie zwróci, względnie nie okaże - zasądź”) uzależniającą zasądzenie pozwanego od tego czy na wezwanie sędziego wyda on lub okaże rzecz, czy nie. Actiones arbitrariae miała na celu ochronę interesu powoda bowiem zgodnie z condemnatio pecuniara (część formułki opiewająca na pewną kwotę), pozwany mógł być zasądzony tylko na kwotę pieniężną, a nie na wydanie rzeczy. W przypadku nie okazania lub nie wydania rzeczy , sędzia zasądzał pozwanego na kwotę , którą ustalał powód.
76.Wyrok i jego treść Wyrok kończył postępowanie procesowe. Sędzia podawał go ustnie , bez konieczności podawania motywów jakie wpłynęły na jego treść. W wyroku sędzia ustosunkowywał się do żądania zawartego w formułce procesowej lecz w treści orzeczenia zgodnie z zasadą condemnatio pecuniara zasądzał |
pozwanego tylko na zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej. 77.Skutki wyroku Wyrok ustalał ostatecznie stan prawny między stronami. Jego konsekwencje to:
78.Res iudicata
79.Sposoby podważania wyroku Z uwagi na brak hierarchii sądownictwa rzymskiego ,istniał jeden sposób podważenia wyroku , a mianowicie pretor na podstawie posiadanego imperium , za pomocą środka nadzwyczajnego tzw. restitutio in integrum mógł anulować wyrok w przypadku stwierdzenia sfałszowania dowodów lub przekupienia sędziego. Uznać również można, że interwencja vindex'a służyć mogła jako podważenie wyroku, ale mogła ona tylko -choć nie musiała- spowodować zmianę wyroku. Dopiero proces kognicyjny wprowadza apelację, która na dobrą sprawę nie jest środkiem na podważenie wyroku. 80.Postępowanie egzekucyjne Postępowanie egzekucyjne (następstwo : wyroku zasądzającego, uznania roszczenia przez pozwanego, przysięgi powoda) rozpoczynało się jeśli pozwany w ciągu 30 dni od zasądzenia nie zaspokoił roszczeń. 81.Pojęcie i rodzaje egzekucji Rodzaje egzekucji: Osobista - w procesach legisakcyjnych zwana legis actio per manus iniectionem ( przez nałożenie ręki ) - przeprowadzana była przez wygranego powoda . Więził pozwanego przez 60 dni , zaś w ostatnim okresie przetrzymywania musiał wyprowadzać go na targ i ogłaszać publicznie należną sobie sumę. Jeśli nikt dłużnika nie wykupił, miał prawo przetrzymać go do czasu odpracowania długu, sprzedać w niewolę , a nawet zabić. Tak surowe rygory egzekucji osobistej złagodziła Lex Poetelia z 326 r. p.n.e. zakazując sprzedania w niewolę i zabicia dłużnika. W egzekucji osobistej w procesie formułkowym dłużnik odpracowywał dług. Egzekucja osobista ustąpiła jednak miejsca egz. majątkowej. Majątkowa- twór prawa pretorskiego , miała charakter generalny , gdyż obejmowała cały majątek pozwanego. 82.Egzekucja majątkowa ( venditio bonorum ) Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati . Najpierw pretor wprowadzał powoda w posiadanie majątku dłużnika, następnie obwieszczał to w najbardziej uczęszczanych miejscach miasta. Do egzekucji mogły przystąpić inne osoby , które miały pretensje do tegoż dłużnika. Przy większej liczbie dłużników wybierali oni spośród siebie magistra bonorum , który sprzedawał majątek w drodze licytacji.
83.Formy egzekucji majątkowej
a)Na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati b)Cessio bonorum - możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz wierzycieli.
84.Cessio bonorum Pozasądowa możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz wierzycieli przez dłużnika który stał się niewypłacalny nie z własnej winy (np. suszy, epidemii). Wystarczało złożenie stosownego oświadczenia pisemnego lub ustnego. Majątek dłużnika był licytowany , ale mógł on sobie pozostawić środki niezbędne do utrzymania. Unikał również egzekucji osobistej i infamii (ujmy na czci obywatelskiej). 85. Egzekucja majątkowa uniwersalna i syngularna Egzekucja uniwersalna skierowana była na cały majątek dłużnika (zastąpiła ona egzekucję osobistą ) Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati. Pozwany mógł zakwestionować zasadność egzekucji ( infitiatio) i dochodziło wtedy do ponownego zbadania sprawy, ale musiał liczyć się z faktem , iż w przypadku nieuzasadnionej inficjacji zasądzony zostanie na podwójną wartość sporu. Jeśli nie kwestionował egzekucji powód wchodził w majątek pozwanego. Egzekucja sygnularna odnosiła się do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych umysłowo. Egzekucja przeprowadzana była tylko na części majątku , zaspokajającej pretensje wierzycieli. Ten typ egzekucji stał się w procesie kognicyjnym normalnym sposobem egzekwowania wszelkich roszczeń
86.Procec kognicyjny ( cognito extra ordinem ) Proces kognicyjny stosowany początkowo w sprawach , które nie otrzymały ochrony prawnej w ramach procesu formułkowego z biegiem czasu stosowany był coraz częściej, aż wreszcie , w końcu III w. n.e. stał się jedynym .
|
Jego cechy charakterystyczne:
Postępowanie rozpoznawcze. Rozpoczynało się pisemnym wezwaniem (datowane i podpisane ) zawierającym żądanie ochrony prawnej i okoliczności na jego poparcie tzw. pozew. Jeżeli sędzia uznał powództwo, poprzez specjalnego urzędnika (executor), przesyłał pismo pozwanemu. Pozwany mógł wtedy albo zaspokoić żądania powoda albo zobowiązany był pisemnie odpowiedzieć na pozew i uiścić opłaty sądowe. Jeśli strony stawiły się przed sądem w wyznaczonym terminie następowała ustna rozprawa. W procesie kognicyjnym pojawiła się tzw. interwencja uboczna , osoba trzecia mająca interes w wygranej pozwanego mogła na jego wniosek przystąpić i popierać go w procesie. Procesowi kognicyjnyjnemu znane było postępowanie zaoczne. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sędzia na piśmie wydawał wyrok ale ogłaszał go ustnie. Postępowanie wykonawcze. W procesie kognicyjnym przymusowe wykonanie wyroku prowadził organ sądowy, przy czym wierzyciel miał prawo wyboru między egzekucją osobistą, a majątkową . Najpierw wydawany był nakaz egzekucji, z określonym terminem dobrowolnego spełnienia obowiązku, po upływie tego terminu przystępowano do egzekucji, którą przeprowadzano różnie, w zależności od treści sentencji. Gdy zasądzenie opiewało na wydanie rzeczy, następowało jej zajęcie (również przy użyciu siły zbrojnej) i wydanie powodowi. Gdy zasądzenie opiewało na świadczenie pieniężne, zajmowano dłużnikowi majątek celem sprzedaży, lecz tylko tyle ile trzeba było na zaspokojenie żądania wierzyciela. Sprzedaż odbywała się na zasadzie otwartej licytacji, a nadwyżkę ze sprzedaży zwracano dłużnikowi. W egzekucji osobistej więzienie prywatne zastąpiono publicznym.
87.Prawomocność wyroku i apelacja Dopiero w procesie kognicyjnym pojawiła się możliwość apelacji od wyroku. Na żądanie co najmniej jednej strony całą sprawę od początku rozpatrywał i rozstrzygał nowym wyrokiem sąd wyższej instancji. Co istotne, w momencie wniesienia apelacji wstrzymywano egzekucję. Apelację składało się za pośrednictwem sądu , którego orzeczenie było zaskarżane pismem zwanym libellus apelationis. Strona przeciwna mogła na takie pismo odpowiedzieć libellus refutatorius, zbijając w nim argumenty zawarte w apelacji . Terminem składania apelacji było 10 dni od momentu, kiedy zainteresowana strona powzięła wiadomość o wydaniu orzeczenia. Niedopuszczalna była apelacja strony , chcącej zaskarżyć niekorzystny wyrok wydany pod jej nieobecność (zaocznie ). Orzeczenie sądu wyższej instancji zastępowało wyrok zaskarżony. Orzeczenie stawało się formalnie i materialnie prawomocne, ze skutkiem wstecznym, po upływie terminu przewidzianego na złożenie apelacji. W przypadku oddalenia apelacji orzeczenie sądu niższej instancji stawało się ostateczne, z chwilą wydania wyroku apelacyjnego, a zatwierdzając wyrok niższej instancji po rozpatrzeniu apelacji czynił go wykonalnym z chwilą ogłoszenia. 88.Środki ochrony pozaprocecowej
89.Stypulacje gwarancyjne - cautio damni infecti 90.Stypulacje pretorskie oraz missiones Były to słowne i w odpowiedniej formie przyrzeczenia stron , których treść określał pretor. Służyły do udzielenia stronie zabezpieczenia (cautio) które umożliwiało realizację roszczenia w wypadku zaistnienia szkody w trakcie procesu , jak i poza nim. Zawarcie stypulacji mógł pretor na stronie wymusić : grożąc wprowadzeniem przeciwnika w jej majątek (missio in bona), odmawiając powodowi skargi (denegatio actionis ), przyznając pozwanemu odpowiednią exceptio. 91.Interdykty
|
||||
Interdicta - pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony. Celem interdyktu było przeciwdziałanie stanowi rzeczy , który naruszał porządek prawny. Dlatego też pretor nie badał zasadności interdyktu. Jeśli adresat podporządkowywał się nakazowi sprawa kończyła się osiągając swój cel. W przypadku przeciwnym interdictum stanowiło podstawę wszczęcia procesu, który orzekał jego zasadność. Interdykty zmierzały do:
92.Restitutio in integrum Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) - pozaprocesowy środek ochronny udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt , z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne. Typowymi podstawami były : przymus (metus ), podstęp ( dolus ), błąd ( error ), niedojrzałość kontrahenta, umotywowana nieobecność ( absentia )
|
Acceptilatio-formlany,ustny sposób umorzenia zobowiązań powstałych przez kontrakty werbalne. Accesio temporis (possessionis)-doliczenie do czasu spokojnego posiadania czasu posiadania poprzednika. Accidentalia negotii-podmiotowo istotne elementy czynnosći prawnej,klauzukle dodatkowe Accusatio suspecti tutoris- skarga o usunięcie podejrzanego opiekuna Acquisitio derivativa(nabycie pochodne),orginaria(pierwotne) Actio aquae pluviae arcendae- powództwo o usuniecie urzadzen kierujacych splywem wody Actio confessoria-skarga petytoryjna służaca do ochrony sluzebnosci Actio de dolo-z tytułu podstępu Actio de in rem verso-przeciwko zwierzchnikowi familijnemu wzbogaconemu przez dzialanie osoby podleglej jego wladzy Actio de peculio-przeciwko zwierzchnikowi fam. Z tytułu zobowiązań zaciagnietych przez osoby majace peculium Actio exercitoria-j.w z tytułu czynności dokonanych przez osobe bedaca kapitanem statku Actio furti-penalna z tytułu kradzieży o zapłacenie grzywny Actio iniuriarum-z tytułu zniewagi o zapłacenie grzywny Actio institoria-przeciwko zwierz. Z tytułu czynności prawnych osoby mu podwladnej bedacej kierownikiem przedsiebiorstwa Actio iudicati-powództwo egzekucyjne Actio legis Aquiliae-przy bezprawnym wyrządzeniu szkody Actio noxalis-kierowana przez poszkodowanego z powodu deliktu popelnionego przez podwladnego przeciwko jego piastunowi wladzy. Actio Pauliana-powództwo, którego celem było unieważnienie czynności prawnych dokonanych przez dłużnika na szkode wierzyciela Actio pro socio-powództwo przysługujące wspolnikowi przeciowko innym wspolnikom glownie o rozliczenie ze spolki Actio quod iussu przeciwko zwierz. Przy czynnosciach prawnych dokonanych przez podwladnych na polecenie zwierzchnika Actio quod metus causa-z tytulu grozby Actio rationibus distrahendis-penalna pupila przeciwko opiekunowi ustawowemu o sprzeniewierzenie majatku Actio Serviana-powództwo rzeczowe o wydanie przedmiotów zastawionych Actio tributoria-przeciwko zwierz, który ustanowil na rzecz swoich podwladnych peculium Actio tutela contraria-o zwrot wydatkow z zwiazanych ze sprawowaniem opieki,directa-przyslugujaca pupilowi przeciwko opiekunowi po wygasniecu opieki Actio vi bonorum raptorum-powodztwo przeciw sprawcy rabunku ACTIONES In factum concepte-utworzone na podstawie jakiegos faktu Adiecticiae qualitatis-powodztwa o charakterze dodatkowym Arbitrariae-arbitralne z dodatkowym upowaznieniem dla sedziego Bona fidei-dobrej wiary Famosae-infamujace,pociagajace za soba nieslawe Honorariae (pretoriae)-pretorskie Mixtae-mieszane,odszkodowawczo-karne Poenales-karne Populares-wnoszone przez kazdego obywatela Praeiudiciales-powodztwa do wstepnego ustalania prawa lub stosunku prawnego Rei persecutoriae-odszkodowawcze vindictam spirantes-o charakterze penalnym z deliktow Obligatio-stosunek prawny pomiędzy dwoma stronami, dłuznikiem(debitor) i wierzycielem(creditor) na podstawie którego wierzyciel ma prawo domagania się pewnego swiadczenia od dluznika , dluznik zas ma obowiazek to swiadczenie spelnic. Vinculium iuris-wezel prawny Zobowiązania jednostronnie zobowiazujące (obligationes unilaterales),zobowiązania dwustronnie zobowiazujace zupelne(bilaterales aequales) i niezupelne(inaequales) Pluris petitio-nadmierne ządanie Cesja(cessio)-przelew wierzytelnosci z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na druga osobe (cesjonariusza_ na podstawie zawartej miedzy nimi umowy Świadczenie musiało być: -możliwe do wykonania „Imposibillium nulla obligatio est” -Mieć wartośc ekonomiczną -Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami -Wyraznie okreslone lub nadawac się do okreslenia w przyszlosci. Odsetki-wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych obliczone według stopy procentowej co do wartosci sumu oraz w stosunku do czasu korzystania z tej sumy(anatocyzm-anatocismus-odsetki od odsetek) Zobowiazanie przemienne(alternativa) i upowaznienie przemienne(facultas alternativa) Przesłanki odpowiedzialności Odszkodowawczej dłuznika:szkoda,związek przyczynowy pomiedzy dzialaniem sprawcy a powstaniem szkody,wina. Culpa lata i levis(in abstracto i in concreto) Custodiam praestare-obowiazek strzezenia rzeczy Zwłoka(mora) debitoris I creditoris. Kontraktem(contractus) była umowa rodząca zobowiązanie uznane i zaskarżalne wedlug ius civile.Kontrakty:
|
a) realne: -pozyczka(mutuum)-kontrakt realny polegający na tym że udzielajacy pozyczki oddawal na wlasnosc bioracego pozyczke pewna liczbe rzeczy zamiennych, a biorac pozyczke zobowiazywal się zwrocic rzeczy w tej samej liczbie i jakosci w oznaczonym czasie lub na wezwanie wierzyciela,Skargi:actio certae creditae pecuniae( w przypadku pieniedzy),codictio tricaria (rzeczy inne).Fanus nauticum-pożyczka morska; -Przechowanie(depositum) był kontraktem realnym w którym jedna osoba zwana deponentem (deponens) wreczala drugiej osobie zwanej depozytariuszem pewna rzecz nieruchoma celem jej bezplatnego przechowania z obowiazkiem jej zwrotu na kazde wezwanie.Skargi:Actio depositi directa i contraria.Depozyty:konieczny(depositum necessarium), sekwestrowy(sequestre), nieprawidlowy(irregulare); -Uzyczenia(commodatum) był kontraktem realnym polegajacym na tym ze jedna osoba zwana komodantem oddawala do bezplatnego uzytwania drugitj osobie zwanej komodatariuszem pewna rzecz niezuzywalna z obowiazkiem jej zwrotu w oznaczonym czasie. Skargi: actio commodati directa i contraria. Commodatum a precarium. -Zastawu ręcznego(pignus) był kontraktem realnym w którym dluznik(zastawca) oddawal pewna rzecz wierzycielowi (zastawnik) w dzierzenie celem zabezpieczenia wierzytelnosci a wierzyciel zobowiazywal się zwrocic rzecz po zaplaceniu dlugu. Skargi;actio pigneraticia directa i contraria. b) werbalne: -Stypulacja(stipulatio) była kontraktem werbalnym powstajacym przez wypowiedzenie zapytania przez wierzyciela (stipulator) i udzielenie zgodnej z nim odpowiedzi dluznika (promissor) przy uzyciu okreslonych przez prawo slow. -Przyrzeczenie posagu(dotis dictio) -Przysiega wyzwoleńca (iusiurandum liberti) c) literalne -Expansilatio była kontraktem pisemnym który powstawal poprzez odpowiedni wpis dluzny w ksiedze rachunkowej wierzyciela. -Chirographum i syngrapha-dla cudzoziemcow d)konsensualne: -kupna-sprzedazy (emptio0venditio) był kontraktem konsensualnym na podstawie którego sprzedawca (venditor) zobowiazywal się zapewnic spokojne i trwale posiadanie pewnej rzeczy (towar, merx) kupującemu (emptor), kupujacy zas zobowiazywal się wzajemnie przeniesc na wlasnosc sprzedawcy uzgodniona kwote pieniedzy tj. zpalacic cene (pretium).Skargi:Actio venditi i empti. Emptio rei speratae-kupnoi warunkowe rzeczy spodziewanej;emptio spei-kupno bezwarunkowe szansy.Ewikcja(evictio)-odpowiedzialność sprzedawcy, Umowy dodatkowe: zastrzezenie lepszej oferty ( id diem addictio), prawo odkupu (pactum de retrovendendo), umowa o odkupienie (pactum de retroemendo), sprzedaż na próbę (pactum displicentiae), umowa o pierwokupie (pactum protimeseos), klauzula przepadku (lex commissoria). -Najem(locatio-conductio): rzeczy (rei), usług (operarum), działa (operis faciendi). -spółki (societas) był kontraktem konsensualnym na podstawie którego wspolnicy (socii) zobowiazywali się do wniesienia wkladow o wartosci majatkowej celem osiagniecia pewnych korzysci. Societas omnium bonorum (spółka całego majątku) Societas alicius negotiationis (zawiązywana dla powtarzalnych czynnosci zarobkowych) Societas quaestus(zarobkowa) Societas unius rei(do jednej transakcji) -Zlecania (Mandatum) był kontraktem konsensualnym na podstawie którego jedna osoba zwana zleceniodawca (mandans) zlecala drugiej zwanej zleceniobiorca (mandatarius) wykonanie pewnych czynnosci faktycznych lub prawnych a zleceniobiorca zobowiazywal się wykonac je bezplatnie.Skargi: Actio mandati directa i contraria. Kontrakty nienazwane:do ut des, do ut facies, facio ut des, facio ut facies. -Estymatoryjny(aestimatum)-jedna osoba dawala drugiej pewna rzecz oszacowana celem sprzedazy. -Zamiany (permutatio)-przeniesienie rzeczy z jednaej osoby na druga która w zamian przenosila inna rzecz. -ugody(transactio)-zakonczenie sporu w drodze ustepstw. Pacta: adiecta (umowy dodatkowe), praetoria (pretorskie): constitutum debiti (przyrzeczenie zapłaty posagu), recepta (przyjecie zobowiazan): receptum arbitrii (podjęcie się arbitrazu), nautarum, cauponum, stabulariorum; argentarii Przyrzeczenie bankiera); Legitima: kompromis (compromissum), pactum de donatione-umowa darowizny Negotiorum gestio zachodziła wówczas, gdy pewna osoba (negotiorum gestor) podejmowała się prowadzenia spraw w interesie innej osoby (dominus negotii) bez jej zlecenia. Bezpodstawne wzbogacenie następowało wówczas gdy ktos uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby bez wystarczajacej podstawy prawnej: -condictio indebiti-zwrot swiadczenia z tytulu pomyłkowej zapłaty nienależnego długu. -condictio causa data-zwrot rzeczy przeniesionej na wlasnosc na podstawie umowy o swiadczenie wzajemne -condictio ob. Turpem vel ob. Iniustam causam-zwrot swiadczenia dokonanego dla osiagniecia celu niemorlanego lub niezgodnego z prawem -condictio sine causa-zwrot wzbogacenia uzyskanego bez podsatwy prawnej Kradziez (furtum) była okreslana jako swiadome, bezprawne i potajemne przywlaszczenie cudzej |
rzeczy ruchomej lub jej uzywania z checi zysku.Furtum: rei, usus, possessionic. Kradziez jawna (manifestum) i nie jawna (nec manifestum). Actio furti, condictio furtiva. Rapina kradzież kwalifikowna polegajaca na odebraniu cudzych rzeczy przy uzyciu przemocy. Iniuria stanowila zniewage tj bezprawne i rozmyslne naruszenie gonosci osobistej dla dobrego imnienia czlowieka wolnego. Damnum iniuria datum była bezprawnym i zawinionym wyrządzeniem szkody w cudzym majatku. Actio legis Aquiliae. Przestępsta prawa pretorskiego: metus, dolus, fraus creditorum (działanie na szkodę wierzyciela) Zobowiązania jak gdyby z deliktów: deiectum vel effusum (wyrzadzenie szkody w skutek wyrzucenia lub wylania), positum aut suspensum (zagrożenie ruchu przez postawnienie lub wywieszenie rzeczy), iudex qui litem suam fecit (Odpowiedzialnosc sedziego niewlasciwie prowadzacego proces) Umocnienie zobowiazania: poręcznie(adpromissio) było umowa pomiedzy wierzycielem a osoba trzecia, zwana poreczycielem (adpromissor) w ktorej swiadczenie zobowiazywal się spelnic poreczyciel w sytuacji gdyby go nie spelnil dluznik glowny.; zadatek (arrha) to okreslona kwota pieniedzy lub rzeczy która jedna ze stron wreczala drugiej przy zawarciu umowy. Umorzenie postepowania ipso iure: -wykonanie zobowiiazania(solutio) -zwolnienie z zobowiazania -nowacja(novatio) -zejscie się wierzytelności i długiu w jednej osobie (confusio) -zbieg tytułów nieodplatnych (concursus causarum lucrativarum) Umorzenie zobowiazan ope exceptionis: -umowa o niewnoszenie powodztwa (pactum de non petendo) -potrącenie( compensatio) Zwłoka dłużnika - wówczas gdy dłużnik z wlasnej winy nie wykonał zobowiązania, które było wymagalne (zapadł termin lub warunek)i zaskarżalne. Zwłoka właściciela- gdy wierzyciel nie przyją bez słusznej przyczyny swiadczeniaoferowanego przez dłużnika w sposób prawidłowy. Potrącenie (compensatio) - było umorzeniem pewnej wierzytelności poprzez przeciwstawienie przez dłużnika wierzycielowi wzajemnej wierzytelności, w rezultacie czego obie pomniejszały się do roznicy pomiedzy nimi Zobowiazanie solidarne -polegało na tym ze świadczenie musialo być wykonane tylko jeden raz w calosci mimo ze było kilka podmiotow po stronie dłużnika(bierna) lub wierzciela(czynna) Zobowiazanie niepodzielne - polegające na działaniu (facere). Dare - jeśli rzecz bedaca przedmiotem świadczenia była niepodzielna Zobowiazanie podzielne - kiedy przedmiot świadczenia był podzielny moglo być spełnione przez poszczególnych dłużników wobec poszczegolnch wierzycieli częściowo
|
||||
Prawotwórcza działalność pretora: Adiuvare-wspomaganie, supplere-uzupełnianie, corrigere- poprawianie prawa cywilnego. Systematyka Ustawy XII tablic: -proces cywilny(tablice I-III) -prawo rodzinne; prawo spadkowe(IV-V) -prawo majątkowe(VI-VII) -prawo karne (tablice VIII-IX) -prawo sakralne (tablica X) Przepisy uzupełniające (XI-XII) Systematyka edyktu pretorskiego: -rozdział I-przepisy określające zakres działania urzędu pretora i zasady postepowania przed nim -II-III-poszczególne powodztwa o które można się było ubiegac u pretora celem realizacji poszczegolnych roszczen -IV-egzekucja wyroku, -V-srodki ochrony pozaprocesowej Systematyka pandektowa: I. Część ogólna- podmioty stosunków prawnych, ogólne pojęcie rzeczy (res oraz czynności prawne. II Część szczegółowa: -prawo rzeczowe, -zobowiazan -spadkowe -rodzinne Uchwalenie ustawy: 1. Rogatio-wniosek 2. Promulgatio-ogłoszenie na drewnianych tablicach 3. Trinundium-24 dni na duskusje 4. Legislatio- głosowanie 5.Auctoritas patrum-zatwierdzenie przez senat. Od lex Publilia Philonis(339r.p.n.e.) nie było wymagane 6. Renuntiatio-obwieszczenie na zgromadzeniu Działąlność jurtystów: respondere(udzielanie odpowiedzi na pytania prawne), cavere(pomoc przy sporzadzaniu aktow prawnych, Agere(udzielanie porad przy sporzadzaniu formul procesowych) Konstytucje cesarskie: edicta (rozporzadzenia o charakterze ogolnym), mandata (pisemne instrukcje sluzbowe), decreta (orzeczenia sadowe), rescripta (pisemne odpowiedzi na pytania prawne) Proces legisakcyjny: postępowanie rozpoznawcze i procedury procesowe:legis actio sacramento, per iudicis arbitrive postulationem, per condictionem. Postępowanie egzekucyjne: per manus iniectionem, per pignoris capionem. Postępowanie w stadium in iure: wezwanie do sądu (in ius vocatio), edictio actionis. Zachowanie pozwanego:confessio in iure, indefensio, negatio, exceptio, transactio. Litis Contestatio. Formulka procesowa: intentio (jeśli się okaze,ze…), condemnatio (sędzio, zasądź…) lub absolutio (…uwolnij…), demonstratio (ponieważ….), adiudicatio (actiones divisoriae), exceptio (po intentio), praescriptio (ograniczała przedmiot żadania) Egzekucja: osobista lub majątkowa (uniwersalna-sprzedaż całego majątku dłuznika-venditio bonorum=w drodze licytacji, cessio bonorum=dobrowolne odstapienie majatku przez dluznika oraz syngularna-distractio bonorum=sprzedaz poszczegolnych przedmiotow majatku) Interdykty: restytutoryjne (restitutoria)- nakazywały działanie pozytywne np. zwrot rzeczy, ekshibitoryjne (exhibitoria)-zmuszały do okazania czegos, prohibitoryjne (prohibitoria)-zabraniały pewnego postepowania. Prawa publicznoprawne: ius suffragii, ius honorum, do noszenia trójczłonowego nazwiska, prawo i obowiazek sluzby wojskowej, odwołania się do zgromadzenia w przypadku kary smierci lub wysokiej grzywny. Prawa prywatnoprawne: ius conubii, comercii, legis actio, patria potestas, testamenti factio activa i passiva. Zdarzenia prawne to każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy prawa skutek prawny. Czynność prawna to stan faktyczny w sklad którego wchodzi prznajmniej jedno oswiadczenie woli zmierzajace do wywolania zamierzonych skutkow prawnych, którymi sa powstanie zmiana i zgasniecie stosunku prawnego. Rodzaje: jednostronne i dwustronne, inter vivos i mortis causa, rozporzadzajace i zobowiazujace, odplatne i nieodplatne, przyczynowe i abstrakcyjne, formalne i nieformalne. Wady oswiadczenia woli: swiadome:nie na serio (per iocum), zastrzezenie potajemne (reservatio mentalis), symulacja(pozorność) czynnosci prawnej. Nieswiadome: pomyłka, błąd (error: in negotio, in persona, in qualitate, in substantia, in nomine, in corpore). Warunek (condicio) to zdarzenie przyszłe I niepewne od którego strony uzalezniaja skutecznosc czynnosci prawnej: zawieszajacay (suspensiva) I rozwiazujacy (resolutiva), potestatywny (potestativa),losowy (casualis), posredni (mixta), dodatni (pozytywny) i ujemny (negatywny) Termin (dies) jest to przyszłe i pewne zdarzenie od którego strony uzaleznialy rozpoczecie lub zgasniecie skutkow czynnosci prawnej: zawieszajacy czyli poczatkowy (dies a quo), rozwiazujacy czyli koncowy (dies ad quem) Polecenie (modus) klauzula obowiazku pewnego zachowania się. Conventio in manu: confarreatio (przy rozwoadzie diffareatio), coemptio,usus (w obu remancipatio). Posag (dos lub res uxoria) przysporzenie majątkowe na rzecz męża. Dos profecticia-pochoadzacy od zwierzchnika agnacyjnego, adventicia-od innej osoby. Dotis datio-bezposrednie przeniesienie wlasnosci-mancipatio, in iure cessio, traditio; dotis promissio-kontrakt slowny stypulacji, |
dotis dictio-jednostronne uroczyste przyrzeczenie ustanowienia posagu. Legitymacja: per subsequens matrimonium, per oblationem curiae, per rescriptum principis. Władza ojcowska: ius vitae necisque-zycia I smierci, exponendi-porzucenia, vendendi-sprzedazy, zgoda na malzenstwo. Tutela: testamentaria, legitima, dativa. Cura: furiosi, prodigi, minoris. Curator: hereditatis iacentis, bonorum, debilium, ventris, absentis. Testamentum: calatis comitiis, in procinctu, pozniej: per aes et libram. Prawo poklasyczne I justynianskie: tripertitum 7 swiadkow (439r Teodozjusz II), holographum (466 Walentynian III). Złagodzone: tempore pestis conditum-7 swiadkow jeden po drugim, militis. Zaostrzone: niewidomego( urzednik + 7 swiad), głuchoniemego (sam testator pisze), a także principi oblatum i apud acta donditum. Dziedziczenie wg prawa cywilnego: A.Heredes sui, B. Proximi agnati, C.Gentiles Wg edyktu pretorskiego: A. Unde liberi(dzieci), B. Unde legitimi, C. Unde cognati, D. Unde vir et uxor. Wg prawa justyniańskiego: A. Descendenci, B. Ascendenci, C. Rodzenstwo przyrodnie D.Reszta krewnych kognacyjnych. Nabycie spadku: cretio, pro herede gestio, nuda voluntas. Legaty: per vindicationem, per damnationem, sinendi modo (przez dopuszczenie), per praeceptionem (przez uprzednie zabranie) Rzeczy: materialne i niematerialne, w obiegu i wyjete z obiegu,res mancipi i nec mancipi, ruchome i nieruchome, pojedyncze-złożone-zbiorowe, zamienne i niezamienne, zuzywalne i niezuzywalne, podzielne i niepodzielne. Ograniczenia prawa własnosci: immisiones, actio aquae pluviae arcendae, interdictum de glande legenca, cautio damini infecti, operis novi nuntiatio, interdictum de arboribus caedendis, iter ad sepulcrum. Accesio: poloczenie nieruchomosci: alluvio (przymulisko), avulsio (oderwisko), alveus derelictus (opuszczone koryto rzeki), insula in flumine nata (wyspa powstala na rzece).; ruchomosci z nieruchomosciami: inaedificatio (zbudowanie), plantatio (zasadzenie); ruchomosci z ruchomosciami: ferruminatio, plumbatio, confessio, commixtio. Slużebnosci gruntowe: -wiejskie: servitus itineris, viae, actus, aquae haustus, aquaeductus. -miejskie: tignii immitendi, oneris ferendi, altius non tollendi, stillicidi, fumi immitendi. Służebności osobiste: ususfructus, usus, habitatio, operae servorum et animalium. Chroniła actio confessoria przeciwna negatoria.
|
|
|